هفته نامه سلامت - ستاره محمد: بیماری صرع از دید اغلب افراد با حملات تشنج و حرکات پرشی بدن شناخته می شود. این بیماری که علت آن تا امروز ناشناخته باقی مانده، با حملات غافلگیر کننده، محرومیت از فعالیت هایی مثل رانندگی و افزایش اضطراب و افسردگی تاثیر بسزایی بر کیفیت زندگی افراد و اطرافیان آنها می گذارد.
اگرچه امروزه برای کنترل علائم این بیماری داروهای موثر و متنوعی در دسترس است اما تمام مبتلایان به صرع از این داروها جواب نمی گیرند. در واقع، صرع در یک سوم از موارد نسبت به درمان دارویی مقاوم است و همچنان با حملات خود زندگی فرد را به چالش می کشد.
خوشبختانه پیشرفت های اخیر در علم مغز و اعصاب با روش هایی نوین در درمان صرع همراه بوده که از مهم ترین آنها می توان به جراحی صرع اشاره کرد. این جراحی که هم اکنون در ایران نیز انجام می شود، در بسیاری از موارد فرد را برای همیشه از حملات صرع رهایی می بخشد.
برای آشنایی بیشتر با بیماری صرع و راه های کنترل آن، با دکتر ناصر زنگی آبادی، فوق تخصص مغز و اعصاب (نوروافتالمولوژی/ اپی لپتولوژی) و عضو هیات علمی دانشگاه (پژوهشکده علوم اعصاب شفاء بیمارستان خاتم الانبیا (ص) تهران، مرکز تحقیقات علوم اعصاب و مرکز تحقیقات افضل کرمان) گفتگو کرده ایم.
صرع چیست و انواع آن کدامند؟
صرع یک بیماری مزمن مغزی است که می تواند سال های طولانی فرد را درگیر خود کند. این بیماری با حملات مکرر تشنج بروز می کند و به دو گروه کلی «منتشر» و «موضعی» تقسیم می شود. صرع منتشر، تمام مغز را درگیر حمله بیماری می کند. در نتیجه باعث از دست رفتن هوشیاری و بروز حرکات به خصوص در اندام ها یا به اصطلاح «تشنج بزرگ» می شود، اما صرع موضعی تمام قسمت های مغز را درگیر حمله نمی کند و باعث بروز علائم منتشر نمی شود. در این نوع صرع، بیمار معمولا هوشیاری خود را از دست نمی دهد، بلکه ممکن است فقط دچار درجاتی از اختلال هوشیاری شود؛ از خیرگی چشم ها گرفته تا حرکات غیر طبیعی بدن. حمله صرع موضعی می تواند با علائم مختلفی همراه باشد.
چه عواملی در بروز این بیماری دخیل هستند؟
حملات مکرر تشنج تنها در صورتی تحت عنوان بیماری صرع شناخته می شوند که علت بروز آنها نامشخص باقی بماند. در واقع، اگر علت تشنج مشخص باشد دیگر اصطلاح صرع برای آن به کار نمی رود. برای مثال اگر فرد بر اثر تومور یا سکته مغزی، اختلالات متابولیک و افت قند خون، آسیب های مغزی، مصرف داروهای خاص و الکل، عفونت مغز و ... دچار تشنج شده باشد، بیمار مبتلا به صرع شناخته نمی شود. این تشنج ها را می توان با رفع عامل اولیه آنها برطرف کرد. اما در بیماری صرع، علت واضحی مثل عوامل متابولیک یا ضایعه ساختاری برای حملات تشنج پیدا نمی شود.
آیا در ایران یا جهان آماری از این بیماری وجود دارد؟
آمار جهانی ابتلا به صرع حدود 1 درصد است. در ایران نیز اپیدمیولوژی صرع در حال پیشروی است، اما هم اکنون آمار دقیقی از این بیماری منتشر نشده است. با این حال برآورد می شود بین 1 تا 1.5 درصد از جامعه ایران دچار صرع باشند.
صرع بیشتر در چه سنی رخ می دهد؟
به طور عموم، نوزادان و افراد مسن بیشتر به صرع منتشر مبتلا می شوند. در مقابل، صرع موضعی بیشتر در سنینی غیر از نوزادی و پیری بروز می کند.
تشنج در انواع صرع با چه علائمی همراه است؟
تشنج بزرگ که در صرع منتشر رخ می دهد، دارای 2 فاز است. در هر دوی این فازها، بیمار هوشیاری خود را به طور کامل از دست می دهد. در فاز اول (فاز تونیک) این نوع تشنج، اندام ها دچار گرفتگی و کشیدگی می شوند و همزمان اختلال در تنفس رخ می دهد. در فاز دوم تشنج نیز بیمار به صورت منتشر در کل اندام ها، دچار حرکات پرشی می شود. اغلب افراد، بیمار صرع را با این نوع تشنج می شناسند و با تشنج موضعی آشنایی ندارند.
در تشنج موضعی، حملات بسیار متنوع و گسترده ای وجود دارد که از جمله آنها می توان به خیرگی چشم ها، ملچ ملوچ کردن دهان، جابجا کردن مکرر اشیا و انجام حرکات تکراری مثل سفت کردن پیچ و ... اشاره کرد. اگر چه تشنج موضعی با بیهوشی همراه نیست، اما باعث اختلال در سطح هوشیاری و انجام حرکات غیر ارادی می شود. در واقع، فرد حین این حمله از ارتباط با دیگران خارج است؛ یعنی قادر به پاسخگویی و فهم آنها نیست. این نوع تشنج به قدری با رفتارهای پیچیده همراه است که حتی ممکن است بیمار طی آن مرتکب جرم شود و اصلا متوجه آن نباشد.
در زمان بروز تشنج چه نکاتی باید رعایت شود؟
در صورت بروز تشنج، اطرافیان بیمار باید خونسردی خود را حفظ کرده و تا حد امکان از تکان دادن او خودداری کنند، مگر این که بیمار در وضعیتی باشد که حین تشنج به خود آسیب برساند. در صورتی که بیمار روی زمین خوابیده باشد باید زیر سر اتو را با بالش، پتو یا لباس پر کنید تا با حرکات سر روی زمین به خود آسیب نرساند. اگر هم فرد حین مصرف مواد خوراکی دچار تشنج شده باشد باید محتویات دهان او را تخلیه کنید و سرش را به پهلو نگه دارید. همچنین باید اشیای تیز، برنده و آسیب رسان را از اطراف او دور کنید. با پایان علائم تشنج و بازگشت تدریجی هوشیاری می توانید بیمار را به پهلو بخوابانید و او را از شرایط آگاه کنید. حمله تشنج معمولا 2 تا 3 دقیقه بیشتر طول نمی کشد. بنابراین اگر تشنج بیش از 5 دقیقه طول بکشد یا تکرار شود باید حتما با اورژانس تماس بگیرید.
چه عواملی احتمال بروز حمله صرع را بالا می برند؟
مصرف نکردن درست و به موقع داروها، گرسنگی، خستگی، کم خوابی، عصبی شدن، تب و مصرف الکل و سیگار برای مبتلایان به صرع، تهدید کننده هستند و احتمال بروز تشنج را بالا می برند. بنابراین لازم است از آنها پرهیز شود.
عوارض احتمالی این بیماری کدامند؟
حملات مکرر تشنج بر کیفیت زندگی فرد و انجام امور روزمره تاثیر منفی می گذارد. این بیماران نیاز به مراقبت مداوم دارند و از انجام فعالیت هایی مثل رانندگی محروم هستند. عوارض روانی مثل اضطراب و افسردگی حاصل از صرع نیز زندگی فرد را دچار اختلال می کند. علاوه بر اینها دریافت نکردن درمان مناسب برای صرع و تشنج های مکرر می تواند منجر به عوارض مغزی مثل اختلال حافظه و دیگر اختلال های شناختی شود.
چگونه می توان از تشخیص صرع اطمینان حاصل کرد؟
مهم ترین راه برای تشخیص بیماری صرع، گرفتن شرح حال دقیق از حملات تشنج است. از آنجایی که فرد هنگام تشنج دچار اختلال هوشیاری می شود، همراهان بیمار هستند که باید این شرح حال را در اختیار پزشک قرار دهند. فیلمبرداری از حمله تشنج توسط اطرافیان نیز می تواند در این زمینه بسیار کمک کننده باشد. اگر گرفتن شرح حال امکان پذیر نباشد باید با کمک بررسی های مختلف مغزی، قلبی – عروقی مثل نوار مغز، سی تی اسکن، نوار قلب، اکوکاردیوگرافی و ... صرع را از بیماری های دیگر مثل سنکوپ افتراق داد.
در صورتی که با انجام تمامی این موارد به تشخیص نرسیم و کماکان به وجود بیماری صرع مشکوک باشیم باید از یک تست تشخیصی نوین به نام LTM (Long Term Video – EEG Monitoring / مانیتورینگ طولانی مدت) کمک بگیریم. در این تست، بیمار تحت الکتروانسفالوگرافی (نوار مغز) مداوم و بررسی ویدئویی حرکات و حالات بدن قرار می گیرد. به این ترتیب می توان همزمان با بررسی تغییرات مغزی، ویدئوی حملات تشنج را نیز مشاهده کرد. این تست که در بیمارستان انجام می شود، بر اساس تشخیص پزشک می تواند از 24 ساعت تا چند هفته طول بکشد. از این طریق می توان علت تشنج را مشخص و وجود بیماری صرع را تایید یا رد کرد.
آیا این بیماری قابل درمان است؟
راه اصلی درمان و کنترل صرع، مصرف دارو است. هم اکنون بیش از 20 نوع دارو در این زمینه وجود دارد. خوشبختانه امروزه داروها عوارض جانبی کمتری دارند و به خوبی علائم صرع را تحت کنترل قرار می دهند، اما بعضی بیماران از درمان دارویی جواب نمی گیرند.
در واقع، حدود یک سوم از مبتلایان به صرع نسبت به درمان دارویی مقاوم هستند و کماکان با مصرف داروها دچار تشنج می شوند. در این موارد باید از درمان های دیگر از جمله جراحی استفاده کرد. جراحی یکی از درمان های بسیار کارآمد صرع است و بیماران بسیاری در ایران و جهان از آن نتیجه گرفته اند. هم اکنون آمار بیماران درمان شده به این روش به بیش از 500 مورد در بیمارستان خاتم الانبیا (ص) و بیمارستان توس رسیده است. این آمار به اضافه تعداد بیماران موفق در بیمارستان های دیگر نشان دهنده درصد بالای رضایت از این جراحی است.
لطفا در مورد جراحی برای درمان قطعی صرع بیشتر توضیح دهید.
افرادی که داوطلب جراحی صرع هستند باید قبل از جراحی تحت بررسی تست LTM قرار بگیرند. این تست و جراحی هم اکنون در چند مرکز درمانی ایران از جمله بیمارستان خاتم الانبیا (ص) و بیمارستان توس انجام می شود. تست LTM علاوه بر نقشی که در تشخیص بیماری صرع دارد، در بسیاری از موارد، کانون و منشأ تشنج را نیز در مغز تشخیص می دهد. با مشخص شدن این کانون و برداشتن آن با جراحی، می توان در بسیاری از موارد برای همیشه از بیماری صرع رهایی پیدا کرد و از دارو بی نیاز شد.
خارج کردن یک کانون از مغز عارضه ای به دنبال ندارد؟
احتمال بروز عوارض کلی جراحی مثل عوارض بیهوشی برای همه جراحی ها مطرح است، اگرچه احتمال آن بسیار پایین است. مراحل جراحی صرع از قبل به دقت طراحی و ارزیابی می شوند. بنابراین می توان گفت این جراحی عارضه خاصی به دنبال ندارد.
جراحی برای کدام گروه از بیماران مناسب نیست؟
در صورتی که کانون تشنج در مغز یا راه های تشخیصی موجود پیدا نشود، فرد داوطلب مناسبی برای جراحی صرع محسوب نمی شود. در این موارد می توان از راه های درمانی دیگر مثل درمان های تحریک کننده مغز استفاده کرد. برای این منظور دستگاهی روی صعب دهم مغزی قرار می گیرد و مغز تحریک می شود. این شیوه درمانی برای بیماری های دیگر مثل پارکینسون نیز کاربرد دارد.
آیا استفاده از دستگاه های تحریک کننده مغز هم نیاز به جراحی دارد؟
برای جایگذاری این دستگاه نیاز به جراحی وجود دارد، اما برخلاف جراحی صرع در این روش کانون مغزی خاصی برداشته نمی شود، بلکه فقط یک دستگاه در مغز یا روی عصب دهم مغز قرار می گیرد. جراحی جایگذاری دستگاه تحریک کننده روی عصب دهم مغزی در ایران انجام می شود اما جایگذاری این دستگاه در مغز فعلا در کشور انجام نمی گیرد.
مصرف دارو برای کنترل صرع تا چه زمانی باید ادامه یابد؟
اگر 2 سال از زمان آخرین تشنج گذشته باشد، فرد درمان شده در نظر گرفته می شود. با این شرایط اگر نتیجه نوار مغزی نیز طبیعی باشد، می توان مصرف دارو را به مرور زمان کاهش داد و قطع کرد. این افراد حتی می توانند به انجام امور روزمره مثل رانندگی بازگردند. خوشبختانه تعداد زیادی از مبتلایان به صرع در این گروه قرار می گیرند.
سخن آخر؟
بیماران مبتلا به صرع نباید در جامعه به عنوان افراد غیر طبیعی در نظر گرفته شوند. این بیماری می تواند محدود کننده باشد، اما نه در تمام سطوح. در واقع، صرع برای ازدواج، بچه دار شدن، تحصیل، کار کردن و ... مانع نیست و مبتلایان به آن می توانند از زندگی طبیعی برخوردار باشند. در پایان لازم است بر اهمیت آشنایی با روش های درمانی صرع تاکید شود.
اگرچه سابقه معرفی تست LTM و جراحی صرع در ایران به سال های 1386 تا 1388 باز می گردد، اما هنوز تعداد زیادی از بیماران در نقاط مختلف کشور از وجود این تکنولوژی ها بی خبر هستند و همچنان از صرع مقاوم به درمان دارویی رنج می برند. بنابراین اطلاع رسانی در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر بیمار از قبل با روش های تشخیصی و درمانی نوین آشنا باشد، راحت تر درمان را می پذیرد و نتیجه بهتری از آن می گیرد.
