گیاهان در قران - بخش دوم

و فی الارض قطع متجاورات و جنات من اعناب و زرع و نخیل صنوان و غیر صنوان یسقی بماء واحد و نفضل بعضها علی بعض فی الاکل، ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون .

روی زمین، قطعه های کنار هم و باغهای انگور و گندمزارها و درختان خرمای دو ساقه ⁽¹⁾ و یک ساقه وجود دارد که همه از یک آب، سیراب می گردند، اما طعم و خوراک برخی را از برخی دیگر بهتر می سازیم و در این همه، نشانه هایی است برای گروهی که می اندیشند.

تاکید بر اختلافی است که محصولات گیاهان در طعم می دارند با آنکه بر زمین یگانه و با یک نوع آب، روییده و بالیده اند.این از مواردی است که ما بر اثر عادت توجه نمی کنیم که اختلاف از کجا سرچشمه می گیرد.چگونه یکی شیرین و دیگری ترش می شود؟ در پی جوییهای نخستین به هسته یا دانه یا نهال درخت یا گیاه می رسیم اما چون بیشتر دقیق شویم، این پرسش باقی است که خدا چگونه در دو دانه ی بسیار کوچک که در کنار هم در یک زمین با تغذیه مواد مشابه می رویند و از آبی یگانه بهره می جویند، دو خاصیت، دو طعم متفاوت نهاده است؟ !

برخی متکلمین مانند فخر رازی، این آیات را دلیل وجود خدا به عنوان فاعل مختار دانسته اند، با این استدلال که ماده اثر واحدی دارد ولی آثار مختلف به دلیل مختار بودن و اراده ی خداست، بنابر این فاعل مختاری باید وجود داشته باشد تا از زمینه ی واحد، آثار مختلف به وجود آورد!

این استدلال و نظایر آن بسیار سست است و با بینش قرآن درباره ی خدا و فاعلیت او سازگار نیست.بنابر بینش قرآن، اراده ی خدا در عرض اسباب مادی کار نمی کند بلکه در طول آن است اراده ی خدا بر همه چیز حاکم است و برتر از همه ی اسباب مادی است.و تاکید بر فاعلیت الهی بمعنای نفی اسباب مادی نیست قرآن کریم تاکید فرموده است که بیندیشید خدا چگونه این جهان را آفریده و چه ویژگیهایی در اشیاء قرار داده که می تواند از زمین و آب واحد، آثار مختلف برآورد، و از این راه به قدرت و حکمت او پی ببرید.

انعام/99:

و هو الذی انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات کل شی ء فاخرجنا منه خضرا نخرج منه حبا متراکبا و من النخل من طلعها قنوان دانیة و جنات من اعناب و الزیتون و الرمان مشتبها و غیر متشابه، انظروا الی ثمره اذا اثمر و ینعه، ان فی ذلک لآیات لقوم یؤمنون .

اوست که از آسمان، آبی را فرو فرستاد، پس برآوردیم با آن هر گونه گیاه را و برآوردیم از آن سبزینه ای که از وی انبوه دانه بیرون می کشیم و از شکوفه ی خرما، خوشه هایی در دسترس و چیدنی، و تاکستانها و زیتون و انار، همانند و ناهمانند، بنگرید به میوه ی آن چون به ثمر می نشیند و (چگونگی) رسیدن آن.همانا در این همه، نشانه هایی است برای کسانی که ایمان دارند.

در این آیات نکته های دقیق ادبی وجود دارد: بر پیشانی آیه ضمیر غایب هو آمده است و بعد با ضمیر متکلم جمع می فرماید فاخرجنا که التفات از غیبت به متکلم است.گویا نکته این باشد که به هنگام فرود آمدن آب از آسمان، به آسانی به زودی نمی توان پی برد که این کار خداست و دور از ذهن و نیازمند به برهان و استدلال است اما هنگام روییدن وبالیدن گیاه، دست خدا روشنتر به چشم می آید، این یک حقیقت است که در موجودات زنده، پیدایش حیات و آثار حیات، بسیار زودتر انسان را متوجه خدا می کند تا در جمادات.اگر با دلی زلال، به رویش یک گیاه بنگریم و دقت کنیم، بسیار زود متوجه خدا خواهیم شد.قبلا یادآور شده ایم که شاید ذکر برخی آیات برای بیدار کردن انسان و به آگاهی رساندن معرفت فطری و ناآگاهانه او باشد.

«حیات » چیزی شگرف و معجزه آساست، اما چون دائما در کنار آن هستیم و بدان خو گرفته ایم، ظاهرا جلال خود را از دست داده است.در یک تخم گل، گاهی به ریزی نقطه ای، بیش از یک سلسله عناصر و خواص مادی وجود دارد که در سایر ماده ها نیست. با اینکه اجزاء آن در سایر مادیات وجود دارد.همین تخم گل هنگامی که در زمین کاشته می شود، بخشی از آن که ریشه است در زمین فرو می رود و پاره ای دیگر که ساقه، از زمین بیرون می آید و هرگونه تخم گل را و هر گیاه دیگر را بکارید، همینگونه خواهد بود.و چنین نیست که حتی یکبار به اشتباه ریشه از زمین بیرون بزند و ساقه در زمین فرو رود.این چه هدایت و رهنمودی است که خداوند به گیاهان عطا فرموده است؟ همان پاره از گیاه که بیرون می آید و پیش روی ماست: ساقه اش استوانه ای است و برگش پهن با گلبرگهای ویژه سپس کنار برگ سبز، گل قرمز یا ارغوانی یا زرد یا بنفش یا صورتی یا شنگرفی می روید و گاه بویی روحپرور نیز در هوا می پراکند که مشام جسم و جان را معطر می کند، و اینهمه، همان تخم گل است که مانند نقطه ای بود و اجزایی داشت که در سایر مادیات نیز وجود داشت ولی ما چون به این آثار عادت کرده ایم می گوییم: خاصیت این گل همین است!کلام در این است که چه دستی این خاصیت را در آن قرار داده است؟

انعام/99:

فاخرجنا منه خضرا...

از آن زمین، سبزینه ای بیرون کشیدیم و بر آن سبزینه کوچک، دانه های رویهم چیده را، خوشه ی دانه ها را، رویاندیم.

و من النخل...یکباره لحن آیه در اینجا دگرگون می شود و با جمله اسمیه ذکر می گردد به صورت خبر مقدم، قنوان.

و این خود از زیباییهای کلام خداست که به هنگام طولانی شدن جمله برای آنکه نفسگیر نشود، اسلوبهای گوناگون بکار می برد.و از شکوفه ی خرما، خوشه های آویخته، برآوردیم.

و جنات...یعنی نخرج جنات...برآوردیم تاکستانهایی و نیز برآوردیم زیتون را و اناررا.

مشتبها و غیر متشابه...همگون و ناهمگون...انارهایی همه شیرین یا برخی شیرین برخی ملس، برخی ترش.

انظروا...دقت کنید که این درختان چگونه بارور می شوند و چگونه بار می دهند و دارای چه ویژگیهایی هستند.

و ینعه...و در رسیدن میوه ی کال و کوچک و ناخوردنی بیندیشید که چگونه بتدریج خوردنی می شوند.

و سرانجام دقت کنید که خدا چگونه از زمینی مرده، خوراکیهایی لذیذ با طعم هایی گوناگون به وجود می آورد.

انعام/141:

و هو الذی انشا جنات معروشات و غیر معروشات و النخل و الزرع مختلفا اکله و الزیتون و الرمان متشابها و غیر متشابه، کلوا من ثمره اذا اثمر و اتوا حقه یوم حصاده و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین .

اوست که باغهایی (از موهای) افراشته یا گسترده ⁽²⁾ ایجاد کرده و نیز خرما بن را و کشتزار را با طعم های گوناگون و زیتون را و انارهای همگون و ناهمگون را، به هنگام بار دادن از میوه های آن بخورید و حق هر یک را به هنگام برداشت ادا کنید و اسراف نورزید که او اسراف کنندگان را دوست نمی دارد.

پی نوشت ها:

1- صنوان: از یک ریشه دو تنه بروید.

2- معروشات: تاک دو گونه است، داربستی و سواره و غیر داربستی و پیاده که روی زمین گسترده است