روزنامه قانون: آب مقدس‌ترین عنصر طبیعی در سرزمین کهن چشمه‌ها و قنات‌هاست. ایرانیان آب را آنچنان مقدس می‌دانستند که میهن خویش را «آب و خاک» می‌نامیدند. آب در ایران باستان جایگاه ویژه‌ای داشته تا جایی‌که آب نیز الهه‌ای به‌نام آناهیتا داشته است. به‌باور ایرانیان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران و نماد باروری، عشق و دوستی بوده است. در تقویم ایرانی روز دهم آبان باستانی برابر با چهارم آبان فعلی به عنوان جشن آبانگان مشخص شده است.
شاید اقلیم نیمه خشک این سرزمین تاثیر بسیاری بر مهم شمردن آب داشته است. در کنار فناوری مانند قنات، آبانبارها نیز انقلابی در زندگی آن روزهای ایرانیان به‌پا کردند. آبانبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب در زیرزمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری، آب انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند.
آب انبار به نام‌های مختلفی همچون منبع،مصنع،در برخی نقاط چون بیرجند به‌نام«انبار»،حوض،برکه،در ساوه مرغی و مرغک،در خندق بیابانک به‌نام هود یا همان حوض خوانده شده‌است.واژه برکه درمنابع متاخر اسلامی به همان معنای این انبار است.در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابه در ترکمنستان،مصنع در مصر،خزان در فلسطین و حوض در هرات نام می‌نهند. به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از 6ماه از سال در بیشتر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی برای تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده‌است.
احداث بند، قنات و آب انبار را می‌توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان‌گونه که از نام آن مشخص‌بوده، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال است. آبانبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس بوده که در حال حاضر تعدادی از آن‌ها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازآب‌انبارهای ایران می‌توان به آب انبار زیباو 300 ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد. یکی از بزرگ‌ترین آبانبارهای ایران گنج البحر در شهرستان گراش استان فارس است. در این گزارش به معرفی معروف‌ترین آبانبارهای ایران پرداخته‌ایم که با‌یکدیگر می‌خوانیم.
آب انبار سیداسماعیل
آبی‌ها و قرمزها قبل از داربی سال 56 یک جا جمع شدند، آن نیز رستورانی بود به نام رستوران حاج آقا گلابگیر، یا بهتر بگویم حاج محمد حسن آقاجانی یا شاید این طور راحت تر باشد، آب انبار سید اسماعیل؛ حیف چند سالی است این آب انبار برای همیشه بسته شده، آب انباری که در خاطره سفر گردشگران خارجی به یادماندنی شده است.
آبانبار شریعت«موزه آب گناباد»
آب انبار شریعت در واقع از آثار دوره قاجاریه محسوب می‌شود. این آب انبار که از آثار باقی مانده یک کاروانسرای ویران شده است، بعدها توسط فردی به نام شریعت زاده مرمت و مورد استفاده عموم قرار گرفت . این آب انبار در بهترین نقطه شهرستان گناباد قرار دارد و از یک طرف به حسینیه این شهر که خود از جمله آثار به ثبت رسیده است و از طرف دیگر به بازار متصل است. برای رسیدن به پاشیر این آبانبار باید 30 پله پیموده شود. گنبد مخروطی شکل آب انبار هشت متر عمق و 20 متر شعاع دارد.
ورودی آب انبار دارای یک ایوان و نشیمنگاه و مصالح به کار رفته در آن آجر، سیمان و آهک است. آب انبار شریعت، پس از واگذاری مالک (شریعت زاده) به سازمان میراث فرهنگی تغییر نام داد و به نام آب انبار حسینیه گناباد شهرت یافت. این آب انبار در سال 81 و با شماره 5952 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. آب انبار حسینیه گناباد در سال 83 توسط سازمان میراث فرهنگی به موزه آب گناباد تغییر کاربری داده است.
آبانبار شاه عباس
آب انبار شاه عباس در میان محله درب کاروانسرا در شهر اسدآباد واقع شده است. این آب انبار مستطیل شکل از سه بخش میانی یا سالن مرکزی با طاق‌نماهایی یکنواخت در اطراف و دیوارهای تفکیک کننده تشکیل شده است . آب انبار 18 پله آجری دارد و سقف آن به‌صورت طاق و گنبد است. قدمت تاریخی این بنا به دوران صفویه باز می‌گردد. این بنا به آب انبار شیخ علی خان نیز معروف است. تاریخ ساخت این بنا با توجه به معماری و فرم هندسی تویزه های آجری بنا که برگرفته از فرم هندسی پنچ و هفت‌بوده، مربوط به دوره صفویه است. در گذشته کتیبه ای با سنگ مرمر روی دیوار سمت چپ راهروی آب انبار نصب بوده است که تاریخ تعمیر بنا رابه وسیله « قرامی غلام » در سال 1173ه.ق نشان می‌دهد.
آبانبار سردار بزرگ قزوین
آب انبار سردار بزرگ، بزرگ ترین آب انبار تک گنبدی در ایران و جهان محسوب می‌شودکه در سال 1191 هجری شمسی (1227 هجری قمری - 1812 میلادی) در محله راه ری شهر قزوین ساخته شده است. این بنای گنبددار که نمونه ای شاخص و منحصر به فرد در ایران به شمار می‌رود ، دارای گنبدی رفیع و آجری بوده که نورگیرهایی بر بدنه آجری‌اش تعبیه شده است. در دو طرف در ورودی «آب انبار سردار»، سکوی سنگی برای نشستن و استراحت و همچنین راه سنگی وجوددارد؛ درمجموع این راه 50 پله سنگی داردو به کانالی مشهور به راه شیر منتهی شده که دارای سقف قوسی شکل است.
بانیان احداث این آب انبار، دو برادر به نام «محمدحسن خان و محمدحسین خان»، از امرا و سرداران زمان فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه بوده‌اند. این آبانبار یک نظام بزرگ و جالب از آب‌رسانی شهری محسوب می شود که حجم مخزنش بالغ بر سه هزار متر مکعب است.
آبانبار بی بی قشم
«آب انبار بی بی» نخستین آب انباری است که در شهر قشم در سال 1202 هجری قمری توسط زن خیر و نیکوکاری به نام صُوغِیه همسر شیخ عبدا... حاکم وقت جزیره قشم ساخته شده است . سقف این برکه که به آب انبار بی بی قشم معروف است، بارها تجدید بنا شده و در حال حاضر و پس از مرور 200 سال از عمر ش، هنوز به نام برکه «بی بی قشم» مورد استفاده مردم بومی قرار می گیرد. این آب انبار از نظر معماری بسیار جالب توجه و دیدنی است.
آبانبار وکیل شیراز
این بنا در ضلع غربی مسجد وکیل شیراز واقع شده و همزمان با مسجد حدود سال 1180 ه.ق توسط کریم خان زند ساخته شده است. بنای آب انبار دارای راه پله ، مخزنی مربع مستطیل، بادگیر و پوشش طاقی است و پله‌های ورودی از سنگ حجاری شده ، ساخته‌شده‌اند. پوشش طاقی مخزن بنا، در میانه روی چهار پایه مربع شکل قرار گرفته که ارتفاع این پایه‌هاست. بادگیر بنا آجری بوده که نمای فوقانی آن با تزیینات آجری تزیین شده و نقوشی مشابه نقوش برج‌های ارگ کریم خان دارد. بادگیر آب انبار دو طرفه بوده و تیغه ای در وسط آن وجود داشته است که از یک سمت تیغه ، باد وارد آب انبار شده و بر روی آب گذر کرده و از طریق تبخیر سطحی آب باعث خنک شدن آب و از سوی دیگر از طریق سوراخ های تعبیه شده بر روی عرق چین خارج می شود.
آبانبار علی مردان خان
آبانبار تاریخى علی مردان (پسر گنجعلى‌خان) که در بازار مسگرى غربى واقع شده، داراى ویژگى‌هاى معمارى جالب توجه است. تاریخ کتیبه موجود بناى مذکور 1209 هجری قمری است. ابعاد منبع آب انبار 10×19/5 و ارتفاع آن 9 متر بوده که حدود دو میلیون لیتر آب را ذخیره می‌کند. سردر آبانبار کاشى‌کارى شده و سنگ‌هایى حکاکى شده وجوددارند. این آب انبار، نیاز آب 6 ماه اهالى محله‌هاى اطراف را تامین مىکرده و آبى خنک و گوارا داشته است. قسمت‌هاى عمده بناى این آبانبار عبارتند از: منبع ذخیره آب، پوشش منبع، بادگیر و هواکش، راه‌پله و پاشیر، سردر تزیینی.
آبانبار معصوم خانی نایین
معروف ترین آب انبار نایین ، آب انبار معصوم‌خانی محسوب می‌شود که توسط فرد خیری به همین نام ساخته شده است.
آب انبارهای نایین از لحاظ عناصر و اجزای ساختمان شباهت تام و تمامی با یکدیگر دارند. این آب انبارها به‌دلیل شرایط اقلیمی و کویری نایین ساخته می شدند زیرا آب بیشتر قنات ها شور و غیر قابل استفاده بوده است. مجموعه آب انبارهای معصوم خانی مربوط به دوره پهلوی بوده و در نایین، محله چهل دختران، کنار دروازه چهل دختران واقع شده و این اثر در تاریخ 24 اسفند 1383 با شماره ثبت 11558 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آبانبار هفت بادگیری عصرآباد
این آب انبار در روستایی قرار گرفته که متروکه است. حدود 60 سال پیش با خشک شدن قنات مردم، این روستا را ترک کردند. عصرآباد از روستاهای زرتشت نشین شمال یزد محسوب می‌شود که با وجود اینکه سال‌هاست رنگ زندگی به خود ندیده اما بقایای تاریخی روستا هنوز توجه آدمای بسیاری را به خود جلب می‌کند. آب انبار این روستا بی‌آب بوده و مربوط به دوره قاجار می شود که در سال 1319 شمسی به پشتکار جهانگیر رستمی ساخته شده است.
آب انبار هفت بادگیر شامل هفت بادگیر و دو مخزن و از آجر خشت خام، ساروج، گچ و قلوه سنگ ساخته شده است. این اثر در تاریخ 17 اسفند 1381 با شماره ثبت 7753 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
