در نظام اخلاقی اسلام، نیت نقشی محوری داشته بنیان ارزش اخلاقی و منشأ خوبی ها و بدی ها به شمار می رود. (1)
از نگاه اسلام تنها خوب بودن کار (حسن فعلی) برای ایجاد ارزش اخلاقی کافی نیست، بلکه افزون بر آن انگیزه فاعل در آن کار نیز باید نیک و الهی باشد (حسن فاعلی) .تنها در این صورت است که فعل اخلاقی، برای فاعل آن، سعادت بخش است.
متعلق نیت
در اخلاق اسلامی، کاری ارزشمند است که به انگیزه تحصیل رضا و خشنودی خداوند صورت پذیرد و این خود دارای مراتبی است: کسی که کاری را برای رضای خداوند انجام می دهد، ممکن است : به پاداش اخروی آن، یا به رهایی از عذاب دوزخ نظر داشته باشد.مرتبه بالاتر آن است که به هیچ یک از این دو امر اعتنا نکرده مطلوب بالذات او همان خشنودی خداوند باشد.
در هر حال، در اسلام حد نصاب ارزش اخلاقی کار آن است که برای تحصیل خشنودی خداوند انجام شود؛ هر چند هدف فرد از تحصیل رضای خداوند، برخورداری از نعمت های جاودان یا رهایی از عذاب دوزخ باشد.اهمیت انگیزه الهی داشتن در کارها به گونه های مختلفی در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است:
الف) گاه به طور مطلق می فرماید:
یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام (2) ؛ «خداوند کسی را که از خشنودی و رضایت او پیروی می کند، با قرآن به راه های امن و آرامش هدایت می کند» .بنابراین، کسانی که در پی خشنودی او نباشند، نمی توانند از این کتاب بهره ببرند.
ب) گاهی نیز با تعبیرهای گوناگون بیان می دارد که انگیزه های پلید به سقوط انسان می انجامد :
و ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله (3) ؛ «و اگر اظهار کنید آنچه را در دل دارید یا پنهانش دارید، خداوند شما را بدان مؤاخذه می کند» .
کارهایی هست که چون فی حد نفسه خوب اند و انجام آنها مشقت بار است، انسان می پندارند که حتی اگر به انگیزه ای جز رضای خدا صورت دهد، همچنان ارزشمند بوده موجب سعادت آنان می گردد.قرآن کریم با یاد کردن این موارد تأکید می کند که حتی این قبیل کارها اگر بدون رضای خدا صورت پذیرد، فاقد ارزش و بلکه ضد ارزش اند.از جمله این موارد، هجرت، جهاد و انفاق است.
تنها هجرت کسانی ارزشمند است که برای تحصیل خشنودی خدا مهاجرت می کنند؛ جهاد مجاهد باید در راه خدا و برای طلب خشنودی او باشد. (4)
اگر انفاق توأم با ریا باشد، باطل و بی ثمر خواهد بود. (5)
داستان کسی که در انفاق خود ریا می کند، داستان کسی است که تخمی را روی سنگی صاف می کارد، آنگاه بارانی تند بر آن می بارد که پس از شست و شو، صاف و پاک باقی می ماند و هیچ حاصلی از آن به دست نمی آورد:
فمثله کمثل صفوان علیه تراب فأصابه وابل فترکه صلدا لا یقدرون علی شی ء مما کسبوا. (6)
در برابر، مثل صدقات کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مثل باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد که اگر رگباری به آن برسد، دو چندان محصول بر آورد، و اگر رگباری هم به آن نرسد، ریزش باران آن را بسنده است:
و مثل الذین ینفقون أموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم کمثل جنة بربوة اصابها وابل فآتت أکلها ضعفین فان لم یصبها وابل فطل (7).
تأثیری که نیت بر کار، و کار بر تکامل روح دارد، یک تأثیر طبیعی و تکوینی است، نه جعلی و قراردادی.نیت، یک رابطه عینی و واقعی با عمل دارد و به آن حیات می بخشد.عمل بدون نیت یک کالبد مرده است که با دل و روح فاعل پیوند نمی خورد و نتیجه ای نمی بخشد.از این رو است که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می فرماید: «انما الاعمال بالنیات و لکل امرء ما نوا» ؛ «به راستی [ارزش ] کارها به نیت ها است و برای انسان است آنچه نیت کرده است» . (8)
ایمان و نقش آن در ارزش اخلاقی
دانسته شد که بنیان ارزش های اخلاقی در اسلام، آراستگی اعمال به انگیزه های الهی و جست و جوی رضوان خدا است.روشن است که چنین انگیزه ای متوقف بر ایمان به الله، معاد و پاداش و کیفر اخروی است.غیر مؤمن نمی تواند انگیزه الهی داشته باشد و در نتیجه فعل او فاقد ارزش اخلاقی خواهد بود.پس می توان گفت: ریشه ارزش ها ایمان به خدا و روز جزا است.این مسأله به خوبی نشان می دهد که نظام اخلاقی اسلام با نظام عقیدتی آن درهم تنیده اند و پیوندی ناگسستنی دارند.بر این آموزه وحیانی که یادآور شدیم، دو نکته را باید افزود:
1.ایمان خود یک فعل و یک عمل است که از قلب سر می زند، و در شمار افعال قلبی (جوانحی) و اختیاری است که با علم و عقیده متفاوت است.علم و عقیده بدون اختیار حاصل می شوند و تابع مقدمات و مبادی خاص خود هستند.گاه می شود که انسان به چیزی علم دارد، اما به آن ایمان نیاورده نسبت به آن کفر می ورزد؛ مانند فرعونیان که به شهادت قرآن، از روی ستم و برتری جویی به آیات خدا کفر ورزیدند، در حالی که در دل به آن یقین داشتند. (9)
2.آیات فراوانی از قرآن بیانگر ویژگی های سعادتمندان است؛ همانان که در بهشت، جاودانه می مانند و از نعمت های الهی برای همیشه بهره مند می گردند.هر چند بیان و تعبیرهای به کار رفته در این آیات گوناگون است، (10) از مجموع آنها چنین بر می آید که برای دستیابی به سعادت و ورود در بهشت رضوان الهی، شرط لازم و کافی، ایمان و عمل صالح است.بلکه می توان گفت: عامل اصلی سعادت، ایمان است و ایمان خود یک عمل قلبی است که در صورت فراهم بودن شرایط، مستلزم عمل صالح نیز هست .ایمان واقعی همواره مقتضی عمل صالح است.کسی که با فراهم بودن شرایط و فعلیت یافتن تکلیف های شرعی، نماز نمی خواند یا روزه نمی گیرد، ایمانش مخدوش است.روایت الایمان عمل کله: (11) «ایمان همگی عمل است» بر هر یک از این دو معنا قابل تطبیق است.
پی نوشت ها:
.1 در دیگر مکاتب اخلاقی، تنها کانت است که بر اهمیت نیت پای می فشارد، اما قصد و انگیزه ای که او بنیان ارزش اخلاقی می داند انگیزه اطاعت حکم عقل و احترام به قانون است؛ در حالی که در اسلام، نیت دیگری مطرح است.بنابراین، دیدگاه اسلام در این باره منحصر به فرد است؛ زیرا دیگران یا اصلا نیت را مهم نشمرده اند و یا انگیزه ای که مطرح کرده اند، غیر از آنی است که اسلام می گوید.
.2 سوره مائده، آیه 16 و سوره بقره، آیه .207
.3 سوره بقره، آیه 284 و .235
.4 ان کنتم خرجتم جهادا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی . (سوره ممتحنه، آیه 1)
.5 لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الأذی کالذی ینفق ماله رئاء الناس و لا یؤمن بالله و الیوم الاخر . (سوره بقره، آیه 264)
.6 سوره بقره، آیه .264
.7 سوره بقره، آیه .265
.8 علامه مجلسی: بحار الانوار، بیروت، ج 70، ص 211، ح 3.قرآن کریم با توجه به همین حقیقت بارها بر نقش نیت تأکید ورزیده بیان می دارد که انفاق های شما تنها در صورتی به سود شما خواهد بود که برای طلب وجه الله باشد؛ (سوره بقره، آیه 272) آنان که اموال خود را برای ریاکاری و خودنمایی انفاق می کنند، قرین و همدم شیطان هستند که بسیار بد همدمی است؛ (سوره نساء، آیه 38) پرداخت زکات در صورتی ارزش دارد که برای رضای خدا باشد (سوره روم، آیه 39) ؛ و کسانی ستوده اند که طعام خود را تنها برای خشنودی خداوند به مستمند، یتیم و اسیر داده اند (سوره انسان، آیه 8 و 9) و حتی صبر پیشگان نیز در صورتی سزاوار ستایش اند که شکیبایی آنها برای دستیابی به رضای معبود باشد. (سوره رعد، آیه 22)
.9 و جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم ظلما و علوا . (سوره نمل، آیه 14) .
.10 این آیات بر چهار دسته اند: الف) در بیش از پنجاه آیه، ایمان و عمل صالح به عنوان ویژگی سعادتمندان توأمان یاد شده است و رستگاران کسانی دانسته شده اند که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند.در این آیات گاه ایمان مقدم شده (سوره نساء، آیه 57 و 112) و گاه عمل صالح (سوره نساء، آیه 24)، گاه ایمان با تقوا ذکر شده (سوره بقره، آیه 103) که البته مصداق تقوا همان عمل صالح است، و در برخی آیات نیز فقط تقوا یاد شده (سوره نحل، آیه 30 و سوره ق، آیه 103) که البته تقوا، ایمان به خدا را نیز در بر دارد.ب) در برخی از آیات ایمان به تنهایی شرط سعادت و برخورداری از نعمت های اخروی ذکر شده است . (سوره توبه، آیه 74) ج) شماری از آیات کار نیک را به تنهایی ذکر کرده بیان می دارد کسانی که کار نیک کرده اند برای همیشه در بهشت خواهند بود. (سوره یونس، آیه 26) د) در برخی آیات اطاعت از فرمان خدا و پیامبر شرط لازم و کافی برای ورود در بهشت دانسته شده است. (سوره نساء، آیه 13)
.11 بحار الانوار، ج 69، ص 23، ح .6