«وَ أَقْبِلْ عَلَی إِذا ناجَیتُک.»(فرازی از مناجات شعبانیه)
و به من رو کن هنگامی که با تو مناجات می کنم.
معنای روی کردن خداوند به بندگان/اقبال
در این فراز، کلمات «أَقْبِلْ عَلَی إِذا ناجَیتُک»، به کار رفته که به معنای این جمله لطافت خاصی داده اند؛ زیرا کلمات ندا و دعا هر دو به معنای خواندن است، امّا نجوا خواندن ظریفی است که فرد سومی آن کلام را نمی شنود یا خواندن درونی و زمزمه ی باطنی است، یعنی من وقتی با تو دردِ دل و راز و نیاز می کنم، تو به من رو کن. اقبال به معنای آن است که طرف مقابل تمام وجودش را روبروی مخاطب قرار دهد،[1] در مقابل آن ادبار است که به معنای برگشتن یا روی کردن به پشت سر یا به سمت راست و چپ است؛[2] یعنی به طور کامل روبروی من باش. حقیقت این معنا هنگامی محقق می شود که طرفین باطنا نیز به یکدیگر جذب و انجذاب داشته باشند؛ زیرا ممکن است دو نفر روبروی یکدیگر باشند، ولی دشمن هم باشند، از این رو این تعبیر خیلی لطیف است.
حقیقت مناجات/دعا
حالت مناجات، حالت خاصی است که عبد باید رقّت قلبی پیدا کرده و قلبش در این حال از تعلقات بریده شود؛ از این رو در مقام نجوای با حق تعالی از او می خواهد فقط برای خودش باشد. مُحِّب به گونه ای انحصار طلب است و البته در مقام محبت باید این گونه باشد و هنگامی که مُحِّب خواست محبوب تنها برای خودش باشد، محبت او حقیقی است و در جان او می نشیند و همواره عمیق تر می شود، از این رو محبتش را با این گونه الفاظ ابراز می کند. مُحِبّ با زبان های مختلفی محبت به حق تعالی را ابراز می نماید و این بیان خاصّ را باید از حضرات ائمه ـ علیهم السّلام ـ فرا بگیریم؛ زیرا ایشان کمال محبت به حق تعالی را دارند: «وَ التّامِّینَ فِی مَحَبَّةِ اللّه.»[3] در محبت خداوند تام هستند. خداوند نیز از بین مخلوقات خود، کمال محبت را به ایشان دارد: «لا حَبِیبَ إِلاّ هُوَ وَ أَهْلُهُ.»[4]
محبوبی [مُحِّبی] جز پیامبر و خاندانش نیست. و چون عبد در مقام مناجات، به نوعی حالات گوناگون خود را نسبت به مولا و محبوبش ابراز می کند و کسی جز این خاندان به تمام معنا این حالات را ندارد؛ از این رو جز ایشان کسی توان ابراز این حالات را به طور کامل ندارد، پس اگر ما نیز بخواهیم به حقیقت این گونه مناجات ها پی برده و از آن ها لذت حقیقی ببریم باید آن گونه که ایشان آن حالات را ـ در مقام خواندن ـ داشته و به آن رسیده اند، ما نیز به اندازه ظرفیت روحی خود آن حالات را فهمیده و بیابیم.
با بیانات گذشته، تفاوت مناجات با دعا روشن شد؛ زیرا حقیقت دعا جز توجه به کمالات خداوند و جهات فقر خود نیست و خواننده ی آن نیز اگر بخواهد حال دعایی داشته باشد و رعایت حالت دعا را بکند باید با ابراز الفاظ دعا، درکی از حق تعالی داشته باشد تا صدور چنین تعبیراتی از او صادق باشد. ولی مناجات، حالت اشتیاقی را از عبد می طلبد که با مولایش خلوت کرده و به او اظهار محبت و دلدادگی کند، از این رو انسان همواره نیازمند چنین خلوت کردن هایی با مولایش می باشد تا صفای روح یافته و از اشتغال و سرگرم شدن به غیر او فارغ شود و روح، جایگاه اصلی خویش را بیابد. بنابراین، با توجه به این بیانات روشن می شود کلمه«أقبل» نیز (با توجه به این که با مناجات آمده) معنای لطیف تری نسبت به کلمه ی «إسمَع» دارد. «إسمَع» معنایی محدود، امّا «أقبل» معنای خاص تری دارد؛ زیرا خداوند با ایجاد موجودات و افاضه ی کمالات، اقبال اوّلیه به آن ها دارد. لیکن این جمله، تقاضای عنایت و لطف خاصی از جانب حق تعالی به عبد است که در حقیقت اظهار اشتیاق به حق تعالی است که عبد می خواهد خداوند با تمام وجود به او توجه کند و اثرش کنار رفتن پرده های غفلت از چهره قلب بنده نسبت به وجود و حضور حق تعالی در هستی و شؤون آن است. و او هنگامی به بنده اش اقبال می کند و حالت نجوا برای عبد پیدا می شود که قلب او به سوی حق تعالی اقبال کند و به گونه ای مشتاق ملاقات و روبرو شدن با او باشد.
این معنا در مقام عمل وقتی برای بنده ظاهر می شود که در مراحل گوناگون زندگی و هستی خود، اطاعت الهی را فراموش نکند، از این رو به هر اندازه قلب به حق تعالی اقبال کند، حال مناجات و نجوا بیشتر است و اقبال الهی نیز به او، به همان اندازه خواهد بود. خداوند در حدیث قدسی با بیان تمثیلی می فرماید: «و إِذا تَقَرَّبَ إِلَی شِبْرا، تَقَرَّبْتُ إِلَیهٍ ذِراعا، وَ إِذا تَقَرَّبَ إِلَی ذِراعا، تَقَرَّبْتُ إِلَیهِ باعا.»[5] و هر گاه به اندازه یک وجب به من نزدیک شود، به قدر یک ذراع به او نزدیک می شوم، و اگر به اندازه یک ذراع نزدیک گردد، به اندازه ی طول دو دست به او نزدیک می شوم. و پس از رفتن به سوی حق تعالی، عبد آمادگی های ویژه ای پیدا می کند که حق تعالی به او اقبال ویژه کرده و با او نجوا کند تا آثار ویژه آن در وجودش ظاهر گردد.
در اواسط این مناجات در این باره آمده: کسی که تو به او اقبال کنی، مملوک نیست. هم چنین در اواخرش آمده است: خدایا! مرا از کسانی قرار ده که تو با آن مناجات کرده ای، پس در برابر جلالت، حالت بیهوشی برایشان پیدا شده است، که توضیح آن ان شاء اللّه می آید. این معنا نیز مسلم است که وقتی عبد به سوی حق می رود، در حقیقت حضرت حق او را به سوی خویش کشانده است؛ زیرا او از خود استقلالی ندارد و حق تعالی همواره می خواهد بندگانش در تمامی حالات، تنها به او توجه کنند: «فَأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ الْقَیمِ مِن قَبْلِ أَن یأْتِی یوْمٌ لاَّ مَرَدَّ لَهُو مِنَ اللَّهِ»[6] پس به سوی این دین پایدار روی بیاور، پیش از آن که روزی از جانب خدا فرارسد که برگشت ناپذیر باشد. هنگامی که این حالت برای انسان حاصل شود، حالت مناجات به او دست داده است و می خواهد از غیر حق فرار کرده و به سوی حق بشتابد، به گونه ای که برای او حالت تنفری از توجه به غیر حق حاصل می شود…
پی نوشت ها
[1] مفردات راغب، مادهى قبل.
[2] همان، ماده دبر.
[3] مجلسی، بحارالانوار، ج 102، ص 128.
[4] همان، ص 82.
[5] الجواهر السنیّه، ص 162.
[6] روم/ 43.