رعایت آداب اسلامی در مجالس جشن و سرور
ما مسلمانان به ویژه پیروان مذهب اهل بیت (ع) همان گونه که موظف هستیم در ایام حزن پیشوایان دینی محزون و در ایام سرور آنان مسرور و خوشحال باشیم، وظیفه داریم در مجالس حزن و غم و مجالس سرور و شادی خود، آداب اسلامی را نیز به طور دقیق رعایت کنیم و از ارتکاب اعمال حرام یا مکروه خود داری نماییم.
در باره مجالس حزن و عزاداری در فصل هشتم مطالبی بیان شد، در این جا نیز مطالبی درباره مجالس جشن و سرور پیشوایان معصوم (ع) از زبان فقها و مراجع تقلید که در پاسخ به چند سؤال بیان فرموده اند نقل می شود.
موسیقی در مجالس جشن میلاد معصومین(ع)
سؤال: اخیراً در میلاد ائمه معصومین (ع) به عنوان جشن ائمه یا مناسبت های دیگر تحت عنوان اجرای موسیقی سنتی، کنسرت های موسیقی برپا می کنند، یا سرودهایی همراه با آهنگ به صورت طرب آور یا خوانندگی های سبک اجرا می کنند، آیا رواج این حرکت ها از سوی هر گروه و نهاد در فرهنگسراها یا مساجد و حسینیه ها چه صورت دارد و آیا اساساً با توجه به سیره ائمه معصومین (ع) می توان به نام اهل بیت به چنین اقدامی دست زد؟
پاسخ آیات عظام
خامنه ای: هرگونه خوانندگی و نوازندگی که متناسب با مجالس عیش و نوش و خوش گذرانی باشد جایز نیست و از هر کاری که با شئونات مساجد و حسینیه ها سازگار نباشد باید اجتناب گردد.
فاضل لنکرانی: به طور کلی هر امری که هتک و بی احترامی به ائمه اطهار تلقی شود جایز نیست و ظاهراً مجموع این اعمال عرفاً هتک محسوب می شود.
بهجت: بر پایی و شرکت در این مجالس حرام است.
صافی گلپایگانی: تمام اعمال مذکوره در سؤال حرام و ترک آنها واجب است چه در مسجد باشد یا غیر آن.
تبریزی: اجرای موسیقی در مجالس معصومین (ع) مطلقاً جایز نیست و نواختن موسیقی لهوی و گوش دادن به آن هر چند در غیر مجالس معصومین باشد حرام است و بین انواع موسیقی لهوی فرقی در حرمت نیست.
مکارم شیرازی: کلیه صداها و آهنگ هایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام است.
سیستانی: اگر لحن و آواز، از الحان اهل لهو و لعب باشد، به احتیاط واجب حرام است و اگر موزیک مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است، در غیر این دو نیز مناسب نیست و به خصوص اجرای آن در مساجد اگر هتک باشد حرام است.(1)
علوی گرگانی: استماع موسیقی که مناسب با مجالس لهو باشد، حرام است ولو در مدح ائمه (ع) خوانده شود.(2)
اجرای سرود و موسیقی در محافل دینی
سؤال: اجرای سرود همراه با موسیقی، با نوار یا به صورت زنده در مساجد و محافل دینی چگونه است؟
پاسخ آیات عظام
تبریزی: نواختن موسیقی لهوی و گوش دادن به آن حرام است چه با سرود همراه باشد یا بدون آن حرام باشد، چه گوش دادن به آن از روی نوار باشد یا به صورت مستقیم و انجام این کار در مسجد به جهت این که بی احترامی به مسجد است، حرمت آن شدیدتر می شود.
بهجت: جایز نیست.
فاضل لنکرانی: چون معمولاً موجب هتک و وهن مسجد است جایز نیست.
مکارم شیرازی: جایز نیست.
صافی گلپایگانی: حرام است.
سیستانی: اگر موسیقی لهوی یا صدای ترانه و مانند آن باشد، در همه جا حرام است و اگر از این قبیل نباشد هم مناسب شأن مسجد نیست و باید اجتناب شود.(3)
موسیقی و کف زدن در مساجد و مجالس اهل بیت( ع)
سؤال: خواندن اشعار مذهبی همراه با غنا و کف زدن با آهنگ مناسب لهو و لعب و آوردن تار و تنبور وموزیک وامثال آن به مساجد و حسینیه ها و مجالس اهل بیت (ع) چه صورت دارد؟
پاسخ آیات عظام.
صافی گلپایگانی: نعوذ بالله من شرور أنفسنا؛ اعمال مرقوم همه حرام و اهانت به شعائر اسلام و مذهب و هتک مشاهده شریفه و مساجد و مخالف هدایت ها و تعالیم عالیه دین و حرکت در مسیر افساد جامعه و نسل جوان و تحریف احکام است و از محرمات و احکام اولیه است. وارد کردن این ملاهی و مناهی در برنامه های عزاداری و جشن ها و اعیاد اسلامی و مذهبی و مجالس دینی و مداحی اهل بیت (ع) از تسویلات شیطان و انحراف از هدایت های سازنده قرآن کریم و موجب محرومیت از برکات و ثواب های بسیار این برنامه هاست. حقیر به همه دست اندرکاران محترم و برگزارکنندگان عزیز این مراسم بسیار شریف که ان شاءالله مقصد اساسی ایشان تعظیم شعائر و اظهار ولایت و ارادت به اهل بیت (ع) و تقرب به خداوند متعال است، جداً توصیه می کنم که، این مراسم و بلکه جامعه اسلامی را از این ملاهی و مناهی پاک و منزه نگاه دارند و این آیه شریفه را همیشه در نظر داشته باشند: (قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالاً).(4) از خداوند متعال قبول خدمات و زحمات و مساعی همگان مخصوصاً جوانان عزیز را در تعظیم شعائر مذهبی مسئلت می نمایم.
مکارم شیرازی: جایز نیست.
سیستانی، غنا و رقص و کف زدن همراه با موسیقی مهیج و مطرب حرام است، و احترام مساجد و حسینیه ها لازم است و انجام هر نوع عملی که باعث هتک و بی احترامی به مساجد و حسینیه ها و خلاف شأن این مکان ها باشد، مثل برگزاری عروسی و مجالس عقد و شادی همراه با دست زدن و... جایز نیست.
تبریزی: آوازه خوانی مناسب مجالس خوش گذرانی و نیز استعمال آلات لهو حرام است و آوردن آنها در اماکن مقدسه از جهت این که موجب وهن بر مقدسات می باشد حرمت دیگر دارد، خداوند تبارک و تعالی گمراهان را هدایت و به مؤمنین توفیق اطاعت و یپروی از دستورات دینی عطا فرماید.
بهجت: غنا و موسیقی مطرب و کف زدن لهوی جایز نیست و استعمال آلات ذکر شده در لهو حرام است و در غیر لهو خلاف احتیاط واجب است، به خصوص اگر موجب هتک اماکن محترمه باشد از این نظر هم حرمت دارد.(5)
توجیه به کارگیری آلات لهو در مجالس معصومین(ع)
سؤال: ضرب، دف و دایره زدن در مجالس ائمه معصومین (ع) چه صورت دارد؟ در برخی جلسات، خصوصاً زنانه گروه هایی با گرفتن مبالغ سنگین به وسیله این آلات اجرای برنامه می کنند و در برابر اعتراضات، به سخن معصومین (ع) که فرمودند: در شادی ما شاد و در عزای ما عزادار باشید، استناد می کنند، آیا این گونه حرکات موجب رضایت اهل بیت است و در راستای این حدیث شریف و مشروع می باشد؟ و دعوت از این گروه و افراد و پول دادن به آنها چه صورت دارد؟
پاسخ آیات عظام
بهجت: برپایی آن مجالس و پول دادن به آنها حرام است.
تبریزی: استعمال آلات لهو در مجالس معصومین (ع) جایز نیست و نیز حضور در مجالسی که این برنامه ها در آن اجرا می شود جایز نیست و گرفتن پول برای امر مزبور جایز نیست، مجالس معصومین (ع) باید طوری باشد که مردم را به فضایل و سفارش های معصومین آشنا نماید و آنها را به یاد خداوند متعال بیندازد.
صافی گلپایگانی: هیچ یک جایز نیست و در مجالس مربوط به اهل بیت (ع) توهین به مقامات آن بزرگواران نیز می باشد و در ایام شادی آن بزرگواران این گونه حرکات موجب غضب آنهاست و با انجام برنامه ها و پول دادن در مقام آن جایز نیست و اگر اشخاص از این مجریان دعوت کنند و یا به آنها پول بدهند و یا در مجالس آنها شرکت کنند موجب رواج منکرات شده اند و قلب مبارک امام زمان ارواحنا فداه را نگران می سازند.
فاضل لنکرانی: به طور کلی هر امری که هتک و بی احترامی به ائمه اطهار (ع) تلقی شود جایز نیست، و ظاهراً مجموع این اعمال عرفاً هتک محسوب می شود.
سیستانی: اگر زدن به نحو لهوی باشد که غالباً هم چنین است حرام است و در غیر این صورت هم مناسب اهل بیت (ع) نیست و اگر هتک شمرده شود حرام است و آن حدیث شامل اظهار شادی به کیفیت محرم نیست.(6)
سؤال از آیه الله خامنه ای مدظله
سؤال: ضرب دف و دایره زدن در مجالس ائمه معصومین (ع) چه صورت دارد؟
در برخی جلسات خصوصاً زنانه گروه هایی با گرفتن مبالغ سنگین به وسیله این آلات اجرای برنامه می کنند و در مقابل اعتراض ها، به سخن معصومین (ع) که فرمودند: در شادی ما شاد باشید و در عزای ما عزادار باشید، استناد می کنند، آیا این گونه حرکات موجب رضایت اهل بیت (ع) و در راستای این حدیث و مشروع می باشد؟ و دعوت از این گروه ها و پول دادن به آنها که غالباً مجالس ائمه (ع) را از محتوا و معنویت خالی کرده و به سوی لهویات سوق می دهد چه صورت دارد؟ هم چنین اجرای موسیقی و دعوت از کنسرت های موسیقی در مجالس اهل بیت چگونه است؟
جواب: هرگونه خوانندگی و نوازندگی مطرب لهوی که متناسب با مجالس عیش و نوش و خوش گذرانی باشد حرام است و شادی غیر مشروع نیز جایز نیست ولو در این گونه مجالس باشد.(7)
سؤال از آیه الله صافی گلپایگانی مدظله
سؤال: معمولاً در مراسم عید الزهرا (ع) کف زدن و پای کوبی و رقص را مستند به حدیث رفع القلم می دانند، آیا صحیح است؟
جواب: عید الزهرا با سایر ایام در این جهت فرقی ندارد و مورد رفع القلم نیست.(8)
سؤال از آیه الله مکارم شیرازی مدظله
سؤال: معمولاً در مراسم عید الزهرا کف زدن، پای کوبی، رقص و حتی اموری که فقها صریحاً به حرمت آن فتوا داده اند را مستند به حدیث رفع القلم که می فرماید: «و امرت الکرام الکاتبین ان یرفعوا القلم عن الخلق کلهم ثلاثه ایام من ذلک الیوم، و لا اکتب علیهم شیئاً من خطایاهم؛ کرامهً لک؛ ولوصیک «جایز می دانند. (9) آیا این نوع احادیث از نظر سند معتبر است؟ و بر فرض اعتبار، معنای حدیث چیست؟
جواب: این روایت از نظر سند اعتباری ندارد؛ به علاوه مخالف کتاب الله است و معاذالله که ائمه معصومین (ع) اجازه ارتکاب گناه به افراد در این ایام یا غیر این ایام داده باشند و بر فرض اعتبار، معنای حدیث این است که، اگر کسی لغزشی از او سرزد خداوند او را می بخشد، نه این که عمداً آلوده گناه شود.(10)
کف زدن در مجالس جشن اهل بیت (ع)
سؤال: برخی مداحان مطرح می کنند: کف زدن دارای ثواب است و هر چه بهتر و محکم تر کف بزنید ثواب بیشتر می برید و اساساً این گونه حرکات مانند کف زدن و رقص اگر برای اهل بیت (ع) باشد اشکال ندارد، آیا بر این گونه اعمال که با حرمت قطعیه دارد یا حداقل عملی شبهه ناک و شرک آلود است اگر برای اهل بیت (ع) انجام شد ثواب مترتب می شود؟
پاسخ آیات عظام
تبریزی: کف زدن و رقص با مجالس معصومین (ع) مناسب ندارد و لازم است در این مجالس ترک شود، مجالس معصومین (ع) باید طوری باشد که مردم را به یاد خداوند متعال بیندازد و فضایل و سفارش های معصومین (ع) را برای مردم بیان کنند نه این که - العیاذ بالله - در آن کار حرام انجام شود، یا کاری که موجب غافل شدن مردم از خداوند شود که در این صورت ثوابی بر آن مترتب نمی شود.
صافی گلپایگانی: واضح است کسی که چنین امری را اظهار می دارد لاابالی است و یا جاهل و این گونه اشخاص بدعت گذر محسوب می شوند، صحت و فساد عمل و یا ثواب داشتن و نداشتن آنها را باید مجتهد جامع الشرایط بفرماید.
بهجت: شایسته مجالس اهل بیت (ع) نیست، بلکه اگر به حد لهو برسد یا هتک مکان یا معصوم باشد، باید اجتناب شود.(11)
فاضل لنکرانی: به طور کلی کف زدن در مساجد و حسینیه ها و اماکن مقدس به هر عنوان که باشد جایز نیست، و در غیر آنها هم با توجه به این که در طول تاریخ اسلام و تشیع، شعار مسلمانان ذکر صلوات بوده است، خصوصاً در مجالسی که به نام و یاد ائمه تشکیل شده، لذا مناسب است مسلمانان احساسات و علایق مذهبی خویش را با فرستادن صلوات ابراز دارند.(12)
خامنه ای: در مجالس مذهبی و اعیاد بهتر است با اذکار شریفه ی صلوات و امثال آن مجلس را گرم کنند. کف زدن همراه با رقص و ابتذال در خوانندگی جایز نیست و اجرای چنین برنامه ای در مجالس مذهبی، غلط اندر غلط است.
مکارم شیرازی: در مساجد و حسینیه ها ترک شود و در محیط هایی مانند مسجدالحرام که سبب وهن مسجد می شود حرام است.
سیستانی:... باید سعی شود در مجالس مذهبی (کف زدن) جای صلوات را نگیرد.
وحید خراسانی: کف زدن در مجالس طرب و شادی، حتی در مجالس موالید ائمه (ع) بنابر احتیاط واجب جایز نیست.(13)
شبیری زنجانی: دست زدن ذاتاً اشکال ندارد، مگر موجب هتک چنین مجالسی باشد و به طور کلی مناسب است دست زدن در این موارد ترک شود.(14)
علوی گرگانی: دست زدن، نزد ما مطلق جایز نیست چه از طرف مردان چه زنان و چه در مجالس و غیر آن و بنابر احتیاط از زدن روی قابلمه هم اجتناب شود و مولودی خوانی اگر مناسب مجلس لهو نباشد و یا مشکوک باشد، اشکال ندارد و در غیر این صورت جایز نیست.(15)
استفتاء از آیة الله نوری همدانی مدظله.
سؤال: کف زدن چه حکمی دارد؟
جواب: کف زدن به تنهایی حرام نیست، ولی از دیدگاه اسلام مسلمانان باید وقار و متانت خود و مجالس خود را همیشه حفظ کنند و اعمال و حرکاتی که نشانگر جلف و سبک بودن است و وقار و عظمت و متانت آنها را خدشه دار می سازد. را کنار بگذارند.(16)
پاسخ آیه الله صافی گلپایگانی مدظله به چند سؤال
سؤال: آیا دست زدن در مجالس مولودی ائمه اطهار (ع) جایز است و هم چنین اگر در هنگام دست زدن، بدن و شانه ها با ریتم شعر تکان بخورد، چه حکمی دارد؟
جواب: لهو است و اشکال دارد و مخصوصاً اشکالش در صورت دوم بیشتر است و مشابه مجالس رقص و سماع بعض فرق باطله است و علاوه، با احترام و قداست این مجالس عزیز مناسب نیست و معلوم نیست این چه گرایشی است که بعضی به امور لهویه و ملاهی پیدا کرده اند و چه شیطانی پشت ترویج این حرکات است.(17)
سؤال: چند صباحی است که در ایام موالید ائمه اطهار (ع) مجالس با شکوه و با عظمتی برای سرور و شادباش می گیرند، اما در مجالس زنانه، خانم جلسه، زنان حاضر در جلسه را مکلف می کنند که برخیزند و برقصند تا این که حاجت خویش را بگیرند و استدلالشان این است که خود ائمه به ما گفته اند در شادی ما شاد و در غم ما غمناک باشید، حکم شرع را بیان فرما.
جواب: رقص زن فقط برای شوهر به تنهائی جایز است و در سایر موارد حرام می باشد، و خشنودی ائمه اطهار (ع) با عمل حرام انجام نمی گیرد و آن چه فرموده اند «یفرحون لفرحنا» مقصود این نیست که مجلس معصیت گرفته شود و اعمال خلاف شرع در آن صورت بگیرد؟ کما آن که سیره ی افراد لاابالی و غیر متشرع در مجالس چنین است؟ خداوند متعال گویندگان و شنوندگان را به آن چه وظیفه شرعی آنهاست هدایت فرماید تا با برداشت غلط از آیات و روایات، موجبات اضلال مردم را فراهم ننمایند.(18)
سؤال: شرکت در مراسمی که به عنوان جشن ولادت ائمه معصومین (ع) جهت شادی به کف زدن و دست زنی نسبتاً شدید مشغول می شوند چه حکمی دارد؟
جواب: اگر کف زدن با نحوه خاصی که تناسب با مجالس لهو دارد انجام شود جایز نیست و شرکت در آن مجلس هم جایز نیست به نحو کلی، در این گونه مراسم مناسب است به ذکر مدایح ائمه (ع) بپردازید که هم موجب سرور است و هم ثواب و نیز یادآوری فضائل آن بزرگواران که موجب تشدید محبت و ولایت و بالنتیجه تکمیل معرفت خواهد شد و دست زدن بر خلاف شأن این گونه مجالس است، علاوه بر این که ممکن است تدریجاً امور دیگری هم که قطعاً جایز نیست در این مجالس وارد شود.(19)
مطلب پنجم: حسن احتیاط
در مواردی که وجوب عملی مشکوک باشد، اگر کسی آن را از روی احتیاط ( نه به قصد وجوب) انجام دهد؛ مثلاً نمی داند در رکعت سوم و چهارم نماز، یک بار تسبیحات اربعه واجب است یا سه بار؟ و احتیاطاً سه بار بگوید و... کار او مورد پسند عقل و شرع می باشد. این که گفتیم در شبهه وجوبی بود و در شبهه تحریمی نیز همین طور است؛ یعنی اگر کسی در حلال یا حرام بودن عملی شک دارد و آن را احتیاطاً ترک کند، مثلاً اگر کسی نمی داند استعمال سیگار حلال است یا حرام؟ و احتیاطاً آن را ترک کند، کار مطلوبی انجام داده است.
یادآوری می شود که در مقام فتوا هم چنان که در علم اصول ثابت شده است در شک بدوی، اصل برائت جاری می شود و کسی نمی تواند در جایی که بر وجوب یا حرمت چیزی دلیل معتبری وجود ندارد، آن را به عنوان واجب یا حرام اعلام کند، بلکه بر اساس اصل برائت، باید آن را به عنوان غیر واجب و غیر حرام معرفی نماید و گرنه گرفتار تشریع خواهد شد که حرام است، ولی در مقام عمل شایسته است انسان عمل مشکوک الوجوب را احتیاطاً (نه به قصد واجب) انجام دهد و عمل مشکوک الحرمه را احتیاطاً (نه به عنوان حرام ) ترک کند.
جمله معروفی در بین علما مطرح است که می فرمایند: « الاحتیاط طریق النجاه»؛(20) اگر چه نتوانستم به دست بیاورم که این جمله با همین الفاظ در روایت آمده یا از مضمون روایات مختلف اقتباس شده است. در هر صورت، این جمله به ما می فهماند که، اگر کسی می خواهد در دنیا و آخرت نجات یابد، باید در کارهای خود احتیاط را پیشه کند که احتیاط راه نجات است.
پس در همه موارد شبهه و شک، احتیاط خوب است، مگر آن که در مواردی احتیاط زیاد موجب اختلال نظام زندگی گردد که در آن مورد خاص مطلوب نخواهد بود.
روایات درباره ی حسن احتیاط
روایات بسیاری از پیشوایان معصوم(ع) رسیده است که دلالت بر مطلوبیت احتیاط دارد؛ یعنی در همه مواردی که حکم یا موضوع مشخص نباشد، احتیاط بهتر از ارتکاب عمل مشکوک است و این حکم در همه ابواب فقهی جریان دارد و اختصاص به موضوع خاصی ندارد. در این جا با برخی از این روایات آشنا می شویم:
1. در روایت ابوسعید زهری از امام محمد باقر (ع) آمده است:
الوقوف عند الشبهه خیر من الاقتحام فی الهلکه؛
توقف در مورد شبهه، بهتر از افتادن در هلاکت است.(21)
2. در روایت مقبوله عمر بن حنظله از امام صادق (ع) آمده است:
و انما الامور ثلاثه: امر بین رشده فیتبع، و امر بین غیه فیجتنب، و امر مشکل یرد علمه الی الله (و الی رسوله). قال رسول الله (ع): حلال بین، و حرام بین، و شبهات بین ذلک، من ترک الشبهات نجا من المحرمات، و من اخذ بالشبهات ارتکب المحرمات، و هلک من حیث لا یعلم، ثم قال: فان الوقوف عند الشبهات خیر من الاقتحام فی الهلکات؛
امور مردم سه نوع است:
1. عملی که حلیت و مایه رشد بودن آن معلوم است، پس انجام داده می شود.
2. چیزی که حرمت و موجب گمراهی بودن آن معلوم است، پس ترک می شود.
3. امر مشکلی که حکمش معلوم نمی باشد و باید علم آن به خدا و رسولش واگذار گردد.
و جدم رسول خدا فرموده است: حلال مشخص، حرام مشخص و میان آنها شبهات است، هر کسی شبهات را ترک کند، از محرمات نجات خواهد یافت و هر کس شبهات را انجام دهد، مرتکب محرمات می شود و ناخودآگاه به هلاکت خواهد افتاد.
سپس فرمود: توقف در کنار شبهات، بهتر از افتادن در مهلکه است.(22)
3. حضرت علی (ع) ضمن خطبه ای فرمود:
حلال بین، و حرام بین، و شبهات بین ذلک، فمن ترک ما اشتبه علیه من الاثم، فهو لما استبان له اترک و المعاصی حمی الله، فمن یرتع حولها یوشک ان یدخلها؛
چیزهایی حلال آشکار و چیزهایی حرام آشکار است و میان آنها موارد مشکوک وجود دارد. هر کسی اعمال مشتبه به گناه را ترک نماید، حرام معلوم را آسان تر و بهتر ترک خواهد کرد محرمات و موارد معصیت، به منزله قرق خدای متعال است؛ هر که در اطراف قرق خدا چرا نماید، احتمال می رود که به داخل قرق وارد گردد.(23)
4. در حدیث دیگر از آن حضرت روایت شده که فرمود:
لا ورع کالوقوف عند الشبهه؛
هیچ پرهیزگاری همانند توقف در مقابل عمل شبهه ناک نیست.(24)
5. در حدیث «معتبر» جمیل بن صالح از امام صادق (ع) و او از پدرانش (ع) نقل فرموده است که رسول خدا (ص) فرمود:
الامور ثلاثه: امر تبین لک رشده فاتبعه وامر تبین لک غیه فاجتنبه وامر اختلف فیه فرده الی الله عز وجل؛
امور مردم سه گونه است:
1. امری که مایه رشد و ترقی است؛ از آن تبعیت کن (انجام بده).
2. امری که موجب ضلالت و گمراهی است؛ از آن دوری کن.
3. امری که مورد شبهه و اختلاف است؛ آن را به خدا واگذار کن (توقف کن). (25)
6. در روایت «موثق» فضیل بن عیاض می گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: پرهیزکارترین مردم کیست؟ فرمود:
الذی یتورع عن محارم الله، و یجتنب هولاء فاذا لم یتق الشبهات وقع فی الحرام، و هو لا یعرفه.
پرهیزکارترین مردم کسی است که از محرمات خدا پرهیز کند و از این کارهای شبهه ناک اجتناب نماید، اگر کسی از موارد شبهه اجتناب نکند به طور ناخودآگاه گرفتار حرام می گردد.(26)
7. در حدیث دیگر از آن حضرت روایت شده است:
اورع الناس من وقف عند الشبهه؛
پرهیزکارترین مردم کسی است که در موارد شبهه توقف کند.(27)
8. از امام باقر (ع) روایت شده که فرمود: جدم رسول خدا (ص) فرمود:
ایها الناس! حلالی حلال الی یوم القیامه و حرامی حرام الی یوم القیامه الا وقد بینهما الله عز وجل فی الکتاب و بینتهمالکم فی سنتی و سیرتی، و بینهما شبهات من الشیطان، و یدع بعدی، من ترکها صلح له امر دینه، وصلحت له مروته و عرضه، و من تلبس بها وقع فیها واتبعها، کان کمن رعی غنمه قرب الحمی، و من رعی ما شیته قرب الحمی، نازعته نفسه الی ان یرعاها فی الحمی، الا و ان لکل ملک حمی، الا و ان حمی الله عزوجل محارمه، فتوقوا حمی الله و محارمه؛
ای مردم! حلال من تا قیامت حلال و حرام من تا قیامت حرام است، آگاه باشید که حلال و حرام را خدای متعال در قرآن بیان فرموده و من نیز در گفتار و رفتارم بیان کرده ام و میان حلال و حرام، برخی شبهات شیطانی و بدعت هایی است که پس از من پیدا می شود، کسی که آنها را ترک کند، امر دین او اصلاح شده و مروت و آبروی او نیز اصلاح و حفظ خواهد شد، ولی کسی که مرتکب شبهات و بدعت ها شود، گرفتار و پیرو آنها می شود و همانند کسی خواهد بود که در نزدیکی قرق می چراند و کسی که چهار پا و حیوان خود را در نزد قرق بچراند، نفس اماره اش او را وادار می کند که در خود قرق نیز بچراند. آگاه باشید! هر سلطانی برای خود قرقی دارد و قرق خدای عزوجل محرمات اوست. بنابراین، از قرق خدا و محرمات او دوری کنید.(28)
9. در حدیثی از رسول خدا (ص) نقل شده است:
دع ما یریبک الی ما لا یریبک؛
کارهای شبهه ناک را رها کن و به کارهای معلوم و غیر مشتبه بپرداز.(29)
و در حدیث دیگر از آن حضرت روایت شده است:
من التقی الشبهات فقد استبرا لدینه؛
کسی که از موارد شبهه دوری کند، به یقین ذمه او در مورد دینش بریء شده (به وظایف دینی خود عمل کرده) است.(30)
کلام صاحب کفایه درباره حسن احتیاط
شیخ محمد کاظم (معروف به آخوند خراسانی ) (قدس سره) در مقصد سابع کفایه، در بحث اصول عملیه، پس از بیان دلایل جواز اجرای برائت در شک بدوی می فرماید: چند مطلب مهم در این بحث باقی مانده است (بقی امور مهمه)... و پس از بیان مطلب اول می نویسد:
الثانی: انه لا شبهه فی حسن الاحتیاط شرعاً و عقلاً فی الشبهه الوجوبیه او التحریمیه فی العبادات وغیرها، کما لا ینبغی الارتیاب فی استحقاق الثواب فیما اذا احتاط واتی او ترک بداعی احتمال الامر و النهی؛
مطلب دوم این است که در خوبی احتیاط از نظر شرع و عقل، هیچ شکی نیست. چه در شبهه وجوبی باشد یا تحریمی و چه در عبادات باشد یا غیر آن - هم چنین جای شک نیست که اگر کسی احتیاط کند و عمل مورد شبهه را در شبهه وجوبی به داعی احتمال وجود امر (احتیاطاً)انجام دهد و در شبهه تحریمی به داعی احتمال وجود نهی (احتیاطاً) ترک کند، مستحق ثواب می گردد.(31)
از کلام این فقیه و اصولی بزرگ استفاده می شود: اگر کسی عملی را که احتمال وجوب دارد، از روی احتیاط (نه به قصد واجب) انجام دهد و عملی را که احتمال حرمت دارد از روی احتیاط (نه به عنوان حرام) ترک کند، کارش مورد پسند شرع و عقل بوده و ثواب هم دارد.
احتیاط درباره موسیقی و غنا
از مطالب گذشته نتیجه می گیریم که، احتیاط در همه جا مطلوب است. اکنون باید مشخص کنیم که در موسیقی و غنا، مورد احتیاط کجاست؟
در موسیقی و غنا، مواردی وجود دارد که قطعاً طرب آور و مناسب مجالس لهو و لعب است که در حرمت آنها شکی نیست، هم چنین صداهای خوبی در قرائت قرآن، دعا، مرثیه و... به کار گرفته می شود که مناسب مجالس لهو و لعب نیست که در حلیت آنها شکی وجود ندارد، ولی در این میان برخی آهنگ ها و خوانندگی هایی هست که از نظر موضوع مشکوک است و معلوم نیست آیا از مصادیق غنا و موسیقی است یا نه؟
در این گونه موارد، اگر چه اکثر فقها در مقام فتوا بر اساس اصل برائت، حکم بر جواز می دهند، ولی در مقام عمل توصیه به احتیاط می فرمایند؛ یعنی شایسته است مؤمن از این گونه آهنگ ها اجتناب نماید؛ زیرا اگر اجتناب نکند، احتمال است به حرام آلوده گردد و این احتمال خطر از دو جهت است: یکی این که مرز حلال و حرام به طور دقیق مشخص نیست و دیگر این که، نفس انسان به سوی حرام بیشتر متمایل می شود و با ارتکاب عمل مشکوک مقدمه افتادن به حرام قطعی فراهم می شود همان طور که در روایات گذشته اشاره هایی وجود داشت.
در خدمت یکی از علما در مجلسی بودیم، آهنگی را از نوار پخش می کردند، آقا گرداننده مجلس را صدا زد و فرمود: آن را خاموش کنید. او گفت: آقا مجاز است، آقا فرمود: به فرض که جایز باشد آیا گوش دادن به آن واجب است؟
او دیگر جوابی نداشت، فوری رفت و خاموش کرد.
کلام برخی از علما درباره احتیاط در غنا و موسیقی
احتیاط در موارد مشکوک، به نظر همه علما مطلوب است و بعضی از آنان این مطلوبیت را با صراحت بیان کرده اند که به عبارت بعضی از آنان اشاره می شود:
صاحب جواهر (قدس سره): ایشان ضمن بیان موضوع غنا می فرماید:
بل الورع یقتضی اجتناب جمیع الأفراد المشکوک فی اندراجها فی موضوعه، و ان کان الاصل یقتضی الاباحه فی شبهه الموضوع المراجعه الی شبهه الحکم؛
احتیاط اقتضا می کند که از همه ی موارد مشکوک اجتناب شود اگر چه در شبهه موضوعی که به شبهه حکمی بر می گردد، اصل برائت مقتضی اباحه است.(32)
شریف کاشانی: (قدس سره): آیه الله ملا حبیب الله شریف کاشانی پس از بیان موضوع غنا می فرماید:
ولکن الاحوط الاجتناب عن کل صوت مشتمل علی الترجیع و التطریب، بل علی الاول:
احتیاط آن است از هر صدایی که دارای ترجیع و طرب باشد، بلکه از هر صدایی که مشتمل بر ترجیع باشد (اگر چه طرب آور نباشد) اجتناب شود.(33)
مولی محمد رسول کاشانی(قدس سره) ایشان در رساله فی تحریم الغناء، در بحث استثنای غنای زن در عروسی می فرماید:
وان الاحتیاط هو الاجتناب عنه مطلقاً والأحوط التنزه عن کل ما احتمل کونه من الغناء المحرم؛ لئلا نهلک من حیث لا نعلم. اعاذنا الله بفضله عما یورث الندم، و وفقنا لما خیره اکمل و اتم، بحق من به الرساله ختم، محمد و آله نجوم بروج الهدایه و مصابیح الظلم صلی الله علیه و آله و سلم؛
احتیاط آن است که از هر نوع غنا اجتناب شود و احتیاط بهتر آن است که از هر صدایی که احتمال دارد غنای حرام باشد دوری کنیم تا ناخودآگاه به هلاکت نیفتیم و پناه می بریم به فضل خدا از چیزهایی که موجب پشیمانی می گردد و خداوند ما را به کارهایی که خیرش بیشتر است موفق فرماید. به حق محمد (ص) که رسالت با او ختم شد و آل اطهار او که ستارگان برج های هدایت و چراغ های تاریکی ها هستند.(34)
آیه الله حسینی نجومی مد ظله: آیه الله سید مرتضی حسینی نجومی پس از اثبات حرمت غنا و بررسی موضوع آن و حکم بر تنجز و حتمی بودن حرمت غنا در موارد معلوم و اجرای اصل برائت و حلیت در موارد مشکوک، می فرماید:
ولکن الانصاف ان فی بعض المصادیق و الموارد التی یتحیر فیها غالب المتدینین المتمسکین باصل البراءه، و الحلیه فی الشبهات الموضوعیه ایضاً لاینبغی ترک الاحتیاط، حیث إنها من الموارد التی لا یعلم حالها الا بالفحص الدقیق، و لا یحصل الظن القوی والوثوق بحقیقتها الا من النظر العمیق فتکون من الموارد التی یجب فیها الفحص، و لا تجری فیها البراءه، و جواز التغنی فی بعضی الاوقات - کالموارد المشکوکه - لا ینافی مع حزارة العمل، و سفالة الغناء، لکونه لغواً والمومنون عن اللغو معرضون؛(35)
ولی انصاف این است که، در برخی از موارد مشکوک که اکثر متدینان تمسک کننده به اصل برائت و حلیت در شبهه موضوعی نیز در آن موارد، متحیر و سرگردان می مانند، ترک احتیاط روا نیست، زیرا آنها از مواردی است که وضعیت شان (از نظر مصداق غنا بودن و نبودن) معلوم نمی گردد، مگر پس از تفحص دقیق، و ظن قوی و قابل اعتماد به حقیقت آنها حاصل نمی شود، مگر پس از بررسی عمیق. پس آنها از مواردی خواهد بود که تفحص و بررسی درباره آنها واجب بوده و اصل برائت در آنها جاری نمی گردد.
به علاوه، جایز بودن آواز خوانی در برخی موارد- مثل موارد مشکوک - با زشتی و پستی آن منافات ندارد (ممکن است برخی آوازخوانی ها به دلیل مشکوک بودن، از نظر فقهی حرام نباشد و در عین حال کار زشت و ناپسند به شمار آید) چون غنا لغو است و مؤمنان از لغو اعراض می کنند.(36)
ایشان پس از بیان اجرای برائت در موارد مشکوک، می نویسد:
ولکن مع النظر الی تشدید حرمه الغناء فی الروایات، و انه ام الخبائث، و عش النفاق. و رقیه الزنا، و مع الشبهات الکثیره التی ربما تقع فی سعه دائره الموضوع وضیقها، سیما بالنظر الی فعلیه آثار الغناء و ترتبها فی کثیر من هذه الموارد المشکوکه ینبغی الاحتیاط فی الموارد المشکوکه التی یقوی فی النظر شمول الحکم لها، و الاحتیاط طریق النجاه، و ربما یشتهی الانسان الملهی بسماع کثیر من الموارد المشکوکه غفله عن ان هذا المیل والاشتهاء یجره الی هوه الغناء المردی المهلک؛
ولی با توجه به شدت بیان روایات معصومین (ع) در حرمت غنا که: غنا، مادر کارهای زشت است، لانه نفاق است و مقدمه زناست و... با وجود شبهات بسیاری که درباره ضیق یا توسعه دائره موضوع غنا مطرح است، به ویژه با توجه به این که آثار شوم غنا در اکثر موارد مشکوک نیز موجود است. از این رو، در موارد مشکوک که به احتمال قوی حکم حرمت به آنها نیز شامل می گردد، احتیاط کردن بهتر است و احتیاط راه نجات است.
چه بسا افرادی که به شنیدن آهنگ های مشکوک علاقه دارند، ولی از این نکته غافلند که این میل و خواسته نفسانی آنان را به تدریج به سوی سقوط در گودال غنای پستی آور و هلاک کننده می کشاند.(37)
نصیحت علامه محمد تقی جعفری(قدس سره)
هشیار باشید و در روی نوار مرزی قانون به قدم زدن نپردازید!
در مواردی که ادای موسیقی را در می آوریم، یا به برخی از موسیقی ها که گمان می کنیم جزء موسیقی های ممنوع نیست گوش فرا می دهیم؛ اگر هم فرض کنیم که این گونه امور ممنوع نباشد، حداقل قدم روی نوار باریکی گذاشته ایم که یک طرف آن قطعاً قلمرو ممنوعیت و حرمت می باشد و چون نفس آدمی لذت طلب است، لذا تدریجاً قانون را پای مال می سازد و این را هم بدانیم که طبق خاصیت پدیده تقلید و مقتضای قانون محاکات نوعی از تأثر و تلقین ناخودآگاه در درون به وجود می آورد که تدریجاً سطح مربوط روان ساییدگی پیدا کرده و کم کم از ممنوعیت موضوع تقلید می کاهد.(38)
نتیجه
از مطالب مذکور چنین نتیجه می گیریم: در مواردی که تحقق غنا یا موسیقی معلوم باشد، حتماً باید از آن دوری کرد و در مواردی که مشکوک باشد، باز اجتناب بهتر است و این احتیاط بسیار مطلوب است، زیرا احتیاط راه نجات است.
خدایا! به ما توفیق ترک محرمات و انجام واجبات عنایت فرما.
خدایا! به ملت و دولت توفیق پاک سازی جامعه از غنا و موسیقی و دیگر محرمات عطا فرما.
خدایا! در ظهور امام زمان - ارواحنا له الفداء - تعجیل فرما و ما را از یاوران آن حضرت قرار بده. آمین یا رب العالمین.
پی نوشت ها :
1. مسائل جدید از دیدگاه مراجع تقلید، ج 2، ص 36و 37.
2. اجوبه المسائل، ج 1، ص 396، سؤال 7.
3. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج 3، ص 75.
4. کهف (14) آیه 103.
5. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج 4، ص 195 - 197.
6. همان، ج 2، ص 39و 40.
7. همان، ص 93 و 94.
8. جامع الاحکام، ج 2، ص 129، سؤال 1582.
9. بحارالانوار، ج 31، ص 125.
10. مکارم، استفتائات، جدید، ج 3، ص 158؛ سؤال 470.
11. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج 2، ص 44.
12. جامع المسائل، ج 1، ص 95، سؤال 307 و ص 486، سؤال 1734.
13. مسائل جدید از دیدگاه مراجع تقلید، ج 1، ص 167 و 168.
14. استفتاء
15. اجوبه المسائل، ج 1، ص 397،سؤال 12.
16. نوری همدانی، توضیح المسائل، ص 612.
17. جامع الاحکام، ج 2، ص 128، سؤال 1579.
18. جامع الاحکام، ج 2، ص 128، سؤال 1580.
19. همان، ص 129، سؤال 1583.
20. عین عبارت فوق در کتب حدیث به دست نیامد، ولی علامه مجلسی در چهار جای بحارالانوار، ( ج 62، ص 203؛ ج 71، ص 109؛ ج 78، ص 78 و ج 85، ص 76) در بیان مضمون روایات، همین عبارت (الاحتیاط طریق النجاة) را به کار برده است.
21. وسائل الشیعه، ج 27، ص 155؛ ابواب صفات القاضی، باب 12، حدیث 2.
22. همان، ص 157، ابواب صفات القاضی، باب 12، حدیث 9.
23. همان، ص 161، حدیث 27.
24. همان، حدیث 23.
25. همان، ص 162، صفات القاضی، باب 12، حدیث 28.
26. همان، حدیث 30.
27. همان، حدیث 29.
28. همان، ص 169، ابواب صفات القاضی، باب 12، حدیث 52.
29. همان، ص 173، حدیث 63.
30. همان، ص 173؛ ابواب صفات القاضی، باب 12، حدیث 64.
31. کفایه الاصول، ج 2، ص 193 و 194.
32. جواهرالکلام، ج 22، ص 47.
33. ذریعه الاستغناء فی تحقیق مسأله الغناء، ص 128.
34. میراث فقهی، ج 1، ص 783؛ رساله فی تحریم الغناء، ص 61.
35. اقتباس از سوره مؤمنون (23) آیه های 1 - 3.
36. الرسائل الفقیهه، ص 145.
37. همان، ص 168.
38. مبانی فقهی، روانی موسیقی، ص 33.
منبع: موسیقی وغنا از دیدگاه اسلام.