به قلم : دکتر غزاله اسلامیان ؛ متخصص تغذیه ؛ عضو هیئت علمی دانشکده علوم تغذیه و صنایع غذایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
gh_eslamian@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین :
زوال عقل
زوال عقل یک اصطلاح کلی است که برای توصیف کاهش عملکرد ذهنی در شدتی که منجر به اختلال در زندگی روزانه شود به کار می‌رود و شامل مجموعه‌ای از علائم است که بر حافظه، قدرت تفکر، استدلال، شخصیت، اخلاق و رفتار فرد اثر می‌گذارد. به بیان دیگر زمانی که بخش‌هایی از مغز که در یادگیری، حافظه، تصمیم‌گیری و زبان نقش دارند دچار اختلال شوند، فرد مبتلا به زوال عقل می‌گردد.
شایع‌ترین علت زوال عقل، بیماری آلزایمر است، اما برخی بیماری‌های عروقی مغز، پارکینسون و سایر بیماری‌ها نیز می‌توانند منجر به زوال عقل شوند. برخی به اشتباه تصور می‌کنند که افزایش سن دلیل اصلی زوال عقل است، اما این تفکر صحیح نیست و بروز زوال عقل در سالمندی طبیعی نیست و نیاز به مراجعه به پزشک و درمان دارد.
از سوی دیگر باور شایع غلطی وجود دارد که کاهش حافظه همیشه به معنای این است که فرد مبتلا به زوال عقل شده است. باید توجه کرد که علل زیادی برای این امر وجود دارد و از دست دادن حافظه لزوماً به معنای ابتلا به زوال عقل نیست. در سنین بالا، کاهش مختصری در حافظه فرد، طبیعی در نظر گرفته می‌شود، زیرا با افزایش سن برخی از سلول‌های مغزی از بین می‌روند، اما باید بدانیم کاهش حافظه‌ای که مرتبط با سن است، خفیف می‌باشد و در طول زمان تغییرات زیادی نمی‌کند و در حدی نیست که فرد را ناتوان کند و در عملکرد روزانه او ایجاد مشکل نماید. به عنوان مثال به خاطر سپردن شماره تلفنی جدید ممکن است مشکل باشد و یا فرد به طور موقت اسامی افراد را به یاد نیاورد.
بیشتر بخوانید:
نقش سبک زندگی سالم در پیشگیری از زوال عقل
با آنکه درمان قطعی برای بیماری آلزایمر و سایر انواع زوال عقل وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد راه‌هایی برای پیشگیری از آن وجود دارد. انجام فعالیت مناسب بدنی، تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های ذهنی می‌تواند نقش محافظت‌کننده داشته باشد. همچنین کاهش عوامل خطر بیماری‌های قلبی عروقی به ویژه درمان فشار خون بالا بسیار کمک‌کننده است. به علاوه رژیم غذایی سالم و پیشگیری از کمبودهای تغذیه‌ای نیز احتمالاً در پیشگیری از زوال عقل مؤثر هستند. شیوه زندگی سالم نه تنها در دوران میانسالی مفید است و افراد را در سنین بالاتر محافظت می‌کند، بلکه در دوران سالمندی نیز می‌تواند مؤثر باشد. عادات سالم در شیوه زندگی، علاوه بر پیشگیری از بیماری آلزایمر و سایر انواع زوال عقل، مزایای فراوان دیگری نیز برای سلامتی دارند و از ابتلا به بسیاری از بیماری‌های مزمن جلوگیری می‌کنند.
رژیم غذایی مناسب
در پیشگیری از زوال عقل
پیروی از یک رژیم غذایی خاص که ترکیبی از رژیم غذایی مدیترانه‌ای و رژیم غذایی پیشگیری و درمان فشار خون بالا است، در به تأخیر انداختن تخریب عصبی، افت عملکرد شناختی و خطر ابتلا به آلزایمر و سایر انواع زوال عقل تأثیر مثبت دارد. این رژیم غذایی، تلفیقی از مواردی است که برای پیشگیری از دیابت و بیماری‌های قلبی که دو خطر شناخته شده برای آلزایمر و سایر انواع زوال عقل هستند، توصیه می‌شود و حاوی غذاهای مفید برای سلامت مغز است. در این رژیم غذایی دریافت کره مارگارین، روغن جامد، گوشت قرمز، انواع خوراکی‌های شیرین مانند کیک و شیرینی و غذاهای سرخ شده محدود می‌شود و در مقابل تأکید بر مصرف روغن زیتون، غلات کامل، سبزی‌ها، مغز دانه‌ها، دانه‌ها، غذاهای دریایی و گوشت پرندگان است.
بیشتر بخوانید:
ویژگی‌های این رژیم غذایی
به شرح زیر است
سبزی‌ها مانند گل‌کلم، هویج و فلفل دلمه‌ای، کرفس، خیار، پیاز، سیر، قارچ و لوبیا سبز روزانه مصرف می‌شود. سبزی‌های برگ سبز مانند کاهو، اسفناج، بروکلی، کلم و سبزی خوردن دست‌کم 6 بار در هفته مصرف می‌شوند. این مواد غذایی حاوی اسید فولیک هستند که برای عملکرد مغزی مفید است.
مغز‌ها و انواع آجیل‌ها شامل گردو، پسته و بادام درختی، حداقل 5 سهم در هفته دارند. این مواد غذایی حاوی ویتامین E هستند. دریافت بالای این ویتامین از طریق غذا با خطر کمتر ابتلا به زوال عقل همراه است. به علاوه گردو حاوی اسیدهای چرب امگا 3 نیز هست که در سلامت قلب و عروق و مغز مؤثر است.
روغن زیتون به عنوان منبع اصلی چربی در این رژیم غذایی بوده و توصیه می‌شود از روغن زیتون فرابکر به عنوان روغن اصلی استفاده شود. باید توجه داشت که برای سرخ کردن نباید از روغن زیتون فرابکر استفاده کرد.
میوه‌های قرمز رنگ شامل توت‌فرنگی، آلبالو، انار، مویز و شاه‌توت حداقل دو بار در هفته هر بار یک سهم معادل نصف لیوان مصرف شود. این میوه‌ها حاوی آنتی‌اکسیدان‌های فراوانی هستند که برای سلامت مغز موثرند.
غلات کامل شامل نان جو، نان سبوس‌دار و ماکارونی حاوی گندم کامل حداقل سه روز در هفته استفاده می‌شود.
غذاهای دریایی به ویژه ماهی‌های چرب 1 بار در هفته مصرف می‌شود. ماهی آزاد، ماهی شیر، قزل‌آلای رنگین‌کمان، ساردین و سالمون حاوی اسیدهای چرب امگا 3 هستند که برای سلامت مغز، قلب و عروق مفید هستند.
حبوبات شامل ماش، نخود، لوبیا چشم بلبلی، باقلا، لوبیا سفید و لوبیا چیتی 1 روز در میان استفاده می‌شود.
ماکیان شامل مرغ و بوقلمون حداقل 2 بار در هفته مصرف می‌شود.
گوشت قرمز شامل گوشت گوساله و گوسفند کمتر از 4 بار در هفته استفاده می‌شود.
دریافت خوراکی‌های شیرین شامل کیک‌ها، کلوچه‌ها، انواع شیرینی‌‌ها، شکلات، تافی و آبنبات باید به کمتر از 5 بار در هفته کاهش یابد.
غذاهای سرخ شده شامل مرغ و میگوی سرخ شده، سبزی‌های سرخ شده و سیب‌زمینی سرخ کرده کمتر از 1 سهم در هفته دریافت می‌شود. این غذاها حاوی اسیدهای چرب اشباع و ترانس هستند که برای مغز و قلب مضر است.
مصرف کره مارگارین، روغن نارگیل، روغن حیوانی و سایر روغن‌های جامد به کمتر از 1 قاشق غذاخوری در روز کاهش یابد. این مواد غذایی نیز حاوی اسیدهای چرب ترانس و اشباع هستند.
کمبود ویتامین C می‌تواند خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش دهد. با مصرف کافی میوه و سبزی تازه، فرد می‌تواند ویتامین C مورد نیاز خود را تأمین کند.
بیشتربخوانید:
چاقی و زول عقل
چاقی در دوران میانسالی احتمال زوال عقل را در سالمندی افزایش می‌دهد. توصیه می‌شود افراد زیر 60 سال وزن سالم خود را حفظ کنند و در صورتی که اضافه وزن دارند، وزن خود را با رژیم غذایی و فعالیت بدنی و تغییرات رفتاری کاهش دهند، اما در سنین سالمندی کاهش وزن به جز در موارد خاص توصیه نمی‌شود.
در دوران سالمندی برای پیشگیری از افزایش وزن با متخصص تغذیه باید مشورت شود و در صورتی که پزشک کاهش وزن را برای سالمندی تجویز کند، حتماً باید تحت نظر متخصص تغذیه با دریافت کافی پروتئین و فعالیت بدنی این کار انجام شود. کاهش وزن ناخواسته در افراد بالای 60 سال ممکن است احتمال زوال عقل را زیاد کند. اگر بدون علت وزن سالمندی کاهش یافت، باید آن را مهم تلقی کرد و به پزشک مراجعه شود تا علت آن مشخص شود. لاغری بیش از حد نیز در سنین سالمندی خطر زوال عقل را افزایش می‌دهد.
در دوران سالمندی از مصرف مکمل‌های غذایی به صورت خودسرانه، بدون تجویز پزشک خودداری شود. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهند کمبود برخی مواد مغذی نظیر اسیدهای چرب امگا-3، برخی ویتامین‌های گروه B و ویتامین D ممکن است احتمال زوال عقل را افزایش دهد. در ابتدا باید سعی شود که با رعایت اصول تغذیه سالم و دریافت کافی و متناسب از غذاهای متنوع، مواد مغذی مورد نیاز دریافت گردد. در مواردی که احتمال می‌رود فرد مبتلا به کمبود یک ماده مغذی است، می‌توان با یک متخصص تغذیه مشورت کرد تا در صورت لزوم مکمل نیز تجویز گردد.
حمایت تغذیه‌ای از بیماران در مراحل اولیه زوال عقل
در این مرحله بیماران ممکن است در خرید مواد غذایی، تهیه غذا و به خاطر سپردن خوردن یا نخوردن غذا دچار مشکل باشند. همچنین بیماران ممکن است فراموش کنند که غذا میل کنند. اگر بیمار تنها زندگی می‌کند و یا احتیاج به مراقبت دائمی ندارد، اقدامات زیر در بهبود تغذیه بیمار می‌تواند مؤثر باشد:
تماس با بیمار جهت یادآوری غذا خوردن در زمان مناسب
کمک به بیمار در خرید مواد اولیه به نحوی که تهیه مواد غذایی سالم آسان‌تر باشد.
تهیه غذا از قبل برای بیمار و ارائه آموزش‌ها و راهنمایی‌های لازم برای گرم کردن آن که باید با رعایت موارد ایمنی همراه باشد.
فراموشکاری، حواس‌پرتی و عدم توانایی در رعایت نکات ایمنی می‌تواند به سوختگی آتش‌سوزی منجر شود.
بیشتربخوانید:
تحویل غذا درب منزل
از طرفی در مراحل اولیه بیماری، ممکن است برخی از بیماران بیشتر غذا بخورند، زیرا ممکن است به یاد نیاورند که به تازگی غذا دریافت کرده‌اند و یا احساس سیری در فرد ممکن است مختل شده باشد. در نتیجه تعداد وعده‌ها و میان وعده‌ها افزایش یابد. این افراد ممکن است در طول روز ریزه‌خواری داشته باشند که منجر به افزایش وزن ناخواسته می‌شود. برخی از افراد ممکن است تمایل زیادی به دریافت غذاهای شیرین داشته باشند و به یاد نیاورند مقدار متعادل دریافت مواد غذایی چقدر است.
در این بیماران، محدود کردن دسترسی به برخی از غذاها می‌تواند مفید باشد و از اضافه وزن جلوگیری کند. استفاده از غذاهای مغذی و سالم که به طور طبیعی شیرین هستند مانند برخی سبزی‌ها شامل هویج، شلغم، لبو و کدو حلوایی می‌تواند مؤثر باشد.
حمایت تغذیه‌ای از بیماران در مراحل پیشرفت طرح زوال عقل
با پیشرفت بیماری، فرد ممکن است چگونگی غذا خوردن را فراموش کند. حتی شاید نتواند مواد خوراکی را شناسایی نماید و چگونگی استفاده از قاشق، چنگال و ظروف غذاخوری را به یاد نیاورد. در برخی بیماران احساس گرسنگی و سیری مختل می‌شود. در این مرحله بیماران نیاز به نظارت، تذکر و تشویق در زمان صرف غذا و میان‌وعده‌ها دارند.
به علاوه در مراحل انتهایی بیماری ممکن است اختلال در جویدن و بلع رخ دهد. توانایی آشامیدن، خوردن و بلع معمولاً آخرین عملکردی است که دچار اختلال می‌شود، اما عارضه مهمی همچون کاهش دریافت غذایی و سوءتغذیه دارد. اختلال بلع می‌تواند باعث ورود مواد غذایی و ترشحات دهان و بزاق به راه‌های هوایی و در نتیجه خفگی فرد شود. احساس گیجی و بی‌قراری مشکل غذا خوردن را پیچیده‌تر می‌کند. این مشکلات
در غذا خوردن اغلب منجر به کاهش وزن می‌شود.
در این شرایط، کاهش وزن حتی اگر کاملاً تدریجی و آهسته نیز باشد، یک خطر تغذیه‌ای محسوب می‌شود و معمولاً با کاهش اشتها همراه بوده و منجر به سوءتغذیه می‌شود. کاهش وزن و کم‌وزنی با افت عملکرد شناختی، تشدید بیماری، بروز عوارض و حتی مرگ و میر مرتبط است.
در زمان صرف غذا ممکن است بیمار رفتارهای نامناسبی داشته باشد. این افراد ممکن است بی‌قرار و پرخاشگر شوند. رفتار خصمانه داشته باشند و کمک دیگران را رد کنند.
برخی از بیماران غذا را در فضای بین دندان و گونه نگه می‌دارند که منجر به افزایش خطر خفگی می‌شود. تعدادی از این افراد نمی‌توانند در زمان غذا خوردن آرام بنشینند و تحت تأثیر محیط اطراف دچار حواس‌پرتی می‌شوند.
دریافت غذای کافی با استفاده از روش‌های خلاقانه و فائق آمدن بر مشکلات رفتاری مرتبط بسیار مهم است.
به خاطر داشته باشید هدف از مداخلات تغذیه تأمین غذای کافی است، به نحوی که بیمار به میزان مورد نیاز انرژی و مواد مغذی را دریافت کند، کاهش وزن نداشته باشد، از کیفیت خوبی در زندگی برخوردار باشد و از زندگی خود تا حد امکان لذت ببرد.
چند توصیه
روش‌های زیر می‌تواند به بیمار کمک کند تا در زمان غذا خوردن تجربه خوبی داشته باشد:
برنامه منظم برای غذا دادن به بیمار داشته باشید و تا حد امکان هر روز در ساعت معینی به بیمار غذا بدهید.
تا حد امکان تلاش کنید بیمار در غذا خوردن استقلال داشته باشد و فقط در صورت لزوم به او کمک کنید.
اگر زمان غذا خوردن بیش از حد طول می‌کشد، می‌توانید تعداد وعده‌ها را بیشتر و حجم هر وعده را کمتر کنید برای غذا خوردن بیمار 30 تا 45 دقیقه وقت بگذارید.
در طول روز چند بار با لیوان‌های کوچک آب یا سایر مایعات را به بیمار بدهید و غذاهای با محتوای آب زیاد مانند میوه‌ها سوپ و آش را به بیمار پیشنهاد کنید.
زمان غذا خوردن، محیط آرامی را برای بیمار فراهم آورید. تلویزیون، رادیو، تلفن همراه و هر آنچه را که موجب پرت شدن حواس بیمار می‌شود، خاموش کنید. میز را مرتب کنید و وسایل اضافی غیرضروری را از روی میز بر دارید.
از ظروفی استفاده کنید که استفاده از آن‌ها برای بیمار راحت‌تر باشد. ظروف سفید بدون طرح، استفاده از کاسه به جای بشقاب، استفاده از قاشق به جای چنگال و حتی استفاده از دست به جای قاشق و چنگال می‌تواند کمک‌کننده باشد.
با پیشرفت بیماری و رسیدن به جایی که استفاده از قاشق و چنگال سخت است، غذاهایی که با دست خورده می‌شوند می‌تواند مفید باشد. غذاها را به قطعات کوچک قطعه‌قطعه کنید تا خوردن آن راحت‌تر باشد.
در هر وعده غذایی، در هر زمان فقط یک ماده غذایی یا غذا را به بیمار بدهید. برای مثال ابتدا پلو و سپس ماست را در اختیار بیمار قرار دهید. انتخاب از بین چند ماده غذایی، بیمار را دچار بی‌قراری می‌کند.
توجه داشته باشید که مقادیر کافی میوه، سبزی، غلات کامل و سایر گروه‌های غذایی در رژیم غذایی بیمار گنجانده شود.
در انتخاب غذاها دقت کنید. غذاهای آشنا و مورد علاقه بیمار را تهیه کنید. در انتخاب غذا انعطاف‌پذیر باشید. ممکن است بیمار غذاهایی را که قبلاً دوست داشته کنار بگذارد. سعی کنید فهرستی از غذاهای مورد علاقه بیمار تهیه کنید و در برخی بیماران یادآوری نام غذاها ممکن است مشکل باشد. در این موارد می‌توانید از تصویر غذاها کمک بگیرید. آشنا بودن با میز و ظروف غذاخوری و حتی مکان نشستن فرد نیز مهم است.
فعالیت بدنی قبل از غذا خوردن مانند پیاده‌روی سبک و مختصر و استفاده از هوای تازه می‌تواند باعث غذا خوردن بهتر شود.
ساعات خاصی از روز ممکن است بیمار بی‌قرار باشد، منزوی شود یا حواس‌پرتی پیدا کند. این موضوع می‌تواند بر دریافت مایعات و غذا توسط بیمار تأثیر منفی بگذارد. دریافت غذا در وعده ناهار را به حداکثر برسانید. معمولاً در این هنگام بهترین حالت شناختی برای این بیماران وجود دارد.
تعاملات اجتماعی و صرف غذا با خانواده و دوستان را تا حد امکان افزایش دهید.
بیمار را تشویق کنید و سعی نمایید در زمان غذا خوردن الگوی بیمار باشید. با نشان دادن چگونگی گرفتن قاشق در دست و چگونگی جویدن غذا می‌توانید به بیمار کمک کنید. به آرامی دست بیمار را بگیرید تا به وی در استفاده از قاشق و چنگال کمک دهید.
مصرف نوشیدنی‌های الکلی باعث بی‌قراری و گیجی می‌شود و خطر زمین خوردن را افزایش می‌دهد.
