مقدمات و شرایط ترقیات روحی و معنوی انسان چیست؟

کمال نهایی انسان در قرابت و نزدیکی به خدا که کمال مطلق و مطلق کمال است، نهفته و اولین گام در مسیر کمال، خویشتن شناسی است. آگاهی از ضعف ها و کاستی ها و استعداد ها و کمالات ذاتی نفس خویش، احساس فقر و نیاز به خداوند و راهنمایی انبیا و اولیای الهی را در انسان به وجود می آورد و از سوی دیگر، باعث پیدای احساس کرامت نفسانی شخصیت درونی می گردد و در هر دو صورت، روح عصیان و طغیان، مخصوصاً غرور و خودپسندی را که ریشة بسیاری از گناهان است، محو می سازد.
علی (ع) می فرماید: افضل المعرفة، معرفة الانسان نفسه؛برترین آگاهی و معرفت آن است که انسان نفس خود را بشناسد. خدا شناسی و خداپرستی، نشانة خودشناسی است.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: اعرفکم بنفسه، أعرفکم بربّه؛داناترین شما در خود شناسی کسی است که خداشناس ترین شما باشد.
علی (ع) فرمود: کسی که خود را نشناسد، از راه رستگار و نجات دور شده و به وادی جهل و گمراهی کشیده می شود.
تو که از نفس خود زبون باشی عارف کردگار چون باشی؟!
ای شده در نهاد خود عاجز کی شناسی خدای را؟ هرگز!
دومین گام برای سالک الی الله، بیداری از خواب غفلت و احساس مسئولیت می باشد و این که در این جهان با عظمت، بیهوده آفریده نشده است.
ریشة همة انحرافات و کج روی ها و گمراهی ها غفلت و غفلت زدگی است.
غفلت و ناآگاهی از واقعیات و حقایق هستی، حیات انسانی را سلب می کند و آدمی را بسان حیوانات تابع غرایز می سازد. از دیدگاه قرآن،غفلت موجب می گردد که انسان ها جز لذاید محسوس مادی چیزی را درک نکنند و به زندگی دنیا که مشترک بین انسان وحیوان است، بسنده کنند. یکی از وظایف انبیا بیدار کردن مردم و هوشیار نمودن آنان از انواع غفلت ها است. خداوند، یکی از رسالت ها و مسئولیت های پیامبر اسلام را تذکر مردم و بیدار کردن آنان از خواب غفلت معرفی کرده و فرموده است: إنّما أنت مذکّر.
گاهی اشخاص با همة معلومات و اطلاعاتی که از مسایل جهان هستی دارند اما از نور علم بی بهره اند، به بیان دیگر: آن علم به جای این که افراد را بیدار کند، به خواب برده است و باید کسی باشد که آنان را بیدار سازد.
مرحلة تذکر، مرحلة خدا آگاهی است، همان گونه که خودشناسی مقدمة خداشناسی است. خدا فراموشی نیز سبب خود فراموشی می گردد. با خدا بودن و در یاد خدا بودن نیازمند سیر و سفر علمی و عملی است. در سیر عملی اولین گام ترک گناه و تهذیب نفس از صفات رذیله است که این عمل را تصفیه و تخلیه گویند.
گام دوم آن را تحلیه یا آرایش نفس می نامند که با تحصیل علوم و معارف الهی و کسب فضایل و مکارم اخلاقی و انجام عمل صالح نفس تدریجاً به کمال می رسد.