مؤلفه های اخلاق در کار و اصول حاکم بر آن از دیدگاه اسلام (۳)

ب) مؤلفه های اخلاق کار
 

در طرح ارزش یابی کارکنان دولت برای ایجاد اطمینان از حصول میزان و کیفیت تلاش و توان کارمند و رفتار و نحوه ی فعالیت وی می بایست هر دستگاهی نسبت به تهیه عوامل فرآیندی شامل؛ معیارهای رفتار شغلی (همان استانداردهای رفتار حرفه ای که از شغلی به شغل دیگر تغییر می کند) و معیارهای رفتار اخلاقی (همان کدها یا منشور اخلاقی) در واحدهای تابعه خود اقدام کند که این معیارهای رفتار شغلی شامل: انعطاف پذیری، رفتار و برخورد مناسب با ارباب رجوع و همکاران، خودجوشی، رعایت مقررات و انضباط اداری، قابل اعتماد بودن، کوشش در فراگیری مهارت های شغلی و پشتکار و جدیت در کار می باشد. (3) ضمن آن که معیارهای رفتار اخلاقی شامل؛ صداقت در گفتار و کردار، تواضع و فروتنی، پرهیز از غیبت، پوشیدن لباس های مناسب، متانت، رازداری، تحمل سختی ها در راه اهداف اسلام، شرکت در مراسم عبادی، ساده زیستی و دوری از تجمل، امر به معروف و نهی از منکر و رعایت حجاب اسلامی است. (4)
در حالی که اگر بخواهیم به بررسی شاخص های اخلاق از دیدگاه اسلام بپردازیم، تفاوت هایی در عناوین و در برخی موارد حتی در محتوی، به چشم می خورد که به برخی از آنها در ذیل اشاره می شود:
1) تولید بیش از اندازه که به برآورده کردن نیازهای شخصی به سعادت و رفاه جامعه کمک می کند.
2) تعهد و ایثار در کار، فضیلت است.
3) خوب کار کردن، هم برای خود شخص و هم برای دیگران مفید است.
4) سخاوت، عدالت و انصاف در محیط کار، از شرایط لازم برای رفاه اجتماعی است.
5) تنبلی و کم تحرکی در کار، زشت و ناپسند است.
6) فرد شاغل باید کارش را با بیشترین توان ممکن انجام دهد.
7) کار به تنهایی هدف نیست، بلکه وسیله ای برای پرورش و رشد بعد شخصی و روابط اجتماعی است.
8) زندگی بدون کار، هیچ معنا و مفهومی ندارد.
9) رفاه بیش از اندازه برای جامعه زیان بار است.
10) کار، انسان را از توانایی تسلط بر خویش برخوردار می کند.
11) کار خلاق، منبع سعادت، خوشبختی و پیشرفت است.
12) کار امکان استقلال و عدم وابستگی را به همراه دارد.
13) فرد موفق کسی است که در کار خود وظیفه شناس و وقت شناس باشد.
14) باید همواره سخت کوش باشیم، تا بتوانیم مسئولیت هایی را که بر دوش داریم به انجام رسانیم.
15) ارزش کار، بیشتر به قصد و نیت فاعلش و نه به نتایج آن است (حسینی، 120: 1380)
یکی از منابع مهمی که در آن مؤلفه های اخلاق کار اسلامی یافت می شود، نهج البلاغه است، که سعی می شود در این قسمت به تفکیک به برخی از مهمترین این مولفه ها بپردازیم.

1) خوش رفتاری:
 

امام علی (ع) می فرمایند: «فلیست تصلح الرعیه الا بصلاح» (5) (نهج البلاغه، خطبه207). امیرالمؤمنین علی (ع) در جایی دیگر ضمن تأکید بر خوش رفتاری، آن را در کنار مجالست با مردم و درستکاری قرار می دهد و این گونه می فرماید؟ مع الناس بوجهک و مجلسک و حکمک» (6) (نهج البلاغه، نامه 76). البته محبت و مهربانی به مردم این نیست که با هر کس طبق میل و خوشایند او عمل شود، یا با او طوری رفتار شود که راضی باشد.
مهربانی آن است که با حقیقت توأم باشد، مهربانی خیر رساندن است و در غیر این صورت نوعی نفاق و دوروئی است. حضرت علی (ع) نیز در این باره می فرماید؟«و اخلط الشده بضعث من اللین، و أرفق ما کان الرفق أرفق، و اعتزم بالشده حین لا یغنی عنک الا الشده » (7) (نهج البلاغه، نامه 46).

2) تواضع و فروتنی:
 

تواضع و فروتنی در انسان از جمله فضیلت های اخلاقی است که در تمام مذاهب به آن توصیه شده و دین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نیست. امام علی (ع) در باب اهمیت تواضع در نزد خداوند می فرماید: «فلو رخص الله فی الکبر و لا حد من عباده لرخص فیه لخاصه أنبیائه و اولیائه. و لکنه سبحانه ـ کره الیهم التکابر، و رضی لهم التواضع...» (8) (نهج البلاغه، خطبه 234).

3) تحمل و بردباری:
 

از ویژگی های یک کارگزار اخلاقی میزان تحمل وی در شرایط مختلف است. حضرت علی (ع) می فرماید: «... آلت الریاست سعت الصدر» (9) (نهج البلاغه، کلمات قصار 176) و یا در جایی دیگر می فرماید: «بردباری مهمترین رکن مدیریت و سیاست است » (میزان الحکمه: 512).

4)وفای به عهد:
 

یکی دیگر از ویژگی های مهم اخلاقی وفای به عهد و یکی بودن قول و عمل مسئولان و کارکنان سازمان است. حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرمایند: «... و ان عقدت بینک و بین عدو لک عقده أو ألبسته منک ذمه فحط عهدک بالوفاء... » (10) (نهج البلاغه، نامه 53).

5) گذشت و فداکاری:
 

یکی دیگر از ارزش های والای انسانی، گذشت و فداکاری است که وجود آن در مدیران کارکنان سازمان ضروری به نظر می رسد. حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: «.. فاعطهم من عفوک و صفحک مثل الذی تحب أن یعطیک الله من عفوه و صفحه... و لا تندمن علی عفو، و لا تبججن بعقوبت...» (11) (نهج البلاغه، نامه 53).

6) تلاش و پشتکار:
 

تلاش و کوشش یکی از ضروریات هر کاری است. امروزه محققان دریافته اند که استعداد و بهره هوشی درصد کمی از موفقیت را تشکیل می دهد و این تلاش و پشتکار است که سهم عمده ای در رسیدن به نتیجه مطلوب را بر عهده دارد. حضرت علی (ع) می فرماید: «... و لا یدرک الحق الا بالجد...» (12) (نهج البلاغه،خطبه 29).

7) اعتدال و میانه روی:
 

میانه روی شرط موفقیت و پیروزی است. اعتدال باید در همه مسائل و همه شرایط مراعات شود. افراط و تفریط باعث ایجاد مشکلاتی در سازمان خواهد شد که برطرف کردن آنها بسیار مشکل خواهد بود، حضرت علی (ع) در بیان ویژگی های پرهیزکاران در خطبه همام، میانه روی را تحت عنوان«... مشیهم الاقتصاد» مطرح می نمایند.

8) احترام به تمام موجودات:
 

نگاه برابر به تمام موجودات داشتن و احترام به آنها از دیگر فضایل والای اخلاقی است که به ویژه باید در محل کار مراعات شود. حضرت علی (ع) می فرماید: «و امره أن لا یجبهم و لا یعضهم... فانهم الاخوان فی الدین و الأعوان علی استخراج الحقوق » (13) (نهج البلاغه،نامه 26).

9)خوش بینی و حسن ظن:
 

در الگوی علوی اسلام خوش بینی و حسن ظن کارگزاران به زیردستان بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. تا آن جا که حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر به وی می فرماید: «و اعلم أنه لیس شی ء بأدعی الی حسن ظن راع برعیته من احسانه الیهم و تخفیفه المؤنات علیهم... فلیکن منک فی ذلک امر یجتمع لک به حسن الظن برعیتک » (14) (نهج البلاغه، نامه 53).

10) خیرخواهی:
 

یکی دیگر از خصلت های یک مدیر اخلاقی، خیرخواهی برای کارکنان است. حضرت علی (ع) نیز یکی از معیارهای انتخاب مالک اشتر را به حکومت مصر خیرخواهی اش نسبت به مردم می داند و می فرماید: «و قد اثرتکم به علی نفسی لنصیحته لکم...» (15) (نهج البلاغه، نامه 38).

پی نوشت ها :
 

1 ـ مربی دانشگاه پیام نور کرمان
2 ـ مربی دانشگاه پیام نور کرمان (دانشجوی دوره دکتری فلسفه دین دانشگاه پیام نور)
3 ـ یکی از مفاهیمی که بسیاری از اوقات مترادف با اخلاق کار استفاده می شود. وجدان کاری است که مولفه های آن شامل ؛ کار برای رضا خدا انجام دادن، از ته دل در خدمت ارباب رجوع بودن، انجام به موقع کارها و دقت در انجام آن ها، کارها را به درستی و با صداقت انجام دادن، داشتن حداکثر بهره وری در کار با حداقل هزینه، آگاهی از شغل و شرح وظایف خود، رعایت حقوق مراجعین و تقدم و تأخر ارائه خدمات بر اساس ملاک معین، منصفانه و عادلانه رفتار کردن با مراجعین، احساس مسئولیت در برابر خوشنامی سازمان، تسلط بر اعمال و رفتار خود در ارائه خدمات، رعایت استاندارد های کار، ارائه نظرات اصلاحی برای بهسازی کار، مراقبت از وسایل کار و استفاده بهینه از آن، استفاده از روش های مناسب برای انجام مطلوب کار، توسعه آگاهی خود از دستاوردهای علمی و فنی جدید و خودارزیاب، خود کنترل و خود رهبر بودن (کلهر، همان: 142)، است.
4 ـ البته در این زمینه اختلاف نظر و تنوع در طرح شاخص ها وجود دارد. همان طور که برخی آن را شامل ؛ وظیفه شناسی، تعهد و تخصص، انتقاد پذیری، وجدان کاری، وقت شناسی، مسئولیت پذیری، تکلیف گرایی، خود کنترلی، ارزش گذاری برای کار و کارگر و خودباوری و اعتماد به نفس (مقیمی، 214: 1384) می دانند.
5 ـ پس حال رعیت نیکو نمی شود، مگر به خوش رفتاری حکم فرمایان.
6 ـ با مردم گشاده رو و هم مجلس و درستکار باش.
7 ـ سختی و درشتی را با اندکی و نرمی و همواری بیامیز، و مدارا و مهربانی کن هنگامی که مدارا شایسته تر باشد، و به سختی و درشتی بپرداز زمانی که از تو جز سخت گیری پیش نمی رود.
8 ـ اگر خداوند به کسی از بندگانش خودپسندی و سربلندی را رخصت می داد، به پیغمبران و دوستان خود اجازه می داد، ولی آنها را از خود خواهی منع کرده و تواضع و فروتنی شان را پسندیده است.
9 ـ ابزار مدیریت سعه صدر است
10 ـ و اگر بین خود و دشمنت پیمان بستی و او را از جانب خویش امان و آسودگی دادی به پیمانت وفادار باش، وفا نکردن به وعده سبب خشم خدا و مردم می گردد.
11 ـ پس با بخشش و گذشت خود آنها را عفو کن آن طور که دوست داری خدا با بخشش و گذشتن تو را بیامرزد... و هرگز از بخشش و گذشت پشیمان و به کیفر دادن شاد مباش.
12 ـ حق به دست نمی آید، الا به تلاش و کوشش.
13 ـ و به او امر نموده و دستور می دهیم که ایشان را (مردم) نرنجاند... زیرا اینان در دین برادر و شریک تو هستند و برای آماده کردن و پیدایش حقوق یاوران تو هستند.
14 ـ و بدان که چیزی سبب خوش بینی حاکم نسبت به رعیت بهتر از نیکویی و بخشش او به ایشان و کم کردن هزینه های آنها نیست.
15 ـ و به داشتن او، شما را بر خود برگزیدم، به جهت خیرخواهیش برای شما.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13