پیشینه تاریخی شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان

 شهرستان زهک در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. با مساحت 945 کیلومتر دارای دو بخش مرکزی و جزینک و 4 دهستان زهک، خواجه احمد، جزینک و خمک و همچنین دارای 203 آبادی است. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان 213 کیلومتر فاصله شهرستان تا تهران 1518 کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا 483 متر می باشد. آب هوای شهرستان زهک سیستان گرم و خشک است. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای سفری دوست داشتنی به دیدنی های زهک...

وجه تسمیه شهرستان زهک سیستان

واژه زهک از دو پاره "زه" و "ک" پدید آمده است. زه به معنی نهری است که برای تخلیه آب ایجاد شده باشد و یا انبار آب چشمه و جای جوشیدن آن است. "ک" پسوند وابستگی و یا نام کوچک شده است. بنابراین زهک شهری است که رود یا نهری در آن ایجاد شده است تا آب رودخانه هیرمند را گرفته و زمین ها را آبیاری می کند.

آداب و رسوم شهرستان زهک سیستان

در حوزه سیستان مردم مراسم و آیین هایی دارند که در سطح کشور خاص خود منطقه است و به دلیل همبستگی و وحدت میان طوایف و قبایل مختلف سیستان و اعتقادات مذهبی راسخ، مردم این خطه از کشور اسلامی در صورت برگزاری هرگونه مراسم آن را باشکوه و عظمتی خاص اجرا می کنند. از جمله این آداب، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری، ازدواج، تدفین اموات، مردم داری، عزاداری و تعزیه خوانی، آداب ماه مبارک رمضان (سحر خوانی و رمضان خوانی)، انفاق ایتام و اکرام، مراسم خاص زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

در این منطقه از انواع ادوات موسیقی در مراسم شادی مانند عروسی، ختنه سوری و تولد بچه استفاده می شود. دایره یا دف توسط زنان و ساز و دهل توسط مردان در مراسم شادی استفاده می شود یکی از مراسم سنتی که در سیستان تا به امروز باقی مانده صدای دهل و ساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی جای دارد.

غذاهای بومی شهرستان زهک سیستان

یکی از عناصر تشکیل دهنده فرهنگ این منطقه نوع خوراک مردم است که شامل غذاهای سنتی و محلی، شیرینی و ترشی می شود. هر چند در شهرهای منطقه این غذاهای محلی جای خود را به غذاهای جدید و رستورانی داده ولی در روستاهای این دیار به خصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود. غذاهای محلی شامل: قاتق (آبگوشت محلی)، اجیزک (اشکنه)، اجیزک تخم مرغ (اشکنه تخم مرغ)، تاسوی (کاچی)، قروت (کشک سفید)، کشک زرد، آرد دستمال (یک نوع فرنی)، نان های محلی، چلبک، قتلمه، قلیفی، بورک، نان تفتان و رخمی (قره قروت)، کلوچه قندی، خرمایی و شیری، لندو (خرما و گندم بریان)، تجگی (سمنو) و ستو (آرد گندم بریان و شکر) می شود.

پیشینه تاریخی شهرستان زهک سیستان

وجود شهر زاهدان کهنه با قدمت 1000 ساله که مربوط به دوره اسلامی است همچنین دهانه غلامان، بنای مذهبی دوره هخامنشی، نشان از قدمت و اهمیت شهرستان زهک سیستان در ادوار مختلف تاریخی و باستانی دارد.

جاذبه های تاریخی شهرستان زهک سیستان

روستای قلعه نو (ماسوله جنوب شرق ایران)

در زمان قاجار شکل روستاهای سیستان دفاعی (مجتمع بر روی تپه) بوده است، قبل از تاسیس روستا در نزدیکی آن روستایی به نام قلعه کهنه وجود داشته که پس از متروک شدن آن، روستایی جدید بر روی تپه ای کوچک به نام قلعه نو احداث می گردد. هم اکنون روستا پر از سکنه و حدودا 1000 باب منزل در آن وجود دارد و از دیدنی های زهک قلمداد می شود. شغل عمده مردم کشاورزی و دامداری می باشد. قلعه نو تنها روستای سالم باقیمانده با بافت و معماری سنتی سیستان است که از جمله منازل قدیمی آن می توان به ارگ محمد حسین خان نارویی، خالصی، کیانی، راشکی و شیرانزهی اشاره کرد.

ارگ محمد حسین خان نارویی روستای قلعه نو

این بنا از دیدنی های زهک که دارای قدمت 160 سال است. دور تا دور یک تپه طبیعی به صورت دو طبقه ساخته شده که طبقه اول محل رجوع ماموران حکومتی و مکان تبادل نظر و طبقه فوقانی محل زندگی خان و خانواده بوده است. آجرکاری های زیبای ورودی این بنا نشان از شخصیت مهم صاحب بنا دارد. این ارگ دارای زیر بنای 1405 متر می باشد و قدیمی ترین بنای روستای قلعه نو است.

آتشگاه کل کنگ

این اثر از دیدنی های زهک در شمال شرق روستای کل کنگ واقع شده که یکی از سه آتشگاه فعال و بزرگ شرق ایران در دوران اشکانی و ساسانی و منطقه مسکونی زرتشتیان به شمار می رفته است. علاوه بر معماری خاص آن در ضلع شمالی، بنایی با جرزهای قطور و خشت های 10*48*48 سانتی متری و به صورت چهار طاقی با سقف گنبدی فرو ریخته دارد که دال بر وجود آتشگاهی بزرگ است. در سال 1288 ه ش ذوالفقار کرمانی در زمان ناصرالدین شاه قاجار از اینجا دیدن نموده و از عظمت آن در خاطرات خود یاد می کند.

دهانه غلامان

از این شهر در کتیبه های تخت جمشید و بیستون، در نگیانا یا درانجانای هخامنشی نام برده شده که توسط مهندسین و معماران
فنی با نقشه قبلی در ابتدا به صورت شهر بنا گردیده است دارای 27 ساختمان اداری، عمومی، مذهبی، صنعتی و نظامی بوده است. این شهر از نوادر شهرهای خشتی و گلی سالم باقی مانده دوران هخامنشی است که به نقل از هرودوت، این سرزمین سومین ساتراپ از 28 ایالت بوده که بالاترین مالیات و خراج را به دولت وت می پرداخته تا آن حد که کوروش هخامنشی به پاس خدماتشان لقب آریاسپ (انصار، یاریگران ایران زمین) و اورگت (خیر و نیکوکار) به آن ها می دهد. این شهر بعد از 200 سال سکونت بر اثر خشکسالی متروک گردیده است. از آثار فرهنگی و مادی ان می توان به ظروف سفالی، لوله های استوانه ای سفالینی، فضای سردخانه، نقش کنده ها و نقاشی های دیواری منحصر به فرد، سکو، اجاق ها و حوضچه ها و... اشاره نمود.

رام شهرستان

در کتب مختلف جغرافیایی و تاریخی از این شهر به عنوان ابر شهر یاد شده و از دیدنی های زهک است. مقر پادشاهان کیانی در دوران ساسانیان و پایتخت سیستان در دوره ساسانی محسوب می شده است. باتوجه به عدم کاوش های باستان شناسی اطلاعات کاملی از این شهر در دسترس نیست.

زاهدان کهنه

شهر باستانی زاهدان کهنه در 20 کیلومتری جنوب شرقی زابل در شمال شهرستان زهک سیستان واقع شده و از جذاب ترین دیدنی های زهک است. زاهدان کهنه از پنج بخش مجزا به نام های قلعه، ارگ اول یا ارگ زبرین، ارگ دوم یا ارگ فروردین، شارستان و ربض تشکیل شده است. از وسعت این شهر مهم و تاریخی به دلیل آن که مجموعه ی آثار و عوارض مصنوعی موجود در ربض آن با توسعه آبادی های بسیار و پیشروی زمین های کشاورزی کاملا از بین رفته و یا با وزش های بادهای 120 روزه و جابه جایی توده های عظیم خاک و ریگ های روان در زیر تپه های بلند ماسه ای مدفون شده اند اطلاع دقیقی در دست نیست لیکن وسعت مجموعه ی قلعه، ارگ و شارستان مربوط به آن حدود 342 هکتار می رسد. غیر از ربض شهر که فاقد حصار است، دیگر بخش های این محوطه هریک با حصارهای قطور و برج های مستحکم محصور شده اند. آن طور که از روایات محلی بر می آید زاهدان نامی است که بعد از حمله ی امیر تیمور لنگ به خرابه های این شهر تاریخی که در آن زمان شهر سیستان نام داشت داده شد. هنگامی که امیر تیمور شهر سیستان که دارالحکومه بود را تصرف کرد مطابق عادت معروف خویش، دانشمندان، هنرمندان، عرفا و زهاد را از دیگر مردم جدا کرده و آن ها را به جان امان داده است مشروط به این که آن ها نیز به زادگاه او در سمرقند رفته، باقی عمر خویش را صرف خدمت به آبادانی آن منطقه کنند. در این بین چهل و چهار تن از عرفا و زاهدان سیستان، از این بخشش مشروط تیمور استقبال نکردند و ماندن و مردن در زادگاه خویش را به رفتن در سرزمین دشمن ترجیح دادند. تیمور که این جسارت و سرسختی را دید برآشفت و دستور داد همه آن چهل و چهارتن را از دم تیغ گذرانده و در یک گور دسته جمعی دفن کنند. از آن پس تاکنون، مردم سیستان به پاس حرمت و قداستی که برای آن چهل و چهار پیر قایل بودند نام این شهر را که مدفن آن بزرگواران بود زاهدان گذاشتند و هر سال در ایام محرم، رمضان و دیگر مناسبت های مذهبی با حضور در آرامگاه آنان که امروزه در میانه شارستان شهر قرار دارد به روضه خوانی و انجام دیگر مراسم مذهبی مذهبی پرداخته و برای گرفتن حاجت، بر درخت گزی که در کنار آرامگاه روییده است دخیل بسته و نذرهای فراوان ادا می کنند.

شبه قنات ها

اولین نمونه های شبه های قنات ایران در این شهرستان شناسایی شده که بهترین گونه جهت آگاهی از سیستم آبرسانی در دوران تاریخی اشکانی در منطقه به شمار می آید. یک چاه بزرگ به عنوان چاه مادر عمل می کرده است. بدین گونه که دارای چرخ باد بالای دهانه چاه نصب شده و چرخ آب درون چاه به حرکت در می آمده و آب موجود در چاه را از طریق مجراهای آجری موجود در این چاه که متصل به چاه های کوچک تر در کل منطقه بوده است، هدایت می کرده است. این سیستم آب رسانی جهت تامین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده است. قطر دهانه چاه مادر 4 متر و 10 سانت و چاه های کوچک تر یک و نیم متر است و مصالح اصلی آن ها از آجر می باشد.

قلعه کوهک

در محل انفصال رود سیستان از هیرمند یک قلعه کوچک به نام کوهک قرار دارد که با ایجاد آن دو هدف کنترل آب و مفسدان دنبال می شده است. این قلعه به ابعاد 20 * 35 متر بر روی تپه ای کم ارتفاع در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط حشمت الملک با مصالح آجر، خشت و گل با دیوارهای ضخیم، حیاط مستطیل شکل، اتاق هایی جهت اسکان و چهار برج مدور مستحکم دارای شکاف دیده بانی و تیراندازی احداث گردیده است.

شهر کندرک (پایتخت سیستان در دوره صفویه)

در غرب روستای کندرک شهری باستانی از دیدنی های زهک قرار دارد که از آن به عنوان شهر کهنه یا کندرک قدیم یاد می کنند. جهت اثر غربی – شرقی و به شکل مستطیل با حصاری قطوری در ابعاد 200*1000 متر است. در اواخر قرن نوزدهم میلادی ذوالفقار کرمانی و جی. پی. تیپ از این شهر دیدن و این گونه به توصیفش می پردازند که بعد از تغییر مسیر رودخانه هیرمند دارالحکومه به کندرک انتقال یافت زیرا راه حل ویرانگری سیل جز این نبود. این شهر آخرین تلاش واقعی برای بنیانگذاری دارالحکومه بوده و تا بعد از مرگ ملک فتحعلی خان (1722- 1692 میلادی) تا یک نسل بعد (ملک سلیمان خان 1781 م) همچنان کرسی سیستان بوده است. کندرک در زمان نادرشاه سالم و پایدار و از همین جا شاهزاده ملک محمود سیستانی با عزمی جزم حرکت نموده و بر خراسان مسلط گردید. علت متروک شدن کندرک پیشرفت رود آن ذکر شده است. شهر در زمان آبادانی از لحاظ معماری خاص کاخ و دیوارهای خارجی و داخلی دو بل و کشتزارها و باغات و اتاق های مخصوص خدام شاهی حائز اهمیت بوده است. بعد از کندرک، دارالحکومه به الله آباد میان شیله انتقال یافت.

جاذبه های طبیعی

چاه نیمه

باتوجه به خشک سالی متوالی این منطقه در قبل از انقلاب اسلامی در سال 1351 از گودال های طبیعی موجود در شرق شهرستان به عنوان چاله های بزرگ ذخیره آب جهت تامین آب مورد نیاز مردم منطقه در مواقع کم آبی و خشک سالی استفاده می شد که با تغییراتی، مبدل به چاه نیمه از دیدنی های زهک گردید (چاه نیمه 1،2،3). آب مازاد رودخانه هیرمند به وسیله کانال هایی از سد جریکه به آن سرازیر می شود، گنجایش آن تقریبا 700 میلیون متر مکعب است که به صورت دریاچه ای مصنوعی درآمده و علاوه بر آب شرب قسمتی از آب کشاورزی را تامین می کند. در سال 1370 دانشگاه زابل عملیات بزرگ پژوهشی و آموزشی خود را در آن آغاز نمود که اکنون وسعت کل مجتمع تحقیقاتی 6000 هکتار می باشد. اردوگاه این مجتمع بزرگ با مساحتی بیش از 500 هکتار در فهرست بزرگترین اردوگاه های فرهنگی کشور قرار گرفته که با دارا بودن سواحل زیبا، فضاهای مشجر، نهالستان ها، مزارع، باغات زیتون و پسته، نخلستان ها، موزه تاریخ طبیعی، تنها باغ وحش تحقیقاتی مصوب کشور، مرکز پرورش حیوانات غیر مرسوم شترمرغ و گلخانه های گل و گیاهان زینتی از جمله مناطق بسیار زیبای طبیعت گردی و تفریحی جذاب به شمار می آید که همه ساله در ایام نوروز پذیرای ده ها هزار نفر است چاه نیمه چهارم با ذخایر آبی 800 میلیون متر مکعب توسط متخصصین داخلی احداث گردیده که فضای طبیعی زیبایی در کنار شهر باستانی دهانه غلامان ایجاد نموده است.

رود هیرمند

اگر به گفته ی هرودوت مورخ یونانی، مصر بخشش نیل است. سیستان نیز بخشش هیرمند است. حیات در سیستان مدیون جریان رود هیرمند و ریزش نزولات جوی و آب های زیرزمینی است و به همان نسبت که این رود در پیدایش تمدن های دشت سیستان موثر بوده در از بین رفتن و جا به جایی آن ها نیز نقش عمده ای داشته است. به دلیل نقش مهم برای منطقه و تاریخ کهن این سرزمین در طی ادوار مختلف نام های گوناگونی بر این رود اطلاق شده است. در منابع یونانی و رومی نام های اتی مندر، اتی ماندوس، ایری مانتوس، آریان و در منابع اسلامی هندمند، هیدمند، هیلمند و هیرمند نام برده شده که قدیمی ترین واژه آن هئتومنت بهمعنی رودخانه مملو از سد و بند است. هیرمند با حوضه آبریزی به وسعت 250 هزار کیلومتر مربع بزرگترین رود فلات ایران ا طول تقریبی 1100 کیلومتر طولانی ترین رود در جنوب آسیا می باشد که از ارتفاعات کوه های بابا یغمای افغانستان سرچشمه می گیرد. در سال های 1328 تا 1334 جهت کنترل و سیستم آب در کل سیستان از طریق شهرستان زهک چهار سد (جریکه، کوهک، زهک و سیستان) احداث گردید که اکنون در حال حاضر این سدها نقش مهمی در تقسیم و کنترل آب در منطقه سیستان ایفا می کند.

صنایع دستی شهرستان زهک سیستان

صنایع دستی هر منطقه حاصل ذوق و سلیقه بومی مردم آن و ایجاد هماهنگی بین طبیعت و دستان زحمتکش زنان و مردانی است که هنر اجداد خود را سینه به سینه تا نسل امروز منتقل کرده اند. صنایع دستی شهرستان زهک با تکیه بر هنر صنعتگران و هنرمندانش، رشته هایی نظیر حصیربافی (خولک بافی)، گلیم بافی، سوزن دوزی، سکه دوزی و پارچه بافی را شامل می شود.

تلفن های ضروری

کد شهرستان: 054
آتش نشانی: 3261222
داروخانه شبانه روزی: 326121479
درمانگاه: 326121392
بیمارستان: 32612614
ترمینال مسافربری: 32612675
خدمات خودرویی: 32612147
میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری: 32615063