کلیّاتی دربارۀ دین شینتو (۱)

واژه‌ی شینتو برگرفته از دو لغت چینی شِن (henS) و تائو (Tao) است. شن به معنای خدایان یا ارواح نیک و تائو یا دائو به معنای راه و طریقه است، پس در مجموع شینتو به معنای راه خدایان می باشد.
ژاپنی‌های باستان برای دین نژادی خویش نامی نداشتند لکن پس از آنکه درقرن6م. دین بودایی از قاره آسیا-از طریق کره و چین–رسماً وارد ژاپن شد، آنها برای متمایز کردن دین سنتی خویش از دین بیگانه، واژه شینتو را بکار بردند. لازم به ذکر است که این واژه تا پایان قرن دوازدهم میلادی برای اشاره به آیین های عبادی مخصوص کامیها (نیروها و خدایان برتر)یا زیارتگاهها بکار می رفت و پس از آن به تدریج در مقابل که به بوتسودو(Butsudo)معنای راه بودا است، در معنای راه کامی بکار رفت.(1)
اصطلاح ژاپنی ای که این دین بومی را توصیف می کند«کامی نو می چی است که آن (Kami-no-michi)هم به معنای طریقه ی خدایان است.
در تعریف شینتو یکی از علماء برجسته این دین بنام کونوسیزو(kono Seizo)می گوید:
«شینتو راه کامی و اصل و قاعده کلی و مسلک مردم ژاپن است که از زمانی به یاد نیامدنی وارث آن اصل و مرام شده اند. نیز شینتو عقیده ی سنتی و احساس و عاطفه ی مردم ژاپن است.»(2)
پروفسور تیلی، (3) استاد دانشگاه لیدن هلند، در کتاب عناصر علم دین چنین می نویسد: «در درون پیکره ی تمامی ادیان جهان دو جریان وجود دارد. جریان اول، جریانی است که در آن هیچ تمایز شخصی میان انسان و خدایان نیست.(4)خدایان به شکل افراد ظاهر می شوند و انسانها قادرند به درجه ی خدایان صعود کنند.
در جریان دوم بالعکس خدایان هرگزخود را به شکل انسانها با آن مرتبه ی وجودی پایین ظاهر نمی سازند.»(5)
دین شینتو چون ادیان چین، دین بودایی، ادیان روم و یونان باستان به جریان اول گرایش دارد.
دین شینتو در مقایسه با ادیان بزرگ جهان، بدوی ترین آیینی است که از آن گزارش مکتوب کافی در دست است ولی با وجود این، دین مردم بدوی نیست زیرا چنانکه ذکر شد مدتها قبل از آنکه شینتو شکل پذیرد، ژاپنیها دولت مستقر و درجه والایی از تمدن را دارا بودند.
این دین شباهت بسیاری با ادیان آسیای شمالی دارد چرا که در این ادیان موضوع اصلی پرستش خورشید است.(6)فولکلوریست ها خاطر نشان کرده اند که وجود عناصر زیر در دین شینتو بطور نزدیک با فرهنگ کهن ناحیه ی مغولستان و شبه جزیره ی کره مربوط است:
الف-اعتقاد به استراحت خدایان در کوهها یا اشجار
ب-پرستش اجداد
ج-شمنیزم
د-معماری قبرهای مشهور به کوفون (Kofun)(7)
مراد از شینتوی کهن زمانی است که هنوز این دین تحت تأثیر ادیان خارجی نظیر بودایی، دین کنفوسیوسی، فلسفه های چینی نظیر یین و یانگ، دائو و دیگر ادیان و فلسفه های دیگر قرار نگرفته بود.این دوران از قرن هفتم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی دوام یافت.
دین شینتو در مراحل ابتدایی خود بسیار ساده و طبیعی بود.ژاپنیهای باستان در طبیعت و نیز در افراد برجسته کامیهای بسیاری را یافته بودند. هر کامی ویژگیهای خاص خود را داشت بطوریکه مجذوب کامیهای دیگر یا آمیخته و متحد با آنها نمی گشت. و لذا مفهومی از یک خدای برتر متعال که دارای سلطنت و قلمرو مطلق بی همتا باشد در این دین وجود نداشت.(8)
بسیاری از صاحبنظران شینتو را آیین کامیها می دانند، لکن Genchi Kato در مقدمه ی خود  می نویسد:
«ویژگی اصلی این دین در مرحله ابتدایی ناتورالیستی آن صفت اعتقاد به ارواح متعدد(polydemonistic)آن است که در آن هیچ کامی (خدا یا خدایان شینتو)درست ظاهر نشده بود و اهداف پرستش در آن مرحله نه خدایان مذکر و نه خدایان مؤنث نیروها و ارواح بودند.»(9)
در ژاپن باستان مردم کشاورز که حیاتشان وابسته به زمین و مرهون مواهب آن بود همواره خود را با طبیعت یکی دانسته و ارواح آنها بخشی از روح طبیعت بشمار می رفت. همزمان با رشد این جامعه کشاورز، دین شینتو نیز توسعه یافت. ژاپنیهای اولیه معتقد بودند که انواع بیشمار مواد طبیعت مسکن و اقامتگاه ارواح است که در میان آنها ارواح غله و حبوبات از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند پس ارواح حبوب بنوعی الوهیت یافته و مرکز ارگان اجتماعی آن جامعه کشاورز را تشکیل دادند. مردم در اماکنی که آنجا را و مقدس می پنداشتند از خدایان حبوب با غذا و شراب ساکی(sake)نیزرقص و آواز پذیرایی می کردند زیرا امیدواربودند که به این وسیله می توانند برکات خدایان را کسب و از خطر بلایایی که مسبب آن خدایان بودند، وارهند. (10)
آستون در مقاله خود تحت عنوان شینتو می نویسد:
«درشینتو سه مرحله متوالی درک الوهیت در طبیعت ملاحظه می شود؛ یک ماده طبیعی نظیر خورشید، خدای ادراک کننده تلقی می شود. سپس درباره خدا به عنوان یک وجود تشخص یافته می اندیشند و بعد یک مضاعف روحانی یا تجلی معنوی (Mitama) را از خدا تصور می کنند که در معبد زمینی اش مقیم است.»(11)
بطور کلی باید بگوییم که دین شینتوی ابتدایی، دینی پلی تئیستی بود و ورای یک چندگانه پرستی خام و ابتدایی پیشرفتی نداشت. در آن مرحله از دین اشکال مختلف پرستش نظیر پرستش حیوانات(12)روح پرستی (آنی میزم)، پرستش موجودات بشری  (اعم از زنده یا مرده)(13)و پرستش گسترده اموات و بویژه شکل تخصصی تر این پرستش اجداد وجود داشته است.(14)

کتب مقدس

دین شینتو دارای هیچ متن مقدسی – به مفهوم واقعی کلمه-که بتواند فرضاً با قرآن اسلام و انجیل مسیحیت قابل مقایسه باشد نیست. لکن دو سند قدیمی کوجی جی و نیهون جی به لحاظ آنکه حاوی گزارشاتی از تاریخ ژاپن و نیز اسطوره ژاپنی شینتو می باشند، مقدس شمرده می شوند.
این دو کتاب در طول زمانی که دین کنفوسیوسی دین رسمی ژاپن بود و دین بودایی نیز در آن کشور در حال انتشار بود. به دستور امپراطور Temmu (672 – 686م.)نوشته شده اند. در عین حال که تدوین این دو کتاب حرکتی متقابل در رویارویی با ورود ادیان و فرهنگ چینی – برای حفظ میراث دینی گذشته ژاپنیها – بود، لکن تأثیر فرهنگ چینی در آنها بطور قابل ملاحظه ای منعکس گردیده است.(15)
کتاب کوجی کی((Kojiki، تاریخ وقایع گذشته است و در 712م. تدوین شد.(16)
بنابر قول دیگر این سالنامه که حاوی سرگذشت زندگانی امپراطورهای دیرین از زمان ژیموتنو به بعد بطور سلسله وار است در 620م. نگاشته شد و در 712م. کاملتر شده و نسخه ای که اکنون موجود است تدوین گشت.(17)
این اثر نیمه تاریخی که به لحاظ زمانی قدیم تر و نیز با ارزش تر از کتاب دیگر است، منبع عمده ای برای میتولوژی ژاپنی و بررسی زندگی دینی ژاپنیهای قدیم است.
کتاب نیهون گی یا نیهون شوکی (Nihongi or Nihonshoki)نیز شرح وقایع تاریخی ژاپن است که در 720م. یعنی 10 تا 12 سال پس از کوجی کی نوشته شده است.
بنا به قولی تمامی منقولات و سننی که در این کتاب است، ابتدا خاطرات یک حافظ درباری یا شاعر بوده و سپس او با رعایت دقت، امانت و وفاداری آنها را به چاپ رسانیده است.(18)
نیهون گی مجموعه ای از اساطیر و افسانه های قدیمی تا دوره خود مؤلف است که  بارها بطور مختلف معرفی شده و همیشه دارای یک شکل ثابت و منطقی نیست. در واقع این کتاب نسخه های بدل همان اساطیرکوجی کی است و سعی می کند تعبیر وحدت امپراطور و مردم را توضیح و اثبات کند که پیشرفت مردم ژاپن براساس اراده الهی و محترم داشتن کامی اجدادی بوده است.
لازم به تذکر است که در دو کتاب کوجی کی و نیهون گی که پس از متحد شدن ژاپن تحت فرمان یک امپراطور و به دستور او به رشته تحریر درآمده اند، نقطه نظرات طبقه اشراف (اریستوکراسی)ژاپن بخوبی منعکس گردیده است.
در مورد وقایع تاریخی و قدیم ژاپن چهار کتاب دیگر نیز وجود دارد که آنها جزء متون مقدس بشمار می آیند. این چهار کتاب عبارتند از:
1-فودکی(Fudoki)، به معنای گزارشاتی از باد و زمین که در اوایل قرن هشتم میلادی به رشته تحریر در آمد. این کتاب افسانه ها و اسطوره های ناحیه ای و کهن را بیان می کند.
2-شوکونیهون گی(Shoku Nihongi)کتابی است مشتمل بر شرح وقایع ژاپن که در 794م. نگاشته شده است.
3-کوگوشویی(Kogoshui)، به معنای مجموعه گفتارهای از قلم افتاده این کتابی است که در 806م. به ظهور رسید که در آن جزئیات وقایع قدیم و افسانه های کهن به منظور دفاع از طبقات روحانی و کشیشان شینتو، ثبت شده است.
در این مجموعه، سنن دودمان Imbe بیان شده است؛ هم چنین اسنادی را که در تألیفات اسطوره ای از قلم افتاده است، ارائه داده شده است.
4-سندای کوجی هون گی (sendai Kujihongi)به معنای نقل چیزهای قدیمی کتابی است که در قرن نهم میلادی به رشته تحریر در آمد و تاریخ لردهای بزرگ ایالتی و آیین دودمانMononobe را گزارش می دهد.
تا شروع قرن دهم میلادی، ادعیه و آیین های عبادی شینتو نیز به صورت مکتوب نبود و تنها به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر انتقال می یافت. در سال927م. کتاب جدیدی بنام انگی شیکی یا ینگی شیکی(Yengishiki or Engishiki)نگاشته شده. این کتاب فهرستی است از عبادات و مناسک و آیین های ملی شینتو و مشتمل بر27(19)
نوریتو(norito)است که در هنگام پرستش در معبد از حفظ خوانده می شود. بعلاوه در ده کتاب اول انگی شیکی، تشریفات و قوانین بنا نهاده شده در دوره Engi یا Yengi توصیف شده و جزئیات خاصی برای انجام این قوانین بدست داده شده است.
در سرتاسر این کتاب تأثیر چینی و نفوذ افکار بودایی بخوبی مشهود است.(20)
با استناد بر منابع می توان سه کتاب دیگر را نیز در شمار کتب مقدس نام برد:
کتاب اول–Manyoshu-مجموعه ده هزار شعر است که در اواخر قرن هشتم میلادی تألیف شده است. این کتاب ایمان و عقیده دینی و رسوم مردم عادی را در قالب شعر معرفی می کند.
کتاب دوم، مجمع القوانین Taiho و کتاب سوم مجمع القوانین Yoro نام دارند و هر دو خلاصه ای از آداب دینی و ملی ژاپن را بدست می دهند. هم چنین وظائف روحانیون دین شینتو در این دو کتاب توصیف شده است.(21)

پی نوشت ها :

1.Hirai, Naofusa, ER,p.280
2.idem., op; cit,loc,cit.
3.Tiele
4.Theanthropic
5.Theocratic
Cf:Kato, Genchi, A Historical Study of the Religious Development of Shinto, Trans. Shoya Hanayama. P. 31
6.Aston, W.G.,"Shinto",Encyclopedia of Religion And Ethics, ed. James Hastings, Vol. 11,p.462.
7.Hirai,Naofusa, ER,p.281
8. گرچه الهه خورشید همواره مورد توجه خدایان کوچک تر و کم اهمیت تر بوده و نیز دارای صفاتی از قبیل قدرت جهانی و خداوندی همه است لیکن دارای نفوذ و سلطه در تمام خدایان دیگر نیست.
9.Kato, Genchi, op.cit,Int.
10.Osuma. Kazu"Religion In Japan". Essays on Japan From Japan, Trans. Richard Foster, Marruzen Co, Tokyo, 1987,pp.11 – 12.
11.Aston, W.G,Op. cit., p.463
12. در دین شینتو حیوانات به دلایل مختلف مورد پرستش قرار می گرفتند. به عنوان مثال ببر، مار و گرگ به دلیل وحشت انگیز بودن یا مرموز بودنشان کامی نامیده شده و پرستیده می شدند. برخی حیوانات دیگر نظیر آهو، الاغ، کبوتر، لاک پشت و... به دلیل همکاری داشتن با برخی خدایان یا به عنوان خدمتکار کامیها مورد تقدیس قرار می گرفتند باید بگوییم که در اساطیر نیز گاه خدایان به شکل حیواناتی چون مرغ ماهیخوار، Wani (اژدها یا هیولای دریا)آهو، مار، (بی زهر)و غیره ظاهر می شوند. لکن هیچ مدرک قطعی دال بر توتمیسم در دین شینتو وجود ندارد.
Cf:Aston, W.G.,op. cit, p.464.
13.Arthro Polatry
14. تمایل به پرستش موجودات بشری در دین شینتو به مرور زمان منتهی به شکل دیگری از پرستش یعنی پرستش امپراطوران ژاپن گردید.
15.Bush,Richard C.,(and others), The Religionus World:Communities of Faith, ed. Kenneth J.Scott, Macmillan publishing co., New York, p. 198.
16.Aston,W.G.,OP.cit.,p. 462
17.جان. بی. ناس، ص429.
18.Geden, Alfred S, Studies In The Religions The East, London, 1913, p.977
19.نوریتو به معنای دعا است و در گزارش های کهن، از ادعیه خصوصی و فردی، کمتر نامی به میان آمده است. آنچه امروز در دست است، مجموعه قابل ملاحظه ای از اوراد دینی است که در فستیوال ها و اوقات دیگر توسط مأموران و نمایندگان ویژه ای به نیابت از طرف میکادو خوانده می شود. قسمت اعظم ادعیه و اوراد دینی مربوط به اعمال مختلف کشاورزی است. به عنوان مثال قبل و بعد از کاشت دانه، در هنگام نشا کردن، برای باریدن باران، برای متوقف شدن طوفانها و بارانهای طولانی، برای دفع پرندگان موذی و برای اهدا کردن محصولات جدید به کامیها از دیرباز تا به حال همواره ادعیه ای در هنگام برگزاری مراسم خوانده می شده است. Ichiro Horie, op. cit, p. 14.
همچنین ادعیه ای برای شکرگذاری، محفوظ ماندن از بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله و یا حریق های بزرگ و نیز ارواح و نیروهای شرور، هم چنین ادعیه ویژه ای برای درخواست فرزند، سلامتی، زندگانی طولانی برای پادشاه، صلح، نیک بختی برای امپراطور و نظائر آن وجود دارد که در آنها برای برآورده شدن حاجات از کامیها استمداد می شود. لازم به تذکر است که حدود 10% از کتاب انگی شیکی به ادعیه و اوراد دینی اختصاص یافته است.
20.ناس، جان. بی، همان، ص 429.
21.Hirai, Naofusa, ER, p. 287

منبع: نشریه فکر و نظر، شماره 5-4.