زمانی که سازمان های بین المللی، برنامه مادری ایمن (safe motherhood) در سال 1987 مطرح کردند، موضوع مرگ مادران باردار ناشی از عوارض دوران بارداری و زایمان، یک مشکل جدی و پر مخاطره تلقی نمی شد. ده سال بعد، پیشگیری از این گونه مرگ ها، یک اولویت بین المللی شناخته شد و بسیاری از کشورها در زمینه ی توسعه و بهبود خدمات بهداشت مادران به پیشرفت های عمده ای نایل آمدند. به منظور کمک به دولت ها و سازمان های خصوصی در نیل به هدف های مربوط به سلامت مادران در اکتبر سال 1997 ده اقدام اساسی زیر برای بهبود وضعیت مادران مشخص گردید.
1- بهداشت مادران، بعنوان یک سرمایه گذاری حیاتی، اقتصادی و اجتماعی.
2- کاهش مرگ مادران به دلیل عوارض دوران بارداری و زایمان.
3- توجه به مادری ایمن از نظر حقوق بشر و عدالت اجتماعی.
4- توجه به بهداشت جنسی و حاملگی نوجوانان.
5- توجه به اینکه هر زایمانی می تواند با خطر روبرو باشد.
6- مراقبت های بهداشتی ضروری در زمان زایمان.
7- مراقبت های بهداشتی مادران با کیفیت مناسب.
8- پیشگیری از حاملگی ناخواسته.
9- پیشگیری از سقط غیر ایمن.
10- اندازه گیری پیشرفت برنامه.
هدف مادری ایمن چیست؟
هدف مادری ایمن، کسب اطمینان از اینکه هر مادری در زمینه بهداشت جنسی و باروری به مجموعه خدماتی قابل ارائه و دارای کیفیت مطلوب دسترسی دارد می باشد. این خدمات به ویژه باید شامل مراقبت های دوران بارداری و درمان حوادث و فوریت های درمان بارداری باشد تا مرگ و میر و معلولیت مادران کاهش یابد.
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، عوارض دوران بارداری و زایمان، علت اصلی مرگ زنان در سنین باروری محسوب می شود. در هر دقیقه بیش از یک مادر به دلیل عوارض بارداری و زایمان جان خود را از دست می دهند و بطور کلی 585000 مادر به همین دلیل در هر سال از بین می روند. کمتر از یک درصد این مرگ ها در کشورهای توسعه یافته رخ می دهد. این موضوع، خود بر مرگ حداقل 1/5 میلیون نوزاد در هفته اول زندگی و 1/4 میلیون مرده زایی تأثیر دارد. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مرگ مادران 33-25 درصد از کل مرگ ها را تشکیل می دهد. متوسط میزان مرگ و میر مادران در کشورهای در حال توسعه حدود 450 درصد هزار تولد است. در حالی که در کشورهای پیشرفته این مقدار پایین تر از 30 درصد است. حداقل 40درصد از تمام زنان باردار، عوارض دوران بارداری، زایمان و پس از آن را تجربه کرده اند که 15درصد آنها با مشکلات جدی روبرو شده اند.
دنیا در هر سال شاهد میلیونها مرگ نوزاد در هفته اول زندگی است. علت اصلی مرگ نوزادان نیز همان عوامل موثر بر مرگ و معلولیت مادران است. به مخاطره افتادن سلامت مادر در دوران بارداری، دریافت نکردن به موقع مراقبتهای بهداشتی در دوارن بارداری و زایمان و مراقبتهای ناکافی از نوزادان از جمله این عوامل است.
شایع ترین علل مرگ و میر مادران در کشور ایران عبارتند از:
خونریزی حین و یا پس از زایمان، اکلامپسی، بیماری های قلبی عروقی همراه با بارداری، بیماری های خوب تعریف نشده، و یا بد تعریف شده، عفونت پس از زایمان، خونریزی دوران بارداری، عوارض سقط جنین و آمبولی ریه گروه هایی از مادران بیشتر در معرض عوارض دوران بارداری و زایمان قرار دارند. مانند مادرانی که حین حاملگی دچار عوارضی بوده اند یا دارای سابقه بیماری هستند. نظامهای بهداشتی برای تشخیص زنان و مادرانی که بیشتر در معرض خطر قرار دارند بر اساس مشخصه های اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی مانند وضعیت سواد، سن و تعداد حاملگی های قبلی مراقبتهای بهداشتی را انجام می دهند و در طی جریان مراقبتهای دوران بارداری این ارزیابی خطر را انجام می دهند. شایان ذکر است این مشخصه ها قادر به تشخیص تمامی عوامل خطر و شناسایی آنها نیست. آمار نشان می دهد که 90% از زنان باردار که در معرض خطر شناخته شده بودند. بدون هیچ گونه عارضه ای دوران حاملگی خود را سپری کردند. بنابراین تقویت نظامهای بهداشتی و کیفیت خدمات بهداشتی و همچنین افزایش توان و مهارت کارکنان در تشخیص موارد در معرض خطر حائز اهمیت است. از آنجا که روش ارزیابی خطر نمی تواند به درستی تعیین کننده زنانی باشد که با عوارض حاملگی و زایمان روبرو می شوند، بهتر است تمام زنان در دوران بارداری، حین زایمان و پس از زایمان به خدمات و مراقبتهای بهداشتی با کیفیت مناسب دسترسی داشته باشند.
نقش افراد ماهر در کاهش عوارض و مرگ مادران در حین زایمان
در اغلب موارد عوارض و مرگ مادران در حین زایمان و یا بلافاصله پس از زایمان رخ می دهد. در کشورهای در حال توسعه هر ساله 60 میلیون زایمان با کمک افراد آموزش ندیده، ماماهای سنتی یا اعضای خانواده و یا بدون کمک دیگران انجام می گیرد. بررسی ها نشان می دهند که در سراسر دنیا تقریباً از هر ده زایمان 6 زایمان با حضور افراد ماهر انجام می شود که این امر موجب کاهش میزان مرگ و میر و معلولیت مادران می شود. این افراد شامل پزشکان، پرستاران، ماماها و بهورزان آشنا به امور زایمان هستند. وجود تجهیزات، وسایل و داروهای کافی برای افراد ماهر نقش اساسی دارد. به علاوه فرد ماهر نیازمند حمایت و نظارت از سوی سطوح بالاتر است.
کشور ما همزمان با برنامه ریزی در زمینه حضور پزشک ماهر با مشکلات و کمبودهای زیر مواجه است:
1- بهورزان اغلب از مهارت لازم برای نجات مادران و برخورد با فوریت ها و عوارض زایمان برخوردار نیستند. این مهارت ها عبارتند از توان پیشگیری، تشخیص و درمان عوارضی مانند شوک، خونریزی، عفونت، اکلامپسی و عوارض ناشی از سقط جنین.
2- اغلب متون درسی مورد استفاده ماماها، قدیمی است و در آنها تکنولوژی و پژوهش های جدید کمتر آمده است.
3- بسیاری از ماماها و پزشکان در مورد باورهای سنتی و اعتقادهای مردم، ارتباطات و سازمان دهی جامعه آموزش کافی ندیده اند.
دلایل مادران در عدم استفاده از خدمات بهداشتی
تحقیقات نشان می دهد عواملی نظیر دسترسی محدود به آموزش، کمی سواد مادران، محدودیت مالی خانواده ها، بعد فاصله، سنت ها، و فرهنگ های مختلف بومی، مخارج مراقبت های بهداشتی و زایمان، تعرفه ها، کافی نبودن خدمات و امکانات فیزیکی ناکافی واحدهای بهداشتی سبب می شود مادران از خدمات بهداشتی استفاده نکنند.
فشار ناشی از هزینه های اجتماعی و اقتصادی مرگ ها و معلولیت های مادران و نوزادان بر جامعه، خانواده و کشور بسیار سنگین است بطوری که هزینه مالی سرانه ناشی از ارائه مراقبتهای اولیه بهداشتی در کشورهای در حال توسعه برای هر فرد 3 دلار است در حالی که هزینه کلی نجات یک مادر تقریباً 230 دلار برآورد می شود.
بنابراین منافع دولت به جهت مقرون به صرفه بودن، تقویت نظام بهداشتی و توسعه مراقبتها در جهت جلب اعتماد مادران می باشد.
در نهایت می توان گفت دولت از طریق توجه به عوامل زیر می تواند به کاهش میزان مرگ مادران در کشور کمک کند:
* افزایش آگاهی خانواده ها در مورد عوارض بارداری و زایمان و شیوه برخورد مناسب با آن.
* توجه به تجهیز و تدارک بیمارستانها به داروها و ملزوماتی که برای ارائه فوریت های مامایی و زایمان ضروری است.
* افزایش پوشش مراقبتهای بارداری و پس از زایمان.
* شناسایی به موقع و جلوگیری از تأخیر در تصمیم گیری و ارجاع موارد خطر.
* عدم تأخیر در ارائه خدمات درمانی به مادران در بیمارستانها و مراکز زایمانی.
* جلوگیری از انجام سزارین های بی مورد.
منبع: جزوات مادری ایمن.
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 46.