دیدگاه پیامبر(ص) نسبت به جمع آوری قرآن چگونه بود؟

قرآن کریم در زمان حیات پیامبر (ص) بر قطعاتی از چوب و سنگ و پوست و استخوان و حریر و کاغذ ضبط شده و در دست مردم پراکنده بود و از هر کدام یک نسخه در محضر پیامبر (ص) وجود داشت و گروهی از حافظان قرآن نیز آیات قرآن را در سینه محفوظ داشتند، در دوره حیات پیامبر (ص) آیات سوره‏ها مرتب و سوره‏ها تکمیل و نامهای آنها تعیین شده بود ولی جمع آنها در یک مجلد در اوراق به هم پیوسته بعد از رحلت ایشان انجام گرفت، زیرا در زمان پیامبر (ص) هر آن در انتظار نزول آیه‏ای بودند و تا وقتی وحی قطع نشده بود، جمع آوری آیات و سوره‏ها در یک مجلد کار درستی به شمار نمی‏آمد و انجام آن جز با انقضای دوره پیامبری و تکمیل وحی میسر نبود.

بر اساس روایات وارده، اولین کسی که پس از در گذشت پیامبر (ص) و طبق وصیت ایشان، مستقیما به جمع آوری قرآن قیام کرد، امام علی بن ابی طالب (ع) بود. امیرالمؤمنین (ع) نخستین پیرو رسول خدا (ص) که از همه یاران آگاه تر به مواقع تنزیل و تاویل قرآن بود، پیش از همه به این کار اقدام کرد و آیات قرآن را با ویژگی های خاصی در سه روز و به نقلی در شش ماه در یک جا در کنار هم قرار دا و به مردم عرضه کرد لکن به دلایلی مورد استقبال و پذیرش دستگاه رسمی خلافت واقع نشد. آنرا به خانه بر گرداند و آن مصحف پس از امام(ع) نزد فرزندان و امامان معصوم(ع) باقی ماند.

علاوه بر روایات شیعه در برخی از کتب اهل سنت نیز بر وجود چنین مصحفی تصریح شده و درباره آن روایاتی نقل شده و از جمله علمای اهل سنت که این مطلب را در کتابهای خود نقل کرده اند به سیوطی در الاتقان (1) و هندی در کنزالعمال (2) و ذهبی در سیر اعلام النبلاء (3) می توان اشاره نمود.

 پس از وی زید بن ثابت به دستور ابو بکر به این کار پرداخت و چند تن دیگر از جمله ابن مسعود و ابیّ بن کعب و ابو موسی اشعری نیز دست به این کار زدند تا اینکه زمان عثمان فرا رسید و وی به یکی کردن مصحف های مختلف دستور داد و نسخه‏هایی از آن را به نقاط دیگر فرستاد تا مردم تنها از این مصحف استفاده کنند و مصحف های دیگر را کنار بگذارند.(4)

با توجه به توضیح مذکور باید بگوییم که ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیغمبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است . اما چینش سوره های قرآن ، طبق ترتیب نزول سوره ها تألیف نشده و  اکثر دانشمندان علوم قرانی برآنند که ترتیب موجود در سوره های قرآن، طبق اجتهاد و سلیقه صحابه و بعد از وفات رسول الله (ص) انجام گرفته و چنانکه ذکر شد حضرت علی (ع) قرآنی که ترتیب سوره های آن مطابق ترتیب نزول بوده را نگاشت که مورد توجه صحابه واقع نشد و نگارشات متعدد دیگری هم بعد از پیامبر (ص) نگاشته شد که در عصر عثمان( با نظارت حضرت علی )  همه این نسخه ها جمع آوری و مطابق نسخه ای که اکنون وجود دارد تدوین شد و معیاری که در ترتیب فعلی لحاظ شده بدین صورت است که بعد از تقدم سوره حمد، غالبا از سوره های بزرگ آغاز شده و به سوره های کوچک ختم شده است. (5)

پی نوشت ها:

1. سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، 1416 هـ ق، ج1، ص 161

2. المتقی الهندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 هـ ق، ج 13،ص 151

3. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسه الرساله، 1413 هـ ق، ج 14، ص 22

4. ر.ک: طاهری، حبیب الله، درسهایی از علوم قرآنی، قم، اسوه، 1377ش، ج2، ص 223

5. آیت الله معرفت، التمهید فی علوم القرآن ، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏ ، 1415ق،  ج 1، ص 282