شهید صدر در بستر اندیشه و عمل (۱)

گفتگو با علامه سید محمد حسین فضل الله

درآمد
 

آنچه در پی می آید پاسخهائی است که آیت الله علامه سیدمحمد حسین فضل الله به پرسشهایی درباره شهید آیت الله صدر اظهار داشته است. جناب فضل الله به دلیل حضور دیرین در حوزه نجف، شاهد بروز نبوغ و ابتکارات علمی شهید صدر از آغازین دوران نوجوان وی بوده است و از ادوار گوناگون حیات او، گفتنی های بسیار دارد. وی فقدان آن شهید گرانمایه را در عرصه های مختلف دین پژوهی به ویژه در زمینه پاسخگوئی به نیازهای زمانه، بسیار محسوس می داند و بر این باور است که شیوه او از معدود روشهای قابل اقتباس است.

جنابعالی از چه مقطعی با شخصیت شهید آیت الله صدر آشنا شدید و به اعتقاد شما شخصیت ایشان از چه برجستگی هائی برخوردار بود؟
 

ما با شخصیت آقای صدر از صحبتهای رایج در محافل حوزه که پیرامون یک طلبه اهل علم وجوان صاحب هوشی سرشار برای فراگیری درون و تحقیقات حوزوی وجود داشت، آشنا شدیم. ظاهرا ایشان در محافل اهل علم، بحثهای جالبی را مطرح می ساخت و همانها موجب شده بود که قدرت نبوغ و درک او بر اهل حوزه آشکار شود و از این جهت، کم کم به شهرت دست یابد. ایشان به خاندانی منتسب بود که اکثر افراد آن به فضل و کمال اشتهار داشتند و در برهه ای که داریم در باره آن صحبت می کنیم، تعداد بی شماری از فضلا و علمای حوزه نجف از شاگردان مرجع بزرگوار، مرحوم آیت الله شیخ محمدرضا آل یاسین، دائی ایشان بودند. به هر حال در همان سنین نوجوانی و جوانی ایشان، برای ما مسلم شده بود که به دلیل هوش وفراست سرشارش و حضور در چنین محیط و خاندانی، دارای توانمندی فکری و نبوغ فوق العاده ای است. البته در آن مقطع، ما هنوز تماس شخصی با ایشان نداشتیم.

فعالیتهای فرهنگی ایشان از چه مقطعی آغاز شد و شما از آن مقطع چه خاطراتی دارید و اساسا شاخصه های نگرش فرهنگی ایشان کدامند؟
 

شهید صدر در دوران نوجوانی و بخشی از جوانی، بخش اعظم تلاش خود را متوجه پژوهشها و تحقیقات علمی می کرد و فعالیت فرهنگی اسلامی گسترده ای نداشت. ایشان به تدریج در علم اصول، تحقیقات عمیق و ارزنده ای را انجام داد و به دلیل همین نگاه اصولی، از بسیاری از همدوره های خود تمایز داشت. این مسئله موجب شدکه به شکلی زود هنگام، کتابی در علم اصول تالیف کند. به خاطر دارم که در مقطع تحصیل کفایه الاصول، با برخی از همدوره های خود، در مورد حاشیه مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی کمپانی با دقتی اصولی که ناشی از احاطه بر فلسفه بحث می کرد. مسلما گرایش عقلی و فلسفی آقای صدر در نگاه اصولی منسجم و قوی ایشان تاثیر به سزائی داشت. ایشان تحصیلات فلسفی خود را نزد مرحوم شیخ صدرا بادکوبه ای آغاز کرد و پس از مدتی، افقهای فلسفی مطلوبی در اندیشه های وی پدیدار شدند. شهید صدر در بحثهای اصولی، از توشه های فلسفی خود،فراوان استفاده می کرد. مسلما در میان فرآورده های فکری و آثار شهید صدر، نگاه فلسفی وی جایگاه ویژه ای دارد.یکی از این ویژگیها، تلاش برای پیراستن فلسفه قدیم از حشو و زوائد و آماده سازی و تقویت آن برای پاسخگوئی به نیازهای زمان است.

همکاری و فعالیت علمی و فرهنگی شما و شهید صدر در چه عرصه هائی بود؟
 

در مقطعی که ایشان به عنوان یک نوجوان و جوان تحصیل می کرد؛ همکاری مستقیمی در عرصه های علمی و فرهنگی پیش نیامد، اما دیدارها و گفت و گوهای علمی، به خصوص در زمینه علم اصول با ایشان و برخی از طلاب برقرار بود، به ویژه پس از آمدن امام موسی صدر به نجف که منش و رفتار خود آقا موسی، زمینه های مناسب برای مراوده با شهید صدر را فراهم می کرد. قطعا می دانید که شهید صدر و آقای سید موسی صدر غیر از رابطه خویشاوندی، با یکدیگر هم مباحثه هم بودند و طبیعتا طلاب جسجوگر و عمیق در نجف علاقمند بودند که در حلقه مباحثات و گفت و گوهای این دو حضور داشته باشند. و من هم از این اتفاق بهره بردم. از سوی دیگر، من رابطه نزدیکی با برادر ایشان، مرحوم حجت الاسلام سید اسماعیل صدر داشتم و بیشتر محتوای این ارتباط، سلسه مباحثاتی درباره اصول فقه با ایشان بود. ما به دیدار یکدیگر می رفتیم و در این ملاقاتها، تعظیم و تقدیر ایشان از برادرشان را مشاهده می کردم. مرحوم سید اسماعیل، گذشته از علائق برادری، به آینده این نوجوان سختکوش و اندیشمند، امیدوار بود و در بسیاری از موارد، او را می ستود و نظریاتش را نقل می کرد.

درباره نقش شهید صدر در بسترسازی برای ایجاد سازمانهای فرهنگی و حزبی و نقشی که ایشان در تکوین و تکامل این سازمانها داشت، چه خاطراتی دارید؟
 

شهید صدر در آغاز به جنبش اسلامی به عنوان یک سازمان سیاسی توجه نداشت، ولی دیدارهائی که ایشان با برخی از شخصیتهای اسلامی که عهده دار ایجاد این جنبش ها در سطح جامعه بودند، داشت و نسبت به تشکیل یک حرکت سازمان یافته در آینده، امیدوار بودند، روزنه ای را به سوی ایجاد یک تشکل و سازمان، در ذهن باز کرد. از جمله این شخصیتها می توان به شهید سید مهدی حکیم، شهید سید عبدالصاحب دخیل، شهید استاد محمد هادی سبیتی و شهید مرحوم شیخ عارف بصری و دیگران اشاره کرد. در دیدارهای ویژه ای که این افراد با آقای صدر داشتند، درمورد لزوم تشکیل یک سازمان اسلامی و وحدت بخش مبتنی بر خط ائمه (ع) تاکید می شد و این مسئله، سرآغازی برای تشکیل «حزب الدعوه الاسلامیه» شد. شهید صدر نقش بزرگی در تدوین پایه های فکری و اندیشگی و به طور ویژه، فقهی این تشکل داشت و غنای محتوائی این حرکت‌، مخصوصا از جنبه فکری و فرهنگی، بیش از هر کسی در گرو تلاشها و رهنمودهای علمی ایشان است. بی تردید موفقیتهای سالهای آغازین حزب الدعوه نیز مرهون رهبری فکری شهید صدر است. همین رهبری فکری بود که باعث شد طیف گسترده ای از طلاب، دانشگاهیان، فضلا و اندیشمندانی که در انتظار برپائی یک جنبش اسلامی در سطح عراق بودند، برای رویارویی با افکار الحادی و التقاطی، به این تشکل جذب شوند و همکاری های بسیار سازنده ای با این جریان داشته باشند.

شهید صدر زمانی وارد عرصه مرجعیت شدند که مراجع دیگری نیز در نجف حضور داشتند. با توجه به سن کم ایشان در این مقطع، به نظر شما چه عواملی سبب گردیدند که ایشان عهده دار این منصب شود؟
 

برای شخصیتی در سطح شهید صدر طبیعی بود که در مظان مرجعیت باشد. سابقه درخشان در نوآوری درعرصه های فقهی و اصولی و فلسفی و توانمندی کم نظیر و درخشان در پاسخگوئی به نیازهای جامعه، به طور طبیعی و بدون اینکه کسی برای او تلاش و مرجعیتش راتثبیت کند، او را در چنین جایگاهی قرار داده بود. برخی از افراد، اطرافیان و سازمانی دارند که برای ایجاد مرجعیت آنها تلاش می کنند‌، اما برای شهید صدر، این نقش را، فکر پویا و خلاقیت و توانمندی وی در پاسخگوئی به نیازهای روز انجام داد. ایشان درس خارج را خیلی زود آغاز کرد. استاد بزرگ او، مرحوم آیت الله خوئی رحمه الله علیه، توجه ویژه ای به او داشت و او را از بقیه طلاب خود برتر می دانست و هنگام درس با دقت به نقطه نظرهای او گوش می داد و در مواردی هم اشکالات او را برای طلاب تقریر می کرد و با روش علمی به آنها پاسخ می گفت. از این رو، بسیاری از طلاب حوزه، گرد او جمع می شدند. به نظر برخی از این فضلا او برتر از مراجع موجود بود و همین اندیشه موجب شد که برخی برای تقلید از ایشان، به شکلی زود هنگام به وی مراجعه کنند. علاوه بر اینها شهید صدر مشاهده می کرد که مراجع تقلید معاصر، به رغم خلوص و تلاشی که در حد بینش خود انجام می دهند ؛ پاسخگوی مشکلات زمان خود نیستند. از این گذشته، تاکیدات مرحوم آقای خوئی بر جایگاه علمی آقای صدر که در خلال درس و نیز خارج از محافل درسی ابراز شده بود، موجب شد که مرجعیت شهید صدر ابتدا در سطح و گستره محدودی آغاز شود. اعلام مرجعیت آقای صدر موجب گردید که مواضع پیچیده ای از سوی اطرافیان بعضی از مراجع، به ویژه دوستان وعلاقمندان استادش، مرحوم آیت الله خوئی مطرح شوند. تدبیری که شهید صدر در این باره اندیشید این بود که مرجعیت خود را به شکل آشکار اعلام نکرد، زیرا وضعیت سنتی موجود در حوزه نجف با و جود آیت الله خوئی که البته شهید صدر هم احترام زیادی برای ایشان قائل بود؛ امکان گسترش وسیع مرجعیت فرد دیگری را میسر نمی ساخت. راهبرد هوشمندانه شهید صدر در این مقطع به این شکل بود که در حین حفظ احترام آیت الله خوئی به عنوان استادش، تلویحا اعلام می کرد که درصدد ایجاد اخلال در روند مرجعیت ایشان نیست و در کنار همه اینها، بسیار هوشمندانه تلاش می کرد نیازهای زمانه را به شکل دقیقی پاسخ دهد و به ویژه نیازهای دانشگاهیان و طلابی را که به دنبال جوابهای عمیق تری بودند. برآورده سازد. این راهبرد به رغم اینکه توانست بخشی ازآثار تخریبی اعلام مرجعیت او را از بین ببرد، اما به طور مطلق کار ساز نبود و آثار مخرب برخی از حسادتها همچنان و تا هنگام شهادت ایشان ادامه داشت.

استقبال از مرجعیت شهیدصدر در چه حد بود ودر کشورهای شیعه نشین چه آثاری داشت؟
 

مرجعیت شهید آیت الله صدر، به شکلی محدود در بعضی از کشورها مثل لبنان، عراق و توسط برخی از شاگردانش که وی را از نظر علمی برتر از بقیه مراجع می دانستند، مطرح شد. شاگردان و مروجین افکار ایشان در مقابل برخی از مخالفتها اظهار می کردند که بسیاری از شاگردان بوده اند که بر استاد خود برتری داشته اند. البته حزب الدعوه هم نقش بسیار زیادی در روی آوردن بسیاری از مردم به تقلید از شهید صدر و پایبندی به مرجعیت ایشان داشت ؛ زیرا این حزب به شکلی فراحوزوی و با اندیشه ای نسبتا باز، نیازهای جامعه را می دید و اعتقاد داشت که اجتهاد و شیوه بررسی های شهید صدر در فقه و اصول و فلسفه، می تواند منشأ تاثیرات بسیار مثبتی در کل جهان اسلام باشد. علاوه بر اینها، نفس تلاشهای روشنگر و مفید آقای صدر، مدتها قبل از این تاریخ، موجب شده بود که به خودی خود، مرجعیت ایشان توسط بسیاری از افرادی که با شیوه های سنتی مرجعیت که در طول تاریخ وجود داشته، مخالف بودند، پذیرفته شود. کتاب های ارزشمند ایشان، از جمله «فلسفتنا»، «اقتصادنا»، »الاسس المنطقیه لا الا ستقرار» و همچنین دیگر کتاب های اصلی و فقهی و تقریراتی که بعدها از و چاپ شد، این زمینه را بیش از پیش تقویت کرد ؛ بنابراین شاید بتوان ادعا کرد که مرجعیت آقای صدر، واجد یک ویژگی کمیاب بود و آن این که به جای اتکا به تبلیغ مریدان و علاقمندان، بیشتر منوط به پذیرش توانمندی وی در تصدی فکری و نظری جهان اسلام از سوی اندیشمندان مسلمان وعرب بود.

دیدگاه شهید صدر درباره انقلاب اسلامی بر چه پایه هائی استوار بود و علت این موضعگیری را چه می دانید؟
 

موضع ایشان نسبت به انقلاب اسلامی، پشتیبانی مطلق و بی چون چرا بود. این موضوع به ویژه در تائید شخصیت امام خمینی (ره) کاملا روشن و آشکار بود. ایشان به رغم اینکه عالم و مرجعی مستقل بود و طبعا به شخصیت دیگری اتکا نداشت ؛ اما در سخن مشهور خود گفت،«در امام ذوب شوید، همان گونه که امام در اسلام ذوب شده است.» ایشان تحقق آرزوی بزرگ ودیرینه خود را در انقلاب اسلامی که بعد به حکومت اسلامی تبدیل شد، می دید، زیرا از دیر زمان و از سالها قبل، بر خلاف کسانی که احتمال تشکیل یک دولت اسلامی را در عصر حاضر، دور از واقعیت می پنداشتند، وی آن را اندیشه ای واقعی می انگاشت. در واقع یکی از فرقهای اساسی آقای صدر با دیگر فقها این بود که آنها در محدوده یک سلسله مفاهیم و موضاعات نظری وذهنی محصور مانده بودند، بماند که آن مفاهیم هم ربط چندانی به اجتماع و امت اسلامی نداشتند و بیشتر بر جنبه های فردی تکیه می کردند. شهید صدر از همان ایامی که در صدد برآمد مبانی فکری و اقتصادی اسلامی را تبیین کند‌، معتقد بود که دین برای ساختن اجتماع آمده و طبیعتا هر آنچه که فقها در طول تاریخ تبیین کرده اند، باید به شکل کلان در جامعه اجرا شود، به همین دلیل نسبت به حرکت اسلامی در ایران، بسیار خوش بین و همه نوع مساعدتی کرد تا این حرکت در مسیری صحیح پیش برود. شاید تائید مطلق او از انقلاب اسلامی و نیز پیام امام خمینی (ره) خطاب به وی موجب گردید که رژیم خودکامه عراق، او را خطر بزرگی برای موجودیت و داوم خود تلقی کند. متاسفانه این مسئله، موجب بروز تحولاتی منفی علیه وی در عراق شد و فشارها را علیه او تشدید کردو سرانجام به بازداشت و شهادتش منجر شد. طبیعتا این اقدام ناشی از ترس رژیم خودکامه عراق از وقوع انقلاب اسلامی درعراق و رویدادهای مشابه با ایران بود. مردم عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به رغم اختناق و فشار شدید، جرئت اندیشیدن به این مسئله را یافتند که امکان تغییر شرایط در آنجا هم وجود دارد و شیوع این فکر و قوت گرفتنش، با توجه به حضور عالم نواندیش و تحول گرائی چون شهید صدر، بی تردید رژیم عراق را نگران می کرد.

آیا الگوی شهیدصدر برای حکومت اسلامی عراق با توجه به شرایط اقلیمی و سیاسی و فرهنگی و مذهبی عراق طراحی شده بود؟
 

با بررسی آثار شهید صدر، به ویژه مطالبی که ایشان با عنوان «الاسلام یقوده الحیاه» نوشته، در می یابیم که ایشان برای حکومت اسلامی، اعم از دولت اسلامی در ایران و حکوتی که قرار بود در آینده در عراق به وجود آید، برنامه ریزی کلی کرده بود ؛ چون اصول اساسی اسلامی قابل تغییر نیستند و برای همه شرایط، یکسانند. البته شهید صدر در نظریه پردازی خود در مورد دولت اسلامی، کاملا مستقل بودو طبیعتا اگر حیات وی ادامه پیدا می کرد ؛ ممکن بود به راهکارهائی متفاوت با آنچه که حکومت جمهوری اسلامی بر مبنای آن پایه ریزی شده است ؛ دست یابد. به هر حال در جهان معاصر، سیر تغییرات به قدری شتابان است که یک عالم دینی باید پیوسته در جریان آخرین تحولات باشد تا بتواند دیدگاه اسلام را درباره موضوعات مختلف استنباط کند. شهید صدر با علم به تفاوتهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ایران و عراق، در کلیات واصول کلان، بین آنها تفاوتی قائل نبود. طرح پیشنهادی وی برای ایران و عراق، حاصل اندیشه ای متقن و والا برای تشکیل حکومتی اسلامی است.

به نظر شما آثار شهید صدر غیر از تاثیری که بر نظام نوپای ایران گذاشتند؛ از نقطه نظر رویاروئی با اندیشه های الحادی و التقاطی در کشورهای اسلامی و عربی چه تأثیراتی داشتند؟
 

کتابهای فلسفتنا و اقتصادنا به طور مشخص تاثیرات فراوانی در تقویت مبانی اسلامی در برابر مارکسیسم و نیز نظریه های فرهنگی و اقتصادی سرمایه داری موجود در آن زمان داشتند و از جمله نخستین کتبی بودند که تئوریهای مذکور را به شکلی جدی به چالش کشیدند و با آنها به مقابله پرداختند. قبل از انتشار این کتابها تقریبا هیچ تجربه موفقی در این زمینه وجود نداشت. متاسفانه تحولات سیاسی و امنیتی آن دوره در جهان اسلام که بعدها هم تداوم پیدا کرد ؛ مانع از نوآوریهای اندیشمندان اسلامی شد و جز معدودی از متفکرانی که در خط شهید صدر بودند، در آثار دیگران نشانه ای از نوآوری و خلاقیت نبود و پس از وی به جز چندتن از اندیشمندان شاخص اسلامی در ایران و عراق، کسی را نمی شناسیم که این قافله نوآوری و پاسخگوئی به نیازهای زمان را پیش برده باشد و این واقعا اسباب تاسف است.

از دیدگاه جنابعالی، مراکز علمی و دانشگاهی کشورهای اسلامی تا چه حد می توانند از عقاید و اندیشه های شهیدصدر بهره برداری کنند؟
 

ما بر این باوریم که مراکز علمی و پژوهشی جهان اسلام بایددر حرکت فرهنگی خود از افکار خلاقانه ونوآوریهای شهید صدر استفاده کنند. البته این اندیشه ها محصول چالشها وشرایطی هستند که در دوره تولیدشان در عراق و کشورهای همجوار وجود داشته اند. بدیهی است که در حال حاضر شرایط جدیدی به وجود آمده و نوع مشکلات تغییر کرده است. آنچه که ماتوصیه می کنیم، نه تکرار همان حرفها که به کارگیری شیوه ای است که شهید صدر در مواجهه با این امواج فرهنگی اتخاذ می کرد. این سخن بدان معناست که اندیشه هر مفتکری را باید در چهارچوب شرایط زمانی و مکانی خود بررسی کرد و نباید در چهارچوب آن تفکر، محصور ماند. اندیشه هر متفکری واجد ظرفیتها و تجربیاتی است که می توان بخشهائی از آن را که متناسب با شرایط زمانی و مکانی هستند ؛ اقتباس کرد و ضرورتی در به کارگیری کلیت آن نیست. شهیدصدر افقهای جدیدی را در جهان اندیشه و تفکر اسلامی به روی اندیشمندان پس از خود گشود. این متفکران بایداین راه را به گونه ای بپیماید که پاسخگوی تحولات در اندیشه معاصر و چالشهای تئوریکی که پس از تأسیس حکومت اسلامی ایران پدید آمده اند، باشند ؛ زیرا ما برای ایفای وظایف دینی و اجتماعی خود در شرایط جدید، به نقد تجربه های گذشته وبهره برداری از آنها به تناسب وضعیت فعلی نیازمندیم.
به هر حال به اعتقاد من، فقدان شهید صدر، ضایعه بسیار سنگینی است ؛ زیرا این مرد بزرگ با اندیشه خلاق خود می توانست از بسیاری از معضلات گره گشائی کند و با نوآوریهایش راههای جدیدی را فراروی اندیشه اسلامی بگشاید. سلام علیک یوم ولد ویوم مات ویوم یبعثا حیاً.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 18
ادامه دارد...