در علم پزشکی بیماری های بسیاری وجود دارد که به سادگی نمی توان دلیل ایجاد آن ها را مربوط به یک عامل دانست و این مسئله در اختلالات روان پزشکی بارزتر است. عوامل خطرساز در اختلال دوقطبی کودکان و نوجوانان مانند هر اختلال دیگر از منظر زیست شناختی و روانی – اجتماعی قابل بررسی هستند.
عوامل زیست شناختی مطرح شده در ایجاد اختلال دوقطبی عبارتند از:
- نقش وراثت و تغییرات بیوشیمایی و عصب رسانه ای در مغز. (عصب رسانه ها موادی شیمیایی هستند که از رشته های عصبی مغز ترشح شده باعث انتقام پیام عصبی به سایر رشته ها در مغز می شوند. )
وراثت، نقش مهمی در اختلال دوقطبی دارد؛ به این معنا که در صورت وجود شرح حال فامیلی اختلالات خلقی (افسردگی، اختلال دوقطبی و سایر انواع) احتمال ابتلای افراد فامیل به این اختلال بیش تر می شود. اما نباید چنین تصور کرد که در صورتی که فردی مبتلا به این اختلال باشد، حتماً فرد دیگری در فامیل نیز به اختلال دوقطبی مبتلا خواهد شد، چون ممکن است ژن – که عامل انتقال وراثتی بیماری هاست – تحت تأثیر عوامل محیطی یا حتی در کنار سایر عوامل موروثی به صورت غیر فعال درآید و باعث اختلال نشود.
از طرفی ممکن است در فردی اختلال وجود داشته باشد اما در شرح حال فامیلی اثری از رد پای آن اختلال به دست نیاید، یعنی اگر عوامل موروثی در برخی افراد دیگر فامیل هم وجود داشته است، به صورت غیرفعال بوده و بیماری را ایجاد نکرده است؛ یا ممکن است در یک نسل اختلال دیده شود و در نسل دیگر بروز نکند یا در افراد مختلف به اشکال متفاوت ظاهر شود. در بسیاری از خانواده های کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی، افرادی در فامیل وجود دارند که به تغییرات خلقی و اختلال خلقی تشخیص داده نشد، مبتلا هستند.
در ایجاد اختلال دوقطبی بی نظمی و تغییرات عصب رسانه ای مغز و هورمون ها نیز مطرح شده است اما هیچ کدام به عنوان تنها علت ایجاد اختلال به اثبات نرسیده است.
در زمینه ی اثر عوامل روانی – اجتماعی مؤثر در ایجاد اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان مطالعات زیادی انجام نشده است، اما عواملی که تاکنون در بروز یا تداوم اختلال شناخته شده است عبارتند از:
- حوادث استرس زا.
- از دست دادن عزیزان.
- محیط خانوادگی ناایمن و سرشار از پرخاشگری و سرزنش.
- روابط نامناسب در محیط خانواده.
- عدم رعایت بهداشت خواب و بی نظمی مداوم در کارهای روزانه از جمله تغذیه، خواب، تفریح و سایر فعالیت ها که هر کدام از این عوامل می تواند زمینه ی شروع بیماری یا ادامه ی آن را در افرادی که از نظر مغزی یا وراثتی مستعد ابتلا به اختلال هستند فراهم کند.
آیا وجود اختلال دوقطبی در والدین در بروز این اختلال در فرزندشان مؤثر است؟
بر اساس مطالعات، احتمال ابتلای فرزندان به اختلال دوقطبی در صورتی که یکی از والدین مبتلا به این اختلال باشد، به 5 تا 30 درصد و درصورتی که هر دو والد مبتلا باشند به حدود 50 تا 70 درصد افزایش می یابد.
احتمال اختلال خواهر – برادرها نیز با وجود یک هم شیر مبتلا به اختلال دوقطبی افزایش می یابد. دیده شده است که اختلال در فرزندانی که والدین مبتلا به اختلال دوقطبی دارند، در سن پایین تری شروع می شود.
عدم کنترل اختلال خلقی در والدین باعث کاهش قدرت آن ها در مدیریت خانواده و وارد شدن فشارهای روانی به فرزندان می شود که این مسئله می تواند باعث بروز اختلالات دیگری از جمله اختلالات اضطرابی یا کاهش سطح عملکرد فردی، تحصیلی یا اجتماعی در فرزندان شود. بنابراین لازم است والدین درمان اختلالات خود را جدی بگیرند تا هم به سلامت روان خود و هم سلامت روان فرزندان و خانواده یاری برسانند. یکی از دلایل تشخیص دیرموقع اختلال دوقطبی در کودک و نوجوان وجود اختلال خلقی تشخیص داده نشده یا درمان نشده در والدین آن هاست.
منبع مقاله:
خادمی، مژگان، (1389) اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان، تهران: نشر قطره، چاپ اول. 