اوصاف یاران پیامبر(ص)

ترجمه آیه

محمد رسول خدا است و کسانی که با او هستند علیه کفار شدید و بی رحمند و در بین خود رحیم ودلسوزند، ایشان را می بینی که همواره در رکوع و سجودند و در طلب فضل و رضوان خدایند.علامتشان دررخسارشان از اثر سجده نمایان است، این وصف ایشان است در تورات و اما وصف آنان در انجیل این است که چون زراعتی هستند که از شدت برکت پیرامونش جوانه هایی می زند و آن جوانه ها هم کلفت می شود ومستقیم بر پای خود می ایستد به طوری که برزگران را به شگفت می آورد(مؤمنین نیز این طورند)، این برای آن است که کفار را به خشم آورد، خدا به کسانی که ایمان آورده و از آن بین به کسانی که اعمال صالح هم می کنند وعده مغفرت و اجری عظیم داده.

بیان آیه

اوصاف کسانی که با پیامبر(ص)بودند

این آیه خاتمه سوره است و پیامبر را توصیف می کند، و نیز آنهایی را که با اویند به اوصافی می ستاید که در تورات و انجیل ستوده.و مؤمنین را که عمل صالح انجام داده اند وعده جمیل می دهد.این آیه متصل به آیه قبل است، چون در آن آیه می فرمود که او رسول خود را به هدایت و دین حق فرستاده.

"محمد رسول الله..."

ظاهرا این جمله مرکب است از مبتدا و خبر، و کلامی است تمام.بعضی گفته اند: "محمد"خبر مبتدائی است که حذف شده و آن ضمیری است که به کلمه"رسول"در آیه سابق برمی گردد و تقدیرش"هو محمد"می باشد و"رسول الله"عطف بیان و یا صفت و یا بدل است.بعضی دیگر گفته اند: "محمد"مبتدا و"رسول الله"عطف بیان، یا صفت و یا بدل است و"الذین معه" هم عطف بر مبتدا و جمله"اشداء علی الکفار..."خبر مبتدا است.

"و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم" - این جمله نیز مرکب است از مبتدا وخبر.پس کلام در این صدد است که مؤمنین به رسول خدا(ص)راتوصیف کند، و" شدت"و"رحمت"که دو صفت متضاد است از صفات ایشان شمرده شده.و جمله"اشداء علی الکفار"را مقید کرد به جمله" رحماء بینهم"تا توهمی که ممکن بود بشود دفع کرده باشد، و دیگر کسی نپندارد که شدت و بی رحمی نسبت به کفار، باعث می شود مسلمانان به طور کلی و حتی نسبت به خودشان هم سنگدل شوند لذا دنبال"اشداء"فرمود"رحماء بینهم" یعنی در بین خود مهربان و رحیمند.و این دو جمله مجموعا افاده می کند که سیره مؤمنین با کفار شدت و با مؤمنین رحمت است.

"تراهم رکعا سجدا" - کلمه"رکع"و همچنین کلمه"سجد"جمع راکع و ساجداست.و مراد از اینکه فرمود: مؤمنین را راکع و ساجد می بینی این است که مؤمنین نمازمی خوانند.و کلمه"تراهم"استمرار را می رساند.و حاصل معنای جمله این است که: مؤمنین مستمر در خواندن نمازند.و جمله مورد بحث خبر دوم است برای مبتدای گذشته، یعنی کلمه"و الذین معه".

"یبتغون فضلا من الله و رضوانا" - کلمه"ابتغاء"که مصدر"یبتغون"است به معنای طلب است.و کلمه"فضل"به معنای عطیه است که در اینجا منظور از آن ثواب است.وکلمه"رضوان"به معنای خشنودی است، همچنان که کلمه"رضا"به این معنا است، ولی کلمه رضوان در رساندن این معنا بلیغ تر است.

در جمله مورد بحث دو احتمال هست: یکی اینکه بیانی باشد برای نتیجه ای که ازرکوع و سجود خود در نظر دارند که در این صورت مناسب تر آنست که جمله، حال از ضمیرمفعول یعنی ضمیر"هم"در جمله"تراهم"باشد.دیگر اینکه بیانی باشد برای نتیجه زندگی مؤمنین به طور کلی، همچنان که ظاهرش هم همین است، آن وقت در این صورت این جمله نیز خبر سومی می شود برای"و الذین معه".

"سیماهم فی وجوههم من اثر السجود" - کلمه"سیما"به معنای علامت است.وجمله"سیماهم فی وجوههم"روی هم مبتدا و خبر، و جمله"من اثر السجود"حال ضمیری است که در باطن خبر است و به سیما بر می گردد.و یا بیان است برای سیما، و معنایش این است که: سجده آنان برای خدا به عنوان تذلل و تخشع برای او است و این سجده در چهره آنان اثری گذاشته، و آن اثر سیمای خشوع برای خداست، که هر کس ایشان را ببیند با آن سیما ایشان را می شناسد.و قریب به این معنا روایتی است از امام صادق(ع)که فرموده: "منظور شب زنده داری به نماز است".و روایت را صدوق در کتاب فقیه ⁽³⁾ ، و مفید در روضة الواعظین ⁽⁴⁾ بدون ذکر سند از عبد الله بن سنان از آن جناب نقل کرده اند.

بعضی از مفسرین ⁽⁵⁾ گفته اند: مراد از سیما، اثر خاکی است که در پیشانی دارند، چون مؤمنین همواره بر خاک سجده می کنند، نه بر فرش و جامه.

بعضی ⁽⁶⁾ دیگر گفته اند: مراد، سیمای مؤمنین در روز قیامت است که محل سجده آنان در آن روز مانند چراغ می درخشد و نور می دهد.

"ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الانجیل" - کلم"مثل"به معنای صفت است، یعنی این توصیفی که ما از ایشان کردیم و گفتیم اشداء بر کفار و مهربانان در بین خودهستند...، همان وصفی است که ما در دو کتاب تورات و انجیل ایشان را به آن اوصاف ستوده ایم.

پس جمله"و مثلهم فی الانجیل"عطف است بر جمله"مثلهم فی التوریة".ولی بعضی از مفسرین ⁽⁷⁾ گفته اند: جمله"و مثلهم فی الانجیل"عطف بر ما قبل نیست، بلکه آغازکلامی دیگر است، و مبتدایی است که خبرش جمله"کزرع اخرج شطئه..." می باشد، دروعده خدا به مغفرت و اجر عظیم شامل همه کسانی که با پیامبر(ص)بودند(صحابه)نمی شودنتیجه وصف مؤمنین در تورات همان است که فرمود: "اشداء علی الکفار"تا جمله"من اثرالسجود".و وصفشان در انجیل این است که: ایشان مانند زرعی هستند که دراطرافش جوانه زده باشد...

"کزرع اخرج شطئه فازره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع" - "شطا گیاه"به معنای آن جوانه هایی است که از خود گیاه به وجود می آید و در اطراف آن می روید، وکلمه"ایزار"که مصدر" ازره"است، به معنای اعانت و یاری است.و کلمه"استغلاظ"به معنای رو به غلظت نهادن است.و کلمه"سوق"جمع"ساق"است. و کلمه"زراع"جمع"زارع"است.

و معنای آیه این است که: مثل مؤمنین مثل زراعت و گیاهی است که از کثرت برکت جوانه هایی هم در پیرامون خود رویانده باشد، و آن را کمک کند تا آن نیز قوی و غلیظشده، مستقلا روی پای خود بایستد، بطوری که برزگران از خوبی رشد آن به شگفت درآمده باشند.

و این آیه به این نکته اشاره می کند که خدای تعالی در مؤمنین برکت قرار داده، و روزبروز به عده و نیروی آنان اضافه می شود.و به همین جهت دنبال این کلام فرمود: "لیغیظ بهم الکفار"تا خداوند به وسیله آنان کفار را به خشم آورد.

پی نوشتها:

(1 و 2)روح المعانی، ج 26، ص 123.

(3)من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 473، ح 366.

(4)نور الثقلین، ج 5، ص 78، به نقل از روضة الواعظین.

(5 و 6)مجمع البیان، ج 9، ص 127.

(7)روح المعانی، ج 26، ص 126.