اجابت (یا موافقت با توصیه) می تواند به مثابه «حدی که رفتار بیمار (از لحاظ خوردن داروها، پی گیری رژیم غذایی یا سایر تغییراتی که در شیوه زندگی بوجود می آید) با توصیه های پزشکی و بهداشتی سازگار و هماهنگ باشد، تعریف شود» (هاینز و همکاران (1)، 1979). این امر یکی از دغدغه های فزاینده روانشناسان سلامت و متخصصان پزشکی است. همچنین اجابت به مثابه یکی از اصلی ترین ابزار برای بهبودی بیمار و گسترش بهداشت (سلامت) مثبت در جامعه است. اصطلاح " اجابت" بخاطر در برداشتن بار مسئولیتی مورد انتقاد قرار گرفته است و بطور فزاینده ای در ادبیات پزشکی کلمه " تبعیت" (2)پیروی و یا حتی " مساعدت درمانی" (3)ترجیح داده می شود. به این ترتیب یک رویکرد همکاری بین دو عنصر بیمار و متخصص بهداشت ارائه می شود (پیتس و فیلیپس،1998). با کمال تعجب، شواهد تحقیق نشان می دهد که بیش از 50 درصد بیماران که بیماری مزمن مثل دیابت یا فشارخون بالا دارند دستورات دارویی خود را اجابت نمی کنند (اوگدن، 1996). سطح اجابت آنان بطور مستقیم به (وخامت) بیماری شان مربوط نیست. بنابراین این امر نشان می دهد که ممکن است عوامل روانشناختی در عدم اجابت و پذیرش درمان دارویی دخیل باشند.
علاوه بر دغدغه های آشکار سلامت، پیچیدگیهای اقتصادی نیز در عدم اجابت درمان از سوی بیماران دخیل است. مثلاً در سال 1980 بین 396 تا 792 میلیون دلار بدلیل عدم اجابت داروهای تجویزشده پزشکان در ایالات متحده آمریکا به هدر رفت (اوگدن، 1996). البته اندازه گیری اینکه در اصل فقدان رفتار مبتنی بر قبول درمان چیست، خود مسأله آفرین است. برخی از جنبه های عدم اجابت درمان آسانتر از دیگر موارد قابل اندازه گیری است (پیتس و فیلیپس، 1998).
پیش بینی اجابت درمان از سوی بیمار
لی (4) (1981 تا 1989) یک مدل فرضی شناختی درباره اجابت درمان از سوی بیمار را مطرح کرد. او نشان داد که اجابت درمان از جانب بیمار می تواند با توأم شدن رضامندی بیمار با فرآیند مشاوره و درک اطلاعاتی که به بیمار داده شده و یادآوری این اطلاعات، پیش بینی شود. در شکل 1 این الگو نمایش داده شده است:
شکل 1- الگوی اجابت درمان از سوی بیمار
منبع: "ارتباط بین درک، حافظه، رضامندی و اجابت" پی. لی (1989).
ارزیابی الگوی «لی» درباره اجابت برنامه درمان
برنون و فیست (1997، صفحه 165) استدلال می کنند که یک الگو و نظریه مفید در سلامت و بهداشت روانی، باید:
* پژوهش مهمی بعمل آورد.
* مشاهدات را تنظیم و سازماندهی کند و آنها را توضیح دهد.
* در پیش بینی و تغییر رفتارها، متخصصان را یاری کند.
الگوی «لی» تمام معیارهای لازم را به درجاتی داراست، این امر را تحقیق زیر نشان می دهد:
رضامندی بیمار
"لی" (1988) تعداد 21 مطالعه درباره بیمارانی که برای گرفتن خدمات درمانی به بیمارستان مراجعه کرده بودند، انجام داد. او دریافت که 28 درصد بیماران درمانگاه های عمومی در انگلستان از خدمات درمانی ارائه شده رضایت ندارند. نارضایتی گزارش شده بیماران بیمارستانی حتی از این هم بالاتر است یعنی 41 درصد آنها نسبت به درمان خود ناراضی هستند. "لی" با بررسیهای بیشتر به این نتیجه رسید که نارضایتی از جنبه های مختلف مشاوره بویژه از جنبه های عاطفی (مثلاً فقدان حمایت و درک عاطفی و هیجانی) و جنبه های رفتارهای آن (مثلاً نسخه نوشتن، توضیحات کافی دادن) و شایستگی و صلاحیت متخصصان بهداشتی (سلامت) مثلاً تناسب ارجاع و تشخیص ناشی می شود. لی (1987) پی برد که رضامندی بیمار شامل محتوای مشاوره نیز می شود. در این حیطه او دریافت که بیماران " در جستجوی اطلاعات" بودند (یعنی آنها می خواستند تا آنجائیکه ممکن است درباره شرایط و حالات خود بیشتر بدانند)، ولی در مورد کسب اطلاعات احساس قوی نداشتند (نمی خواستند وخامت واقعی حالات و شرایط خود را بدانند) حتی اگر این امر به معنای دریافت خبر بد باشد. این یافته ها در جاهای دیگر برای تشخیص های سرطان تکرار شده است. جایی که بیش از 85 درصد بیماران تمام اطلاعات درباره تشخیص، درمان و پیش آگهی را خواستار شدند (کلی و فرایسن (5)، 1950، رینولدز و همکاران (6)، 1981).
همینطور، در بررسی 9 موردمطالعه بیماری های لاعلاج (7)، 60 تا 98 درصد بیماران خواستار دانستن خبرهای بد درباره خود شدند (ویچ (8)، 1978، نقل شده در لی، 1982). هرچند شواهدی وجود دارد که گروهی کوچک ولی قابل توجه (مهم) نمی خواهند حقیقت سرطان و بیماری قلبی را بدانند (کوبلر و راس، 1969، هَکِت و وایزمن (9)، 1969). این یافته ها، بدلیل (حداقل بخشی از دلایل) حاکمیت و متداول بودن نگرشهایی بود که در طول دوره مطالعه جریان داشت. تحقیق نشان می دهد که نگرشها از اواخر 1960 و اوایل 1970 در جهت خواست افراد برای جستجوی اطلاعات بیشتر درباره سلامت و بیماری تغییر یافته است.
درک و فهم بیمار
اجابت درمان از سوی بیمار قویاً به توانایی بیمار در فهم و درک ماهیت شرایط خود، برنامه درمانی توصیه شده و فرآیند دخیل در چنین درمانی، بستگی دارد. بویلی (10) در سال 1970 از بیماران خواست که دامنه بیماری های مختلف را با استفاده از چک لیست تعریف کنند. او دریافت که 85 درصد بیماران توانستند مفاصل و 80 درصد آنها ورم مجاری نایژه را تعریف کنند. حدود 77 درصد از بیماران یرقان را می شناختند و فقط 52 درصد آنها قادر بودند تندی ضربان نبض را بدرستی تعریف کنند. بویلی همچنین از بیماران خواست تا اعضای مختلف بدن را محل یابی کنند. او دریافت که فقط 49 درصد توانستند جگر، 42 درصد قلب و فقط 20 درصد شکم را، محل یابی کنند. سایر پژوهشگران اظهار داشتند که توضیح علت و وخامت بیماری نیز به اندازه محل یابی اعضای حیاتی بدن ضروری است. روث (11) (1979)دریافت که گرچه بیماران درباره علت رفتار سیگار کشیدن و سرطان ریه درک و فهم خوبی داشتند، اما 50 درصد آنها سرطان ریه ناشی از سیگار کشیدن را پیش آگهی خوبی برای بهبودی می دانستند، در حالی که این بیماری در حقیقت کشنده است. روث همچنین پی برد که 30 درصد از بیماران عقیده داشتند که فشار خون بالا ممکن است بوسیله تغییر سبک زندگی بهبود یابد (البته بطور کلی درمان نمی شود).
بیمار و یادآوری توصیه های پزشکی
بیماران ممکن است از روند مشاوره ی خویش رضامندی خوبی را گزارش کنند و فهم و درک خوبی از شرایط خود داشته باشند. ولی اگر آنها نتوانند توصیه های پزشکی را بخاطر آورند، این امر، میزان اجابت مشاوره پزشکی را تحت تأثیر قرار خواهد داد. باین (12) (1977) نمونه ای از بیماران را که به درمانگاه عمومی مراجعه کرده بودند، آزمایش کرد او دریافت که 37 درصد آنها قادر نبودند نام دارویی را که برایشان تجویز شده بود، به یاد بیاورند. حدود 23 درصد آنها نتوانستند فراوانی دُز یا میزان مصرف دارو را به یاد آورند و 25 درصد نتوانستند طول درمان را به خاطر بیاورند. کریچتون و همکاران (13) (1978) پی بردند که 22 درصد بیماران برنامه درمانی توصیه شده خود را پس از ملاقات با پزشک خود (GP) فراموش کرده بودند. لی (1989) دریافت که همه عوامل روانشناختی که ذیلاً نام برده می شود یادآوری اطلاعات در اجابت درمان را افزایش می دهد:
* پایین آوردن اضطراب
* افزایش دانش و اطلاعات پزشکی
* سطح بالای هوش
* اهمیت و فراوانی اظهارات و گفته های بیمار
* اثرات نخستین (جایی که اولین چیزی که به ما گفته شده است، بیشتر بخاطر می آوریم).
سن بیمار، برعکس بعضی نظرات کلیشه ای، در موقعیت یادآوری اثری ندارد. این یافته ها توسط هومِدز (14) (1991) که گزارش داد بیش از 200 متغیر در امر اجابت درمان از سوی بیمار تأثیر دارند، نیز مورد تأیید قرار گرفت. او متغیرهای دخیل در امر اجابت درمان را بشرح زیر طبقه بندی می کند:
* ویژگیهای شخصیتی بیمار
* ویژگی های برنامه درمانی
* سیمای بالینی بیماری
* ارتباط متقابل بین مراقب بهداشت و بیمار
* ترتیبات بالینی (کارگزاری بالینی).
پی‌نوشت‌ها:
1.Haynes et al
2.Adherence
3.Therapeutic
4.Ley
5.Kelly and Friesen
6.Reynolds et al
7.Terminal illness
8.Veatch
9.Kubler and Ross;Hackett and Weisman
10.Boyle
11.Roth
12.Bain
13.Crichton et al
14.Homedes
منبع مقاله :
کرتیس، آنتونی جیمز، (1384)، روانشناسی سلامت (بهداشت روانی)، ترجمه فرامرز سهرابی، تهران: انتشارات طلوع دانش، چاپ سوم 