کتابشناسی توصیفی کلام جدید

یکم: علم کلام را علی رغم آنکه فقه اکبر خوانده اند، علم نابختیاری است. اگر آن را با علم فقه مقایسه کنیم، چه از حیث شمار متکلمان و چه از حیث تعداد کتابهای کلامی، درمی یابیم که هم شمار فقها بیش از متکلمان بوده و هم تعداد کتابهای فقهی بیش از کتابهای کلامی. و در نتیجه آن اندازه که در مباحث تو در توی فقهی توغل شده و تاسیس اصول وتفریع فروع گردیده، در مباحث کلامی تامل نشده است. این کم عنایتی به علم کلام وحتی کلام گریزی، غیر از آن بی عنایتی به کلام و کلام ستیزی است که در گذشته دامنگیربرخی از مسلمانان بوده و کتابهای متعددی در مخالفت با کلام و در تحریم آ ن نوشته شده است.
آن مخالفتهای پراکنده و سترونی که با علم کلام شده چندان دامنگستر و شایسته جدی گرفتن نبوده، آنچه رواج داشته و دارد و باید جدی گرفته شود، همان کم عنایتی به علم کلام است و علی رغم فقه اکبر خواندن آن،فقه را بر آن مقدم کردن.
سالهاست که در حوزه های علمیه یکسره به فقه پرداخته می شود. حوزه های علمیه به حوزه های فقهیه تبدیل شده و کتابهای درسی منحصر در فقه (و اصول فقه و آنچه در فقه مدخلیت دارد) شده است. تحقیق در باره اصول دین (علم کلام)، فرع گردیده و تحقیق درباره فروع دین (علم فقه)، اصل گردیده است. یک صدم آن تاملات و تدقیقاتی که در فقه شده که اگر در اتم می شد، شکافته می شد در علم کلام نشده است.
دوم: چنانکه می دانیم علم کلام سه وظیفه بر عهده دارد: تبیین عقاید دینی و مذهبی، اثبات عقاید دینی و مذهبی، دفاع از عقاید دینی و مذهبی (در برابر مخالفان بیرون از دین و مذهب). کلام امروزه را به لحاظ اینکه در مقام تبیین و اثبات عقاید و دفاع از آن به مسائل جدیدی می پردازد، کلام جدید خوانده اند. البته تسمیه کلام جدید تنها به لحاظ مطرح بودن مسائل جدید در آن نیست، بلکه به لحاظهای دیگری، از جمله تجدد در روش و تجدد در مبادی، نیز هست. بنابراین نباید پنداشت کلام جدید فقط همان مسائل جدید کلامی است. ضمن اینکه نباید پنداشت کلام جدید مغایر با کلام قدیم است.
کلام جدید عهده دار همان وظایفی است که کلام قدیم بر گردن داشته است. فقط در انجام این وظایف با یکدیگر تفاوت دارند. بنابراین کلام جدید در طول کلام قدیم و در ادامه آن است.
سوم: علم کلام در هر دوره جدیدی ( به مفهوم راستین کلمه)، جدید است و یا شایسته است که جدید باشد. نمی شود پذیرفت که در دوره جدیدی زیست، اما کلام جدیدی نداشت; مگر اینکه متکلمان چندان به انحطاط و واپسگرایی فروافتاده باشند که در دوره جدیدی زندگی کنند، اما کلام دوره های قدیم را ارائه کنند. بنابراین در هر دوره جدیدی علم کلام، جدید می شود و یا باید جدید شود.
کلام را در هر دوره جدیدی که در نظر بگیریم، نسبت به دوره گذشته، جدید است و سبت به دوره آینده، قدیم. مثلا آنچه به عنوان علم کلام در این دوره جدید (قرن چهاردهم و پانزدهم قمری، برابر با بیستم میلادی) در میان مسلمانان وجود دارد، کلام جدید است; اما همین کلام جدید در دوره آینده، کلام قدیم شمرده خواهد شد.
چهارم: برخی به هر چیزی که مهر جدید بر جبین دارد، بی مهری می کنند و از نوگرایی هراس دارند. از همین روست که گفته اند: علیکم بالعتیق وایاکم والمحدثات. وحتی گفته اند: یک اشتباه قدیمی بیشتر هواخواه دارد تا یک حقیقت جدید. هراس از کلام جدیدوپافشاری بر اینکه امروزه نیز فقط کلام قدیم کار آمد است و تنها با آن می توان به پاسداری ازعقاید دینی پرداخت، ناشی از همین روحیه گذشته گرایی و مخالفت با نوگرایی است. آنان که امروزه از کلام جدید هراس دارند و به همان کلام گذشته بسنده می کنند،اگر در گذشته هم بودند از کلام آن دوره هراس می داشتند. زیرا کلام قدیم در قدیم،نسبت به دوره های قدیمتر، جدید بوده و تنها نسبت به این دوره است که قدیم شمرده می شود.
قل لمن لایری المعاصر شیئا
ویری’ للاوائل التقدیما
ان هذا القدیم کان حدیثا
وسیبقی هذا الحدیث قدیما
اصولا هیچ چیز برای علم زیانبارتر از این نیست که بگوییم همه گفتنیها را گذشتگان گفته اند و دیگر سخن جدیدی برای دیگران نگذاشته اند. گذشتگان فراوان سخن گفته اند، اما سخنهای فراوانی هم نگفته اند. نادرست است اگر بگوییم: سخن هر چه گویم همه گفته اند/بر باغ دانش همه رفته اند. و نادرست است اگر بپنداریم: سخن گفته شد گفتنی هم نماند. آری نباید گفت: ماترک الاول للآخر، بلکه باید گفت:کم ترک الاول للآخر.
بیقین در حوزه کلام بسی گفتنیها هست که گذشتگان نگفته اند. بسا تاییداتی برای دین پیداشده که در مقام تبیین عقاید دینی (وظیفه اول علم کلام) و اثبات عقاید دینی (وظیفه دوم علم کلام) می توان به آنها متمسک شد. چنانکه بسا شبهات و اشکالات جدیدی به دین شده که درمقام دفاع از عقاید دینی (وظیفه سوم علم کلام) باید به آنها پاسخهایی از سنخ آن،که لزوماجدید است، داده شود. پندار اینکه با علم کلام قدیم می توان به نبرد با شبهات جدیدرفت، چنان است که پنداشته شود با سلاحهای قدیم می توان به نبرد با سلاحهای جدیدرفت.
پنجم: اصطلاح کلام جدید با انتشار کتاب شبلی نعمانی (1274-1332ق) از عالمان نامدار هندی، رواج یافته است. وی با نگارش کتابی زیر عنوان علم کلام جدید، که به خامه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی به فارسی ترجمه شده است (تهران، 1329) این اصطلاح را رایج کرد. اما معلوم نیست واضع این اصطلاح کیست و چه کسی برای نخستین بار آن را به کار برده است. از سخن شبلی نعمانی چنین بر می آید که اصطلاح کلام جدید در زمان او به کار برده می شده است. وی می گوید: امروزه «در عقاید و افکار مذهبی... تزلزل و سستی و دودلی پیدا شده... و افق مذهب غبار آلوده و تیره به نظر می رسد. صداهایی از هر طرف بلند است که پس به یک علم کلام جدید نیازمندیم.» همچنین از سخن او چنین بر می آید که اصطلاح کلام جدید در زمان او در هند و مصر و شام به کار برده می شده و حتی کتابهای متعددی درباره آن نوشته شده بود. او می گوید: «حالیه در هندوستان و مصر و شام راجع به علم کلام جدید کتابهای متعددی تالیف یافته » است.
ظاهرا اصطلاح کلام جدید در میان متکلمان مغرب زمین رایج نیست و تنها در میان مسلمانان رواج دارد. آنچه را ما کلام جدید می نامیم، متکلمان غربی فلسفه دین می گویند.
برخی به اصطلاح کلام جدید خرده گرفته اند و گفته اند اگر قرار باشد علم کلام را به لحاظ تجدد مسائل و مبادی و روش آن کلام جدید نامید، دیگر علوم را هم باید به سبب همین ملاحظات، جدید نامید و مثلا فلسفه جدید و تاریخ جدید و فیزیک جدید گفت. حال آنکه امروزه از این علوم، با همه تطورات و تحولاتی که یافته و مسائل جدیدی در آن مطرح شده، به صفت جدید یاد نمی شود.
راست است که اصطلاح کلام جدید اندکی مسامحه آمیز است و هم آنان که آن را استعمال می کنند، با مسامحه و از سر ناچاری تن به استعمال آن می دهند. با وجود این فایده این اصطلاح این است که توجه متکلمان را به تامل در مباحث جدید کلامی جلب می کند و آنهارابه جستجو برای یافتن دلایل جدید و توجه به شبهات جدید و دادن پاسخ جدید به آنها وامی دارد.
ششم: دانشوران اسلامی از چند دهه پیش به لزوم تالیف و تدریس کلام جدید اشاره کرده اند. این موضوع در ایران از دهه شصت جدی گرفته شده و درسی با عنوان کلام جدیددردانشکده الهیات دانشگاه تهران دایر شده است. چندی از پی آن نیز درسی با همین عنوان دربرخی از مراکز علمی وابسته به حوزه علمیه قم برگزار شده است.
ازاین کتابشناسی چنین برمی آید که تالیفات روشنفکران دینی در باره کلام جدید بیشتر از روحانیون است. افزون بر اینکه شماری از تالیفات روحانیون ناظر به تالیفات روشنفکران و متاثر از آن و یا در نقد آن است. به هر رو لازم است حوزه های علمیه هم کلام را جدی بگیرند و هم کلام جدید را.
هفتم: در پایان این نوشته به چگونگی تدوین این کتابشناسی می پردازیم.
کتابشناسی حاضر عهده دار معرفی کتابهایی است که درباره کلام جدید (با نگرش اسلامی یا غیر آن) به فارسی تالیف یا ترجمه و در ایران چاپ شده است. در این کتابشناسی آثاری که تا خرداد 1374 به صورت کتاب چاپ شده، معرفی گردیده است. جزوه های درسی و مقالات نشریات در این کتابشناسی معرفی نشده است.
کتابشناسی حاضر بر اساس مسائلی که در کلام جدید از آن بحث می شود، فراهم آمده است. عنوان برخی از این مسائل چنین است: علم و دین، عقل و دین، زبان دین، انگیزه پیداشدن دین، انتظار از دین، تحلیل تاریخی دین، روانشناسی دین، جامعه شناسی دین، معرفت دینی.
در باره برخی از این مسائل، مانند انتظار از دین و زبان دین، تاکنون کتابی به فارسی منتشرنشده و طبعا در این کتابشناسی اثری درباره این مسائل یافت نمی شود. اما در باره برخی دیگر ازمسائل کلام جدید آثار متعددی به فارسی منتشر شده است. مثلا در باره علم ودین آثارمتعددی نوشته شده که البته بیشتر آنها ناظر به تئوری داروین، به لحاظ تعارض یا عدم تعارض آن با دین، است. همچنین درباره معرفت دینی آثار متعددی نوشته شده که البته همه آنها ناظر به تئوری قبض و بسط تئوریک شریعت است. مختصر اینکه بیشترین کتابهایی که درباره کلام جدید نوشته شده نخست در باره علم و دین و سپس در باره تئوری قبض و بسط تئوریک شریعت است.
در این کتابشناسی تنها آثاری معرفی شده که در آن از «مسائل جدید در علم کلام » که به آنها اشاره شد سخن رفته است. آثاری که در آن با «نگرش جدید به مسائل کهن کلامی » پرداخته شده، معرفی نشده است. زیرا اگر قرار بود آثاری را که در آن با نگرش جدید به مسائل کهن کلامی پرداخته شده، معرفی می کردیم، باید همه یا بیشتر آثاری را که امروزه در باره اصول عقاید اسلامی نوشته شده، معرفی می کردیم.
روشنتر بگوییم امروزه اغلب نویسندگانی که در باره مسائل کهن کلامی (توحید و نبوت و معاد و...) کتاب نوشته اند، با نگرش جدید به آن مسائل پرداخته اند. ما از آوردن این دسته از کتابها در این کتابشناسی خودداری کردیم و تنها به معرفی کتابهایی پرداختیم که در باره مسائل جدید در علم کلام است.
این را هم یاد آور شویم که در این کتابشناسی آثاری که در آن به بررسی علمی اسلام و قرآن پرداخته شده، معرفی نشده است. مثلا چون در کتابهایی مانند قرآن و علوم طبیعت، قرآن و علم امروز، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، طرح علمی اصول اسلام و نظایر اینها، به بررسی علم و اسلام (یعنی یک دین از میان ادیان) پرداخته شده، در این کتابشناسی معرفی نشده است. تنها کتابهایی معرفی شده که در باره علم و دین (نه یک دین بخصوص) است.
در پایان خاطر نشان سازیم که در باره علم کلام در فرهنگ اسلامی دو کتابشناسی فراهم شده که مشخصات آنها برای اطلاع محققان آورده می شود:
سعید نفیسی. «علم کلام در اسلام ». مجله دانشکده ادبیات. (سال 2، شماره 1، 1333). ص 115.
مظفر بختیار. «کتابشناسی کتب کلامی و منابع تحقیق در تاریخ علم کلام و سرگذشت و آراء متکلمان ». معارف اسلامی. (شماره 10، 1348). ص 78-86.
1. اقبال لاهوری، محمد. احیای فکر دینی در اسلام. پیشگفتار سلیم نیساری. ترجمه احمد آرام. تهران، کانون نشر پژوهشهای اسلامی، 1356. شش+235ص، وزیری.
کتاب حاضر از مهمترین آثاری است که درباره کلام جدید به فارسی منتشر شده است. اصل کتاب به زبان انگلیسی در سال 1930 منتشر شد و ترجمه فارسی آن در سال 1346 انجام شد و از آن پس بارها به چاپ رسید.
این کتاب حاصل سخنرانیهایی است که مؤلف بنا به درخواست انجمن اسلامی مدرس در شهرهای مدرس و حیدرآباد و علیگره القا کرده است. اقبال زمانی در نظر داشت برای این کتاب عنوان «اسلام به گونه ای که من درک می کنم » را بگذارد.
در دیباچه کتاب آمده است: تقاضای شکل علمی از معرفت دینی داشتن، امری طبیعی است و در این سخنرانیها... کوشش من آن بوده است که گرچه به صورت جزئی هم باشد، به این نیازمندی جواب بدهم. (ص 2).
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: معرفت و تجربه دینی، محک فلسفی تجلیات تجربه دینی، تصور خدا و معنی نیایش، من بشری آزادی و جاودانی آن، روح فرهنگ و تمدن اسلامی، اصل حرکت در ساختمان اسلام، آیا دین ممکن است؟
از این کتاب ترجمه دیگری شده که مشخصات آن چنین است: محمد اقبال لاهوری. بازسازی اندیشه. ترجمه محمد بقائی (ماکان). چاپ اول: بی م، مترجم، 1368. 229ص، رقعی.
برای آشنایی بیشتر با این کتاب رجوع شود به: سید غلامرضا سعیدی. اقبال شناسی: هنر و اندیشه محمد اقبال. تهران، انتشارات بعثت، 1356. ص 123142.
3. انجمن خیریه حجتیه مهدویه. مناسبات علم و دین. [تهران]، بی نا، بی تا. دوره اول کتاب دوم، 57ص، رقعی.
در آغاز چند تعریف از دین به دست داده و سپس به شرح این مساله پرداخته شده که مبارزات کلیسا با علم و مسخ مفهوم دین موجب شده که اندیشه تضاد علم و دین پیدا شود. آنگاه چند تعریف از علم آورده شده و نظریات چند تن از دانشمندان غرب درباره عدم تعارض علم و دین نقل شده است. در پایان به شکست علم در تحقق ادعاها و رسالتهایش اشاره شده و از برتریهای دین سخن رفته است.
3. ایورت، جان ر. مذهب در آزمایشها و رویدادهای زندگی بشر. ترجمه مهدی قائنی. قم و تهران، انتشارات دارالفکر با همکاری شرکت سهامی انتشار، 1348. 206ص، جیبی.
نویسنده در این اثر به تحلیل روانشناختی و جامعه شناختی دین پرداخته و کوشیده است آثارو نتایج دین را در زندگی فردی و اجتماعی تبیین کند و اهمیت آن را نشان دهد.
در پاره اول کتاب با عنوان «مذهب چیست؟» از این مسائل سخن رفته است: تعریف مذهب، مذهب و فلسفه، مذهب و علم کلام، مذهب و اخلاق، مذهب و فرهنگ. پاره دوم کتاب با عنوان «خصوصیات بارزه مذهب » مشتمل است بر: مقدسات، خدا یا خدایان، عبادت، داستانهای مذهبی و الهام، روح، رستگاری. خاتمه کتاب درباره «مذهب و آینده » است.
4. باربور، ایان. علم و دین. ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362. ن+533ص، وزیری.
نویسنده کتاب فیزیکدان و صاحب کرسی ادیان و متکلم برجسته ای است. در پیشگفتار مترجم به مقام و موقع علمی نویسنده و کتاب او و چگونگی ترجمه آن به فارسی اشاره رفته است.
«علم و دین کتابی است در تطبیق فلسفه علم و دین. و به کندوکاو در روشهای پژوهش در علم و دین، و رابطه انسان با طبیعت و رابطه خداوند با طبیعت و رهبردی که بویژه در سه قرن اخیر در حوزه علم و دین نسبت به این مسائل معمول بوده می پردازد.» (ص ح-ط).
یکی از منتقدان در معرفی کتاب حاضر گفته است: «این کتاب تحلیل منظمی است ازواکنشهای قدیم و جدید به معارضه جوئی علم در برابر اندیشه دینی (مسیحی). سه کانون اصلی کتاب عبارتست از 1)قدرت و محدودیتهای روشهای علم 2)شناخت طبیعت انسان، آنچنانکه در علم، بعنوان یک مکانیسم زیست شیمیائی مطرح است 3)بررسی امکان دست ودخالت داشتن خداوند در امور جهانی که قانونمند است (و تفسیر معتقداتی چون آفرینش و مشیت).» (ص ی).
مؤلف نیز در مقدمه کتاب گفته است: «یکی از هدفهای اصلی این کتاب، برقراری پیوند بین فلسفه دین و فلسفه علم است، یعنی بررسی تطبیقی مسایل شناخت شناسی، متافیزیک و تحلیل زبانی در هر دو حوزه.» (ص 12).
کتاب حاضر مهمترین و مفصلترین اثری است که درباره علم و دین به فارسی منتشر شده است. گروههایی را که نویسنده به عنوان خوانندگان اصلی این کتاب در نظر داشته عبارتنداز: اهل علم و دانشجویان رشته های علمی و روحانیون و طلاب حوزه های علمیه.(ص 13).
عنوان مباحث اصلی کتاب عبارت است از: فیزیک و متافیزیک در قرن هفدهم، خداوند و طبیعت در قرن هجدهم، زیست شناسی و الهیات در قرن نوزدهم، علم و دین در قرن بیستم، روشهای علم، از علوم تا علوم انسانی، روشهای دین، زبانهای علم و دین، فیزیک و عدم تعین، زندگی و ذهن، تکامل و آفرینش، خداوند و طبیعت.
برای آشنایی بیشتر با کتاب مزبور رجوع شود به : بهاءالدین خرمشاهی. «پرسش و پاسخ پیرامون کتاب "علم و دین"». کیهان فرهنگی. سال اول، شماره هشتم، آبان 1363. ص 2831.
5. بازرگان، مهدی. توحید و طبیعت و تکامل. [تهران]، انتشارات قلم، 1356. 56ص،خشتی.
در پاره اول و دوم کتاب با عنوان «رابطه انسان با طبیعت » و «رابطه قرآن با طبیعت » به شرح نگرش انسان به طبیعت و توجه قرآن به طبیعت پرداخته شده است. در پاره سوم کتاب با عنوان «تکامل »، اشارات مجمل و مبهمی به این نظریه و رابطه آن با دین شده و میان وجود خدا و نظریه تکامل منافاتی دیده نشده است.
6. باهنر، محمد جواد. رابطه علم و دین. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361. 112ص، رقعی.
به نظر نویسنده پیدا شدن فکر ناسازگاری علم و دین ریشه در جهان مسیحیت دارد و ناشی ازبرخورد نادرست کلیسا با دانشمندان است. ولی در اسلام به علم اهمیت داده شده و این دین مروج علم و پایه گذار تمدنی بزرگ بوده است و میان اسلام و علم ناسازگاری وجود ندارد. نویسنده برای اثبات این مدعا نخست از برخورد کلیسا با دانشمندان سخن گفته و سپس به شرح نظراسلام در باره علم و از جمله علوم تجربی پرداخته و آنگاه به تاریخ علوم در اسلام اشاره کرده است.
برخی از عناوین کتاب عبارت است از: تصور ناسازگاری علم و دین، رابطه قرآن با مسائل علمی و تجربی، خطر سعی در تطبیق دادن کلیه مسائل جدید بر آیات قرآن، رابطه علم ومعجزه، تاریخ علوم اسلام، رکود علمی جامعه اسلامی، موقعیت دین در جامعه صنعتی وعلمی.
7. تارا، جواد. چهارمقاله: فلسفه یا کلام جدید. تهران، کتابفروشی بوذرجمهری (مصطفوی)، 1335. 260ص، رقعی.
شامل چهارمقاله با عناوین ذیل است: فلسفه (سر خلقت)، فلسفه نو، فلسفه حقوق واحکام، معرفة الروح. مقاله اول درباره مفهوم وجود است. در مقاله دوم از وحدت وجودو ربط وجود و ماهیت سخن رفته است. مقاله سوم عهده دار بحث درباره حق وحکم است. و سرانجام در مقاله چهارم از روح و ادله بر عود ارواح سخن رفته است.
در روی جلد کتاب حاضر، این عنوان برای آن انتخاب شده است: علم کلام جدید یا چهارمقاله. ضمن اینکه عنوان روی جلد کتاب با عنوان در صفحه عنوان آن تفاوت دارد، اساسا در این کتاب به کلام جدید پرداخته نشده است.
8.جوادی آملی، عبدالله. شریعت در آینه معرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372. 456ص، رقعی.
کتاب مزبور عهده دار دین شناسی و بررسی مبادی و اصول موضوعه فلسفی عرفت شناسی وتحلیل معرفت شناسانه معرفت شناسی و تمایز دین شناسی و معرفت شناسی دین است.نویسنده در عین حال که در ورود به این مسائل متاثر از کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت به قلم دکتر سروش است، به طور ضمنی و بدون یادکرد از کتاب فوق و نویسنده آن،به نقد آن پرداخته است. به نظر نویسنده «اگر فلتاتی چند در احیاء العلوم غزالی، مرحوم ملامحسن فیض را واداشت که احیای او را تهذیب بلکه احیاء نماید، لغزش های فراوانی که درفرضیه قبض و بسط وجود دارد، ایجاب می نماید که آن را تهذیب بلکه احیاء نمود.»(ص 89).
پیشگفتار کتاب در بیش از پنجاه صفحه به قلم نویسنده، و متن آن حاصل سخنرانیهای اوست. عنوان برخی از مباحث کتاب چنین است: ثبات و تحول فهم شریعت، معنای نسبیت،مبادی تصوری و تصدیقی مساله قداست، احیاء معرفت دینی، حقیقت دین، ثبات وبازسازی دین، دین فهمی و دین داری، مسانخت علم و ایمان، علم و دین، همراهی وحی وعقل، خاتمیت و کمال دین و تفاسیر مختلف از آن، معرفت دین، ثبات و تغییر معرفت دینی،معرفت شناسی و مبادی آن، بازیگری و تماشا، داوریهای درجه نخست و داوریهای معرفت شناسی، معرفت شناسی و مسئله نسبیت، تقدس مفاهیم دینی در فهم بشری، احیاء واماته معرفت دینی.
9. جیمز، ویلیام. دین و روان. ترجمه مهدی قائنی. چاپ دوم: قم، انتشارات دارالفکر، 1367. 208ص، رقعی.
اصل کتاب با عنوان تنوع آزمایشهای دینی، حاصل بیست سخنرانی ویلیام جیمز، فیلسوف و روانشناس امریکایی و پایه گذار دیدگاه (یا مکتب) پراگماتیسم است. او این سخنرانیها را در سالهای 1901-1902 ایراد کرده و از آن کتابی در بیست فصل ساخته که کتاب حاضر ترجمه شش فصل آن است. جیمز در این کتاب کوشیده آثار و نتایج دین را بررسی و اعتقاد به دین را از لحاظ روانشناسی مطالعه کند.
عنوان مباحث کتاب چنین است: در پیرامون موضوع، واقعیت جهان نادیدنی، تصوف و عرفان، فلسفه و مذهب، مذهب در عمل، ارزش زندگی مذهبی.
10. حسینی طهرانی، سید محمد حسین. نگرشی بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بی م، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، 1415ق. ده + 403ص، وزیری.
کتاب حاضر که پیشتر در ضمن جلد دوم از کتاب نور ملکوت قرآن (اثر دیگر همین نویسنده) منتشر شده بود، در نقد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. نویسنده در این کتاب تنها به نقد دو مقاله از مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت پرداخته و همواره از این مقالات با عنوان بسط و قبض تئوریک شریعت یاد کرده است.
به نظر نویسنده در مقالات قبض و بسط « به قرآن کریم و حجیت آن و ابدی بودن آن ایراد شده است; به تمام مقدسات و حقائق عالم ایراد شده است. در این مقاله روح و جان مکتب شکاکیون وسوفسطائیون و هگل مشربان ارائه و تایید شده است. در این مقاله منظور به عزلت کشیدن شریعت و قرآن است.... التزام بدین نظریه، التزام به هدم شریعت است و انکار اصل شریعت و انکار خدا، و انکار قرآن، و انکار سنت محمدی است.» (ص 374). و سرانجام به نظر نویسنده مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت مانند کتاب آیات شیطانی از سلمان رشدی است. (ص 374).
نویسنده در این کتاب کمتر به نقد نظریه قبض و بسط پرداخته، بلکه بیشتر به طرح مسائلی پرداخته که خارج از موضوع است. ضمن اینکه در مقام نقد نیز گاه از موضوع خارج شده است. به نظر نویسنده ده اشکال مهم به مقالات قبض و بسط وارد است. از این رو مطالب کتاب به ده پاره تقسیم شده و در هر پاره به طرح یک اشکال، به ترتیب ذیل، پرداخته شده است: اصالت و ابدیت دین الهی و محدودیت فهم بشری، عظمت و تقدم علوم اسلامی بر علوم امروزی، اساس حوزه های علمیه بر قرآن و عرفان است، اعراض روشنفکران از مبانی اسلامی در اثر فرهنگ خارجی، مجاز و استعاره قرآن عین صدق و بلاغت است، تعدی از ظهورات قرآن اسقاط حجیت قرآنست، برهان علامه طباطبائی در استناد علل طبیعی به علل مجرده، منطق قرآن حجیت عقل و یقین است نه فرضیه های وهمی، فطرت راه تکوینی کمال و احکام فطری رساننده به کمالند، نظریه تبدل انواع صرف فرضیه بوده و دلیل قطعی ندارد، خاتمه: سر منع معاندین در هر زمان از تعمق در قرآن.
11. خرمشاهی، بهاءالدین. جهان غیب و غیب جهان: سه مقاله در علم کلام جدید. چاپ اول: [تهران]، انتشارات کیهان، 1365. 126ص، وزیری.
شامل سه مقاله است: شرطبندی پاسکال، کرامات و خوارق عادات، عدل الهی و مسئله شر. مقاله دوم پیشتر در مجله کیهان فرهنگی (سال دوم، شماره اول) و مقاله سوم در نشر دانش (سال چهارم، شماره پنجم) منتشر شده بود.
در مقاله «شرطبندی پاسکال » نخست اجمالی از زندگی و مقام فکری فلسفی پاسکال تشریح شده و سپس نظریه شرطبندی او که در آثار انگلیسی زبان به argument Wager (بحث و برهان شرطبندی) معروف است براساس دو ترجمه معتبر انگلیسی، ترجمه شده است. آنگاه ذیل عنوان «پیشینه شرطبندی » خاطرنشان شده که شرطبندی پاسکال در فرهنگ شرق و غرب سابقه دارد و سپس به سابقه آن به اجمال اشاره رفته است. در پایان ذیل عنوان «نقدونظر» به سنجش این شرطبندی پرداخته و ضمن دفاع از آن گفته شده که «بحث و برهان شرطبندی پاسکال، قوت قابل ملاحظه ای دارد».
در مقاله «کرامات و خوارق عادات » نخست نمونه هایی از خوارق عادات یا پدیده های پاراپسیکولوژیک تبیین شده و سپس نظر بعضی از عرفا، فلاسفه، متکلمان و مخالفان آورده و آنگاه به تبیین نظریه دین و علم پرداخته شده است.
مقاله سوم با عنوان «عدل الهی و مسئله شر» که در اصل به صورت نقدونظر بر کتاب عدل الهی، اثر استاد شهید مرتضی مطهری نوشته شده دامنه آن فراتر از نقد عادی است و در آن به پیشینه مبحث عدل الهی و موضوع شر اشاره رفته و بویژه بر نظریات ملاصدرا و لایب نیتس انگشت نهاده شده است.
مقالات فوق در کتاب دیگر نویسنده به نام سیربی سلوک (چاپ اول: تهران، انتشارات معین، 1370) چاپ شده است.
12. خرمشاهی، بهاء الدین (مترجم). دین پژوهی، به انضمام سالشمار زندگی میرچا الیاده. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1372. دا، 237ص، وزیری.
ترجمه سه مقاله از دایرة المعارف دین (Religion of Encyclopedia The) ، ویراسته میرچاالیاده است. مترجم عهده دار ترجمه بیش از سی مقاله اساسی از دایرة المعارف فوق شده تا در چند دفتر منتشر شود. در پیشگفتار کتاب به زندگی و اندیشه میرچا الیاده و محتوای دایرة المعارف دین اشاره شده و سپس «سالشمار زندگی میرچا الیاده »، نوشته میرچا هاندوکا، ترجمه محمدعلی صوتی، آمده است.
عناوین مقالات این کتاب عبارت است از: دین، نوشته وینستون کینگ، دین پژوهی، نوشته سیمور کین و اریک شارپ، پدیدارشناسی دین، نوشته داگلاس آلن. در مقاله دین از این مسائل سخن رفته است: تعریفات، ویژگیهای متمایز تجربه دینی، ویژگیها و ساختارهای حیات دینی، دین و تجدد. در مقاله دین پژوهی به این مسائل پرداخته شده است: آنچه بر دین پژوهی علمی جدید اثر نهاد، سرآغاز دین پژوهی تطبیقی. در مقاله پدیدارشناسی دین از این مسائل سخن رفته است: کاربردهای این اصطلاح، پدیدارشناسی فلسفی، پدیدارشناسی دین و تاریخ ادیان.
13. خرمشاهی، بهاءالدین (مترجم). دین پژوهی. چاپ اول: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373. د2، ص 238 460 [223ص]، وزیری.
ترجمه نه مقاله از دایرة المعارف دین است. در مقاله «فلسفه و دین »، نوشته جان اسمیت، به این مسائل پرداخته شده است: ماهیت دین و فلسفه و پیوند آنها با یکدیگر، تاثیر فلسفه کانت ومعیار معنای تجربه گرایانه، از سرگرفتن گفت و گو بین دین و فلسفه. در مقاله «فلسفه دین »، نوشته وینه پرود فوت، به بحث در باره «توجیه عقاید دینی » و «توصیف و تحلیل زبان دینی وعمل و عقیده » پرداخته شده است. مقاله «روانشناسی دین »، نوشته جیمز هیزیگ، عهده داربحث درباره تاریخ و پیدا شدن و تحول روانشناسی دین و نظریه پردازان بزرگ آن وویژگیهای مهم آن است. در مقاله «روان درمانی و دین »، نوشته مایکل کلیفورد، از رابطه میان روان درمانی و دین بحث شده و به نظریات فروید و یونگ اشاره گردیده است. مقاله «تعددادیان »، نوشته جان هیک، که نام نویسنده اش گفته نشده، عهده دار بحث در باره انحصار انگاری و شمول انگاری ادیان است. در مقاله «جامعه شناسی دین » نوشته وینستون دیویس، به چهار دوره جامعه شناسی دین و چگونگی پیدا شدن آن و نظریه پردازان آن پرداخته شده است. «جامعه شناسی و دین » نوشته رابرت نیسبت، عنوان مقاله دیگری است و در آن به رشد این رشته ومسائل آن پرداخته شده است. در مقاله «باستان شناسی و دین » نوشته آرتور آندرو دیمارست، به کمکهای باستان شناسی به دین اشاره شده است. و سرانجام در آخرین (نهمین) مقاله با عنوان «علم و دین »، نوشته استانلی جکی، به مناسبات و معارضات علم و دین پرداخته شده است.
مترجم در پیشگفتار گفته است که این کتاب شامل هشت مقاله است. سپس عنوان هشت مقاله را آورده است; حال آنکه در کتاب نه مقاله آمده است.
14. دعوتی، میرابوالفتح. قرآن و خلقت انسان. [قم]، کانون انتشارات جیبی، 1355. 94ص، پالتویی.
کتاب یادشده مشتمل بر بحثهای پراکنده ای درباره خلقت انسان از نظر قرآن است. نویسنده با آوردن برخی از آیات قرآن و بررسی آنها نتیجه گرفته که نظریه تکامل از دیدگاه قرآن مردود است و آفرینش آدم به صورت تدریجی و از دیگر موجودات نبوده است.
15. دوکه نه تن، تانه گی. حس مذهبی یا بعد چهارم روح انسانی. ترجمه علیقلی بیانی. ارزیابی مهدی بازرگان. توضیحات سید هادی خسروشاهی. چاپ چهارم: تهران، انتشارات اسلامی، 1357. 80ص، جیبی.
ترجمه مقاله ای است که در یکی از مجله های پاریس در سال 1958 (آبان 1337) منتشر شده بود و سپس ترجمه فارسی آن در مجله مکتب تشیع در قم به تاریخ اردیبهشت 1338 چاپ شد. نویسنده مقاله به وجود سه محرک یا غریزه و احساس در وجود انسان اشاره می کند (زیبایی که به وجود آورنده هنر است و نیکی که به وجودآورنده اخلاق است و راستی یا حقیقتجویی که به وجودآورنده علم است) و سپس می افزاید حس قدسی یا یزدانی نیز بعد دیگری از وجود انسان است. مباحث دیگر کتاب درباره «ماهیت ایمان »، شکست سیانتیسم » و «اشتباه پوزیتیویسم » است.
16. راسل، برتراند. علم و مذهب. ترجمه رضا مشایخی. [تهران]، کتابفروشی دهخدا، 1355. 175ص، وزیری.
کتاب مزبور عهده دار گزارشی است از اختلافات و معارضاتی که میان علم و دین (مسیحیت)، در گذشته و حال، رخ داده است. نویسنده در این کتاب کوشیده مساله و یا عقیده ای دینی را نقل کند و در برایر یک اصل علمی قرار دهد. به نظر نویسنده «از زمان " کوپرنیک" هر وقت علم و حکمت الهی، در اصطکاک و معارضه با هم روبرو شدند پیوسته علم بود که پیروز از آب درآمد.» (ص 169).
این کتاب شامل ده فصل با عناوین ذیل است: زمینه های اختلاف، انقلاب کوپرنیک، تحول، از طلسم و تسخیر جن و شیطان تا عالم پزشکی، روح و جسم، قانون ترتب و جبر، تصوف و عرفان، طرح ریزی کائنات، علم و اخلاق، نتیجه.
17. رجائی، سعید. خداشناسی و علوم تجربی. چاپ ششم: [تهران]، انتشارات حکمت، 1360. 79ص، رقعی.
اثر حاضر شامل دو سخنرانی نویسنده است و در آن کوشیده خداشناسی و علم جدید را بایکدیگر جمع کند و تقابل یا تضاد میان آن دو را غیرمنطقی و نادرست اعلام کند. در پاره اول کتاب به چگونگی به وجود آمدن شبهه در ارزشهای دینی در جوار پیشرفتهای علمی اشاره شده وازنادرست بودن این شبهه ها سخن رفته است. پاره دوم کتاب درباره ضرورت خداشناسی ونقش عبادت در آن است.
عنوان برخی از مباحث کتاب چنین است: خدا به صورت یک فرضیه، نقش علوم در القای شبهه، خدا و علوم تجربی، آیا دانشمندان علوم باید خدانشناس باشند، خداشناسی نیازی طبیعی است.
18. رضوی سلدوزی، مرتضی. خلقت آدم و بحثی در تکامل. بی م، چاپ مهر قم، تاریخ پایان کتاب 1356. ج 2، 215ص، وزیری.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است ترانسفورمیسم، فرضیه ای بیش نیست و سپس بر این اساس، سراسر کتاب در رد ترانسفورمیسم است. در پایان کتاب بحثی تحت عنوان «برگشت به اعتدال » گشوده شده و نویسنده ضمن برگشت از پاره ای از نظریاتش، متذکر شده که در این کتاب نظریه ای میان ترانسفورمیسم و فیکسیسم ارائه شده است. خلاصه اینکه نویسنده در پایان ضمن پذیرش ترانسفورمیسم، تنها در یک مورد (مستقل بودن خلقت آدم و مشتق نبودن او از حیوانات) با فیکسیسم نزدیکی پیدا می کند. (ر.ص 199).
برخی از عناوین کتاب چنین است: داروینیسم، بیان اسلام، پیدایش انسان و روایتهای اسلامی و قرآن، خلقت آدم و قوانین طبیعت، بیولوژی اسلامی، نکات ضعف ترانسفورمیسم.
19. رضوی سلدوزی، مرتضی. خلقت آدم و بحثی در تکامل. مقدمه محمد مفتح. بی م، بی نا، تاریخ پایان کتاب 1350. 156ص، جیبی.
کتاب حاضر عهده دار تبیین نسبت میان نظریه ترانسفورمیسم و قرآن است. نویسنده در آغاز به طور مختصر توضیحی درباره ترانسفورمیسم ارائه کرده و سپس گفته از نظر قرآن، آدم دارای خلقت مستقل از گل است. در ادامه، آیاتی از قرآن درباره خلقت انسان تبیین شده و نظریات دکتر سحابی و دکتر پاک نژاد درباره این موضوع نقد شده است.
برخی از عناوین کتاب چنین است: تاریخ پیدایش ترانسفورمیسم، شرح آیات تاویل شده از قرآن، خلقت انسان از نظر قرآن، منطق قرآن درباره انقراض انواع.
20. رفیع الدین، محمد. منطق تازه یا علم کلام جدید: پاکسازی سکولاریزم یا مبارزه با سیستم حکومت دنیوی روشنفکران. ترجمه سید غلامرضا سعیدی. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362. 96ص، رقعی.
کتاب مزبور مشتمل بر دو پاره است: پاره اول کتاب تحت عنوان «انسان و جهان » ترجمه سخنرانی مؤلف در سال 1963 میلادی است و در آن به سکولاریسم در جهان مسیحیت پرداخته شده است. پاره دوم کتاب با عنوان «مؤخره مترجم » ترجمه مقاله ای است درباره تعلیم و تربیت اسلامی.
در این کتاب هیچ بحثی از کلام جدید نشده و تنها عنوان آن (آن هم در صفحه عنوان) اشاره به کلام جدید دارد.
21. سبحانی، جعفر. بررسی علمی داروینیسم یا تحول انواع. مقدمه سید هادی خسروشاهی. قم، نشر قیام، بی تا. 159ص، جیبی.
نویسنده با استفاده از کتابهایی که درباره داروینیسم و زیست شناسی به فارسی ترجمه شده،کوشیده است نظریه تکامل انواع را به لحاظ علمی رد کند. به نظر نویسنده این نظریه، فرضیه ای بیش نیست و با ظواهر قرآن مجید و تورات ناسازگار است. با این همه اگر فرضیه تکامل انواع در آینده قطعی و مسلم شود، ظواهر قرآن طوری نیست که قابل تاویل نباشد. (ص 21-20).
کتاب حاضر شامل این مباحث است: داروینیسم در گذشته، اصول چهارگانه «داروینیسم »، نظریه دانشمندان درباره فرضیه «داروین »، انتقاد از اصول چهارگانه «داروین »، انتقادات اساسی از فرضیه «داروین »، «نئوداروینیسم »، داروینیسم در عصر حاضر یا فرضیه «موتاسیون »، قرائن و شواهدی بر تطور انواع.
22. سحابی، یدالله. خلقت انسان. چاپ سوم: تهران، شرکت سهامی انتشار، 1351. پنج+214ص، وزیری. تصویر.
پرخواننده ترین کتابی است که درباره خلقت انسان از نظر قرآن به زبان فارسی منتشر شده است. همچنین این اثر نخستین کتابی است که در آن نظریه خلقت تکاملی انسان از نظر قرآن تایید شده است. کتابهای دیگری که تاکنون درباره خلقت انسان منتشر شده، ناظر به این کتاب (نقد یا تایید آن) است. چاپ اول این کتاب در شهریور 1346، چاپ دوم آن در اسفند 1346 و چاپ حاضر آن، شامل یک «بحث و توضیح اضافی » است.
به نظر نویسنده آیات متعددی در قرآن با لحن روشن و محکم درباره خلقت انسان وجود دارد. ولی مفسران قرآن تحت تاثیر اسرائیلیات تعبیرهایی نزدیک به همان مطالب تورات برای پیدا شدن آدم ذکر کرده اند. بدین صورت که نوع بشر را از نسل آدم و آدم را مخلوقی جدا و مستقل از جمیع موجودات زنده دیگر دانسته اند و چنین پنداشته اند که خداوند هیکلی از گل ساخته و سپس در آن دمیده و آدم ابوالبشر را خلق کرده است. (ص 12).
نویسنده معتقد است که نظریه فیکسیسم (تغییر نکردن صفات انواع و خلقت دفعی انسان و عدم وابستگی او به سایر موجودات)، هم از نظر علوم زیستی و هم از نظر قرآن، مردود است. بلکه خلقت تکاملی و تدریجی انسان و وابستگی او به سلسله موجودات (ترانسفورمیسم) مورد تایید قرآن و نظر علم است.
مطالب کتاب در دو بخش سامان داده شده است. بخش اول کتاب با عنوان «شواهدی ازعلوم حیاتی برای بیان تغییر و تکامل موجودات زنده »، خلاصه ای است از مباحث علوم زیستی درباره تغییر تدریجی صفات طبیعی موجودات زنده و ساختمان بدن آنها. در بخش دوم ذیل عنوان «بررسی بعضی از آیات قرآن از نظر خلقت انسان و سایر موجودات زنده »، نزدیک به صد آیه قرآن که به نظر نویسنده بیانگر خلقت تدریجی انسان و سایر موجودات است، تفسیر شده است.
در پایان این چاپ از کتاب بحثی گشوده شده است زیر عنوان «بحث و توضیح اضافی ». این بحث پاسخ به اشکالاتی است که علامه طباطبائی در جلد شانزدهم تفسیر المیزان به نظریه خلقت تدریجی و تکاملی وارد کرده اند. این بخش از کتاب در سال 1348 به صورت مستقل منتشر شده است.
23. سروش، عبدالکریم. قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریه تکامل معرفت دینی. چاپ سوم: [تهران]، مؤسسه فرهنگی صراط، 1373. 683ص، وزیری.
جلد ششم از هفت جلد کتاب درباره کلام جدید است که تاکنون دیگر جلدهای این مجموعه به چاپ نرسیده است. چاپ اول کتاب حاضر در سال 1370 و چاپ دوم آن در سال 1371 منتشر شده بود. چاپ حاضر با اصلاحات و اضافاتی منتشر شده و ناشر وعده داده است که دیگر «به چاپهای بعدی این کتاب هیچ مقاله و مطلبی اضافه نمی شود».
عنوان کتاب برگرفته از عنوان یک مقاله آن است که شامل چهاربخش است و نخست به صورت سلسله مقالاتی در مجله کیهان فرهنگی (از اردیبهشت 1367 تا خرداد 1369) منتشر شده بود. این مقالات مهمترین بخش کتاب است و دیگر مطالب کتاب، شرح و خلاصه و پاسخ به نقدهایی است که براین مقالات نوشته شده است. مقالات مزبور از آغاز انتشار موافقت و مخالفت بسیار برانگیخت و کتابها و مقالات متعددی در نقد و رد آن نوشته شد که سپس به آنها اشاره خواهدشد.
کتاب حاضر پس از فهرست تفصیلی آن در بیست و دو صفحه و مقدمه های چاپ اول و دوم و سوم آن، در چهاربخش و یک بخش ضمائم سامان داده شده است. بخش اول با عنوان «فهم دین و کلام جدید» که درسهای مؤلف در دانشگاه امام صادق ع است «به زبان ساده تری قصه فهم بهتر را بازمی گویند و با پاره ای از مباحث مطروحه در مقالات قبض و بسطمشابهت دارند».(ص 62).
بخش دوم، که مهمترین و جنجال انگیزترین بخش کتاب است، شامل چهار مقاله با عنوان «قبض و بسط تئوریک شریعت » است و مدعای آن «جدایی دین از معرفت دینی و تاریخیت معرفت دینی و تابعیت آن نسبت به معارف بشری است ». (ص 31).
بخش سوم مشتمل بر سه مقاله با عنوان «موانع فهم نظریه تکامل معرفت دینی » است. این مقالات پاسخ غیرمستقیم به مخالفان نظریه قبض و بسط و تشریح سوءفهمهایی است که صورت گرفته است.
بخش چهارم شامل دو مقاله است: مقاله اول با عنوان «لب لباب نظریه قبض و بسطتئوریک شریعت »، خلاصه مقالات قبض و بسط به قلم دکتر آرش نراقی است. مقاله دوم باعنوان « "قبض و بسط" در میزان بحث و نقد» که در اصل سخنرانی مؤلف در نشست جمعی ازطلاب حوزه علمیه قم است عهده دار توضیح نظریه قبض و بسط و پاسخ به پرسشهاست.
پایان بخش کتاب، ضمائم آن است و دربردارنده پنج مقاله. مقاله اول ذیل عنوان «نقدها رابود آیا که عیاری گیرند»، پاسخ به نقد حجت الاسلام صادق لاریجانی بر نظریه قبض و بسط است. مقاله دوم با عنوان «عمارت کردن قلعه سلطان »، پاسخ اجمالی به سه کتابی است که در نقد نظریه فوق منتشر شده که سپس به مشخصات آنها اشاره خواهیم کرد. «دعوی درویشی ووعده خاموشی » عنوان سومین مقاله است که عهده دار پاسخ به نقددیگرحجت الاسلام لاریجانی است. مقاله چهارم ذیل عنوان «پاسخ به مقاله "ثبات وتغییردراندیشه دینی" » پاسخ به نقد دکتر حبیب الله پیمان بر نظریه قبض و بسط است. پنجمین و آخرین مقاله با عنوان «بازآموزی پارادکس تایید، فکر دینی و جدال با مدعی » به قلم حمید وحید دستجردی است. مقاله مزبور عهده دار تبیین «پارادکس تایید» و «تحول فکردینی » و در نقد دیدگاه حجت الاسلام لاریجانی است.
گفتنی است درباره نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت، مقالات و کتابهای متعددی از سر موافقت و مخالفت نوشته شده است. در ذیل مشخصات کتابهایی را که درباره آن نوشته شده است، به ترتیب تاریخ انتشار آنها، می آوریم. کتابهای ذیل در نقد و رد آن است و در این کتابشناسی توصیف خواهند شد:
حسین غفاری. نقد نظریه شریعت صامت (بررسی انتقادی مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعی.
عطاءالله کریمی. فقر تاریخینگری. (بررسی انتقادی مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائی، 1369. 414ص، رقعی. نمودار.
صادق لاریجانی. معرفت دینی: نقدی بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیری.
صادق لاریجانی. قبض و بسط در قبض و بسطی دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیری.
عبدالله جوادی آملی. شریعت در آینه معرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372. 456ص، رقعی.
سید محمد حسین حسینی طهرانی. نگرشی بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بی م، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلامی، 1415ق. ده + 403ص، وزیری.
24. غفاری، حسین. نقد نظریه شریعت صامت (بررسی انتقادی مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعی.
نخستین کتابی است که علیه مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش منتشر شده است. مطالب کتاب در نقد دو بخش از آن مقالات است و در ضمیمه کتاب «نقد اجمالی بر مقاله سوم » قبض و بسط آمده است.
در این کتاب ضمن اینکه نظریه قبض و بسط یکسره مخدوش و نادرست دانسته شده،صاحب آن هم به غرض ورزی و سوءنیت متهم شده است.
عنوان برخی از مطالب کتاب عبارت است از: ویژگی هائی از مقالات قبض و بسط، مدعای بزرگ، نقد برهان منطقی، نقد و بررسی اشکالات مؤلف در معارف اسلامی و تحریفات مؤلف در کلمات علامه طباطبائی (قدس سره)، آشنائی با نظریه شریعت صامت، نسبیت حقیقت مبنای نظریه شریعت صامت، اجتهاد در«اجتهاد».
25. فراستخواه، مقصود. یادداشتهایی بر روند «احیاء، اصلاح و بازسازی اندیشه دینی »، د1: مدخل و کلیات: دین، خرد، دانش. چاپ اول: تبریز، مؤلف، 1368. 258ص، رقعی.
در فصل اول با عنوان «خرد و دانش بشر» از دین، علم، ویژگیهای علم، سیانتیسم وپوزیتیویسم سخن رفته است. فصل دوم با عنوان «دین »، درباره حس دینی، روش شناخت در دین و ارکان اساسی شناخت دینی است. در فصل سوم ذیل عنوان «نقش عقل وعلم در عرصه شناخت دینی » از عقل و اصول دین، عقل و فروع دین ومغالطه های درشناخت دینی حث شده است. فصل چهارم درباره «زبان دین » است ودرفصل پنجم به «علم و دین، تفاوت ها وتشابه ها، خلط مسائل و تعارضات آن دو و رفع نزاع »اشاره رفته است. در فصل ششم از«موضع اسلام در قبال عقل وعلم »سخن رفته وفصل هفتم ذیل عنوان «مروری تاریخی و نتیجه گیری پیشنهادی »است.
26. فرامرز قراملکی، احد. مجموعه کلام جدید، ج 1: موضع علم و دین در خلقت انسان. چاپ اول: تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1373. 172ص، رقعی.
در فصل اول کتاب از تعریف علم کلام، مفهوم تجدد در کلام جدید و علم و دین، به عنوان یکی از مسائل مهم در کلام جدید، سخن رفته است. فصل دوم عهده دار طرح تئوری داروین و ابعاد تعارض آن با اندیشه دینی و موضع متکلمان در برابر آن است. از فصل سوم تا هشتم کتاب به گزارش آرای دانشمندان مسلمان درباره تئوری تکاملی پرداخته شده است. مؤلف آرای دانشمندان مسلمان را درباره خلقت انسان از نظر قرآن و تئوری تکاملی، به شش دسته تقسیم کرده و در هر فصل به گزارش آن پرداخته است. به نظر مؤلف «دانشمندان مسلمان متناسب با تصویری که از ابعاد مختلف تعارض علم و دین دارند، راه حلی را برای رفع تعارض تئوری داروین با اندیشه دینی ارائه کرده اند. اگر چه آنها سعی کرده اند راه حلی شایسته و متقن ارائه دهند، ولیکن در اغلب موارد مبانی معرفتی و لوازم منطقی راه حل ارائه شده مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل، گاهی نظریه ای که برای رفع تعارض تئوری داروین با تعالیم دینی ارائه شده است، خود تعارض تازه ای را برانگیخته است.» (ص 16).
27. فرهیخته، نورالدین. داروینیسم و مذهب: نبرد اندیشه ها در زیست شناسی. [تهران]، کتابفروشی دهخدا، بی تا. 158ص، وزیری.
کتاب مزبور خلاصه ترجمه ای است از کتابی با عنوان داروینیسم و مذهب، اثر ژ. گورف، از سلسله انتشارات به زبانهای خارجی چاپ مسکو در سال 1960 که مترجم بر آن توضیحاتی افزوده و مطالبی از آن حذف کرده است.
در این کتاب ضمن تبیین نظریه داروین و تایید آن، گزارشی از برخورد کلیسا با داروینیسم به دست داده شده است. مطالب کتاب در هفت فصل با عنوانهای ذیل، گنجانده شده است: اثر محافل روحانی بر زیست شناسی پیش از داروین، رد فرضیه انقلابات عظیم و فاجعه های ناگهانی در سطح زمین، داروینیسم و نتایج فلسفی آن، تلقی داروینیسم توسط دانشمندان و مردمان معاصر داروین، مسئله فینالیسم در طبیعت، منشا انسان، نتیجه دکترین داروین.
28. کریمی، عطاءالله. فقر تاریخینگری (بررسی انتقادی مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائی، 1369. 414ص، رقعی. نمودار.
نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده «مدعای قبض و بسط با همه تفصیل و تطویل بکار رفته در عبارات و مطالب آن، فاقد ارزش منطقی و بار علمی است. اگر در نگارش آن، نظم و ترتیب مقدمات و تقدیم و تاخیر مقومات و ارکان آن، منطقا مرعی می گشت، بطلان آن واضح می نمود.» (ص 33).
عنوان برخی از مباحث کتاب چنین است: آشفتگی های قبض و بسط، آشنائی با مدعای قبض و بسط، کثرت دعاوی، ادراکی بودن تحول و ترابط، رکن مدعا: صامت بودن شریعت، شریعت صامت نیست، معرفت روشمند مطلوبست یا صحیح و روشمند، روابط ادراکات، روابط نامربوط، رابطه صوری ادراکات، رابطه غیرصوری ادراکات، رابطه مستقیم ادراکات، تحول معارف یا تکامل آن، هماهنگی علوم و معارف بشری، هماهنگی اندیشه های هر متفکر، تحقیق با همه اندوخته های ذهن، غیرقابل اثبات بودن مدعای قبض و بسط.
29. کمپانی، فضل الله. ماهیت و منشاء دین. [تهران]، انتشارات فراهانی، 1362. پنج+263ص، وزیری.
شامل دو بخش است: عقاید مخالفین درباره دین، حقیقت دین و منشاء آن. در بخش اول عقاید مخالفین درباره علت پیداشدن دین (خرافات، ترس، جهل، وضع اقتصادی، سرکوبی غریزه جنسی و...) باختصار نقد شده است. در بخش دوم از برهانهای اثبات وجود خدا، یفیت شناسایی پیغمبران، اعجاز قرآن و جاودانگی اسلام سخن رفته است.
30. گیتون، ژان و گریشکا بوگدانف و ایگور بوگدانف. خدا و علم: به سوی متارئالیسم. ترجمه عباس آگاهی. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370. 176ص، رقعی.
ژان گیتون عضو فرهنگستان فرانسه و از بزرگترین فیلسوفان کاتولیک مذهب غرب است. گریشکا و ایگور بوگدانف هر دو دکتر در فیزیک کیهانی و فیزیک تئوریک هستند. کتاب حاضر حاصل گفتگوهای آنهاست و نخست در سال 1991 میلادی در فرانسه منتشر شد و بس مورد استقبال قرار گرفت.
«برای نخستین بار در این کتاب که به زبانی نسبتا ساده نگاشته شده است، مشاهده می شود که علم نیز پرسشهایی را مطرح می کند که تا همین اواخر تنها به خداشناسی و فلسفه اولی تعلق داشت: کائنات از کجا می آید؟ حقیقت چیست؟ چه روابطی میان معرفت و ماده وجود دارد؟ چرا بیشتر می توان گفت که چیزی هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟» (ص 2، مقدمه مترجم).
عنوان برخی از مطالب کتاب عبارت است از: راز موجود زنده، تصادف یا ضرورت، در جستجوی ماده، روح در ماده، به سوی متارئالیسم، چرا بیشتر می توان گفت چیزی هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟
برای آشنایی بیشتر با اندیشه های ژان گیتون رجوع شود به: «خدا و علم در گفتگو با ژان گیتون ». کیهان فرهنگی. سال یازدهم، شماره پنجم، مرداد 1373. ص 48.
از این کتاب ترجمه دیگری شده که مشخصات آن چنین است: ژان گیتون. آفریدگار و دانش. ترجمه احمد سادات عقیلی. چاپ اول: تهران، انتشارات مدبر، 1372. 168ص، رقعی.
31. لاریجانی، صادق. قبض و بسط در قبض و بسطی دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیری.
کتاب فوق شامل دو مقاله درباره معرفت دینی و مبادی تحول و تکامل آن است. مقاله اول با عنوان «قلعه سلطانی » پاسخ به مقاله «عمارت کردن قلعه سلطان » از دکتر سروش در کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. مقاله دوم ذیل عنوان «"قبض و بسط "در قبض و بسطی دیگر» پاسخ به مقاله «دعوی درویشی و وعده خاموشی » از همان نویسنده در همان کتاب است. بخش دوم مقاله دوم با عنوان «دانشگاه، حوزه و معارف دینی » نقد سخنرانی همان نویسنده در دانشگاه اصفهان است و خارج از موضوع اصلی کتاب و موضوع این کتابشناسی.
هر دو مقاله کتاب در پاسخ به دو مقاله دکتر سروش، و مقالات ایشان هم در پاسخ به کتاب معرفت دینی از همین نویسنده است. کتاب یادشده نیز در نقد کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. بنابراین دو مقاله کتاب حاضر، نقد نقد نقد کتاب قبض و بسط است.
به نظر نویسنده تز قبض و بسط «از بی محتواترین و بی فائده ترین... و بلکه شاید از مضرترین » تزهایی است که وی با آن برخورد کرده است. (ص 73).
عنوان برخی از مباحث کتاب حاضر عبارت است از: بطلان دعاوی قبض و بسط، تز شریعت صامت، بهتر فهمیدن مراد شارع، استناد معرفت دینی به معارف بیرونی، سطوح مختلف فهم دینی، برهان فرد بالذات، شکاکیت تمام عیار، پارادکس تایید، قبض و بسط در نقاب تزهای مختلف، وامداری معرفت دینی به معارف بشری، مراتب فهم یک کلام، ظنی بودن علوم تجربی.
32. لاریجانی، صادق. معرفت دینی: نقدی بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیری.
کتاب مزبور تهذیب و تکمیل مقالاتی است که پیشتر در مجله کیهان فرهنگی (سال پنجم، شماره هفتم و سال ششم، شماره اول و دوم) منتشر شده بود. مطالب کتاب نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده نظریه قبض و بسط «کلا نادرست و بلکه نامعقول » است و این حکم شامل هرسه رکن این نظریه (رکن توصیفی و رکن تبیینی و رکن توصیه ای) است. (ص 2). مضافا اینکه «تفسیر به رای »، «لغویت شریعت و مراجعه به کتاب و سنت »، «ترویج شکاکیت » و «سست نمودن پایه های تقلید در احکام »، از لوازم و توالی این نظریه است. (ص 27).
مطالب کتاب بجز فهرست تفصیلی مندرجات آن در بیست صفحه و مقدمه و خاتمه کتاب، شامل نه فصل با عنوانهای ذیل است: تبیین موضوع بحث، ادعای تحول عام در معارف دینی و ارزیابی آن، ترابط عمومی معارف، مجاری فهم دین، مجاری بهتر فهمیدن، فهم کتاب و سنت، موضع شکاکانه در مقالات قبض و بسط، اعتباریات و علم اصول، پارادکس تایید.
33. لطفی لئونیان، علم و دین. بی م، بی نا، 1339. 88ص، رقعی.
نویسنده کتاب مسیحی است و مقصودش از دین، مسیحیت است. به نظر نویسنده «برای یک نفر مسیحی توافق کامل بین علم و دین ممکن است و خود او مانند میلیونها مسیحیان دیگر در این قرن بیستم میتواند شهادت بدهد که کلیه مسائل راجعه به رابطه میان علم و دین به وسیله مسیح کاملا حل شدنی است.» (ص 13).
کتاب یادشده دارای چند بحث مستقل از یکدیگر است: علم و دین، مقام عقل در دین، خدا کیست؟ مذهب و دعا، مذهب و اخلاق، مذهب و صلح، آغاز و منشا مذهب.
34. محمدی عراقی، محمود. سخنی پیرامون خلقت انسان از نظر قرآن. بحثهای محمدتقی مصباح. قم، انتشارات شفق، بی تا. 95ص، جیبی.
اثر حاضر در نقد کتاب خلقت انسان، نوشته دکتر یدالله سحابی است. به نظر نویسنده هرچند کتاب خلقت انسان «با حسن نیت کامل » نوشته شده (ص 18)، اما نویسنده آن در تاییداتی که از قرآن برای نظریه تکامل انواع آورده، اشتباه کرده است.
در آغاز کتاب بحثی کوتاه درباره نظریه تبدل انواع شده و سپس آن دسته از آیات قرآن که در کتاب خلقت انسان مؤید نظریه تکامل انواع دانسته شده، مورد بررسی قرار گرفته و برداشتهای نویسنده آن نقد شده است.
35. محمدی، مجید. آسیب شناسی دینی. چاپ اول: تهران و قم، نشر تفکر، 1373. 216ص، وزیری. جدول.
مشتمل بر پانزده مقاله است که در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول باعنوان «موقعیت دین شناسی معاصر» شامل سه مقاله است: بحران دین شناسی، تحقیقات دین شناختی: پیش فرضها و کاستی ها، کارنامه معارف دینی. بخش دوم با عنوان «آسیب شناسی دینی » مشتمل بر سه مقاله است: آفات باورهای دینی، آفات اندیشه دینی در هنر، آفات جامعه دینی. در بخش سوم ذیل عنوان «نقادی » دو مقاله به دست داده شده است: دین و سنت نقادی، نقد درونی و بیرونی فقه موجود. چهارمین بخش کتاب باعنوان «دین و جامعه » دربردارنده هفت مقاله است: شریعت و دنیای امروز، جامعه دینی حکومت دینی، محتوا و قالب دینی، انتظار نسل انقلاب از دین، زبان دین، دموکراسی و دین، ایمان انقلابی.
36. مشکینی اردبیلی، علی. تکامل در قرآن. ترجمه ق. حسین نژاد. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، [1357]. 80ص، رقعی.
شامل پنج گفتار است. در گفتار اول به تفسیر آیاتی پرداخته شده که می توان از آنها تایید نظریه تکامل و منتهی شدن سلسله انواع موجودات زنده تکامل یافته را به انسان برداشت کرد. در گفتار دوم به تفسیر آیاتی پرداخته شده که ظاهرا بیانگر آن است که آدم نخستین انسان و حوا دومین انسان و سایر افراد انسان از نسل آنها هستند. گفتار سوم عهده دار تفسیر آیاتی است که هیچیک از دو نظریه فوق از آنها برداشت نمی شود و نیز می شود این آیات را به هریک از آن دو نظریه حمل کرد. در گفتار چهارم به ذکر آیاتی پرداخته شده که بیانگر چگونگی زاد و ولد انسان و تولید مثل او، قطع نظر از چگونگی خلقت اوست. در گفتار پنجم به شرح آیاتی پرداخته شده که درباره مسائل مربوط به آدم، غیر از چگونگی خلقت او، سخن می گویند. در کتاب حاضر در حدود پنجاه آیه قرآن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
37. مکارم شیرازی، ناصر. انگیزه پیدایش مذاهب. مشهد، انتشارات طوس، 1357. هفت+312ص، رقعی.
در سرآغاز کتاب آمده که بحث درباره انگیزه پیداشدن مذاهب کمتر مورد توجه قرار گرفته و در کتابهای کلامی کمتر به آن پرداخته شده است. نویسنده یادآور شده که نظریات مهم درباره انگیزه و علت پیداشدن مذاهب به ده مورد می رسد که پاره ای از آنها جنبه روانی و بعضی اخلاقی و بعضی اجتماعی و بعضی اقتصادی و برخی عقلی دارد.
مطالب کتاب در ده بخش گنجانیده شده و در هر بخش به تبیین یکی از انگیزه های پیدا شدن مذاهب پرداخته و سپس نقد و رد شده است. عنوان مطالب کتاب عبارت است از: فرضیه عوامل اقتصادی، فرضیه ضداستعماری، فرضیه نیازهای اخلاقی و اجتماعی، فرضیه ترس،فرضیه جهل، فرضیه جنسی، فرضیه روحیون، فرضیه تقدیر و بخت، درک عاطفی، درک عقلی.
38. مکارم شیرازی، ناصر. بحث و بررسی درباره داروینیسم و آخرین فرضیه های تکامل. نگارش حسین حقانی زنجانی. چاپ سوم: قم، دارالعلم، 1348. 166ص، رقعی.
کتاب حاضر حاصل بحثهای مؤلف در جلسه های عقاید و مذاهب در حوزه علمیه قم است که بار نخست در سال 1345 منتشر گردید. مطالب کتاب در سه بخش سامان داده شده است. در بخش اول با عنوان «مکتبهای مختلف تحول و پایه های اساسی آن » به شرح نظریه تحول و ثبوت انواع، فرضیه داروین، فرضیه لامارک و فرضیه جهش پرداخته شده است. بخش دوم تحت عنوان «ارزیابی فرضیه های تکامل » در نقد داروینیسم است. در بخش سوم با عنوان «فرضیه تکامل و عقائد مذهبی » تصریح شده که اگر فرضیه داروین و لامارک و جهش با قواعد مسلم علمی اثبات شود، نه تنها با وجود خدا ناسازگاری ندارد، بلکه مؤید وجود خدا و از مصادیق روشن برهان نظم است. (ص 153-154). به نظر نویسنده عقیده تحول انواع مانند عقیده ثبوت انواع با اصل توحید مخالفتی ندارد، بلکه هر دو به طور مساوی وجود یک نظام عمیق و اسرارآمیز را در جهان هستی اثبات می کند. (ص 155). در پایان گفته شده به گواهی آیات قرآن، انسان آفرینش مستقل داشته و خداوند او را بدون اینکه از سایر حیوانات مشتق شده باشد، مستقلا از خاک آفریده است. (ص 159).
39. مهاجری، مسیح. نظریه تکامل از دیدگاه قرآن. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363. 78ص، رقعی.
کتاب یادشده عهده دار بررسی نظریه تکامل از دیدگاه قرآن است. به نظر نویسنده هیچیک از آیات قرآن در مقایسه با سایر آیات و جمع با آنها، صراحتی در آفریده شدن انسان به صورت تکامل تدریجی ندارد. نویسنده برای اثبات این مدعا به دسته بندی آیات و تبیین آنها پرداخته و نتیجه گرفته که آنچه از قرآن بروشنی استفاده می شود این است که خداوند متعال آدم را به عنوان اولین انسان از طریق ساختن یک پیکر از گل و دمیدن روح در آن آفرید. (ص 54).
مطالب کتاب در ذیل نه عنوان تنظیم شده است: نظریه تکامل از دیدگاه قرآن، برداشت از آیات آفرینش انسان، مراحل مختلف آفرینش انسان، آفرینش انسان اول و انسانهای بعدی، آیات مربوط به «آدم »، نتیجه بررسی آیات آفرینش انسان، نقد و بررسی برداشتهای دیگر، نفس واحده چیست؟ (در ذیل این عنوان و عنوان پیش از آن به نقد کتاب خلقت انسان از دکتر سحابی پرداخته شده است)، نتیجه کلی بحث.
40. نصری، عبدالله. خدا در اندیشه بشر. چاپ اول: تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1373. هشت+411ص، وزیری.
اثر حاضر مشتمل بر دو بخش است: ریشه های گرایش انسان به خدا، در قلمرو ایمان. بخش اول در سال 1358 با عنوان خدا در اندیشه بشر منتشر شده بود. بخش دوم نیز با عنوان در قلمرو ایمان در سال 1359 منتشر شده بود. اینک این دو بخش، که به صورت دو کتاب مستقل نشر یافته بود وبه گفته نویسنده «عهده دار مباحثی در کلام جدید است » (ص 3)، در یک جلد منتشر شده است.
در بخش اول پس از بحث درباره تاریخچه و انگیزه های گرایش انسان به خدا، ذیل عنوان «بررسی و نقد و تحلیل انگیزه های گرایش انسان به خدا»، از این مسائل سخن رفته است: نظریه ترس، نظریه جهل، تخیل و توهم، نظریه اقتصادی، نیازهای روحی، عقده های روانی، نظریه جنسی، آداب و رسوم اجتماعی، نظریه تقدیری، اعتقاد به روح، اعتقاد به جادو، وحدت جویی. نویسنده در ذیل عناوین فوق همه انگیزه هایی را که برای گرایش انسان به خدا برشمرده اند، نقد و رد کرده است. در ادامه از «انگیزه های اصیل گرایش انسان به خدا» سخن رفته است: قانون علیت، نظم جهان هستی، فطرت.
بخش دوم با عنوان «در قلمرو ایمان »، ضمن اشاره به نقش ایمان به خدا، به این مسائل پرداخته شده است: آیا ایمان به خدا موجب نفی آزادی است؟ آیا ایمان به خدا موجب از خودبیگانگی است؟ آیا علم می تواند جایگزین خدا شود؟ آیا اومانیسم می تواند جایگزین خدا شود؟ آیا وجدان می تواند جایگزین خدا شود؟ آیا خدا مرده است؟
41. نعمانی، شبلی. علم کلام جدید. ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی. تهران، بی نا (چاپ سینا)، 1329. ح+236+د ص، وزیری.
ترجمه بخش دوم کتاب شبلی نعمانی، از عالمان نامدار هندی است. اثر حاضر نخستین کتابی است که تحت عنوان کلام جدید به فارسی منتشر شده است. در مقدمه کتاب اجمالی از زندگی نویسنده و مقام علمی او به قلم مترجم آمده است.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است: در علم کلام قدیم فقط از عقاید اسلام بحث می شد. زیرااعتراضات مخالفین تنها راجع به عقاید بود. ولی امروزه دین از نظر تاریخی و اخلاقی واجتماعی مورد سنجش قرار می گیرد و آن اندازه که مسائل اخلاقی و قانونی یک دین مورد اعتراض قرار می گیرد، به عقاید آن اعتراض نمی شود. به نظر دانشمندان اروپا جواز تعدد نکاح،طلاق، برده و جهاد در یک دین برای بطلان آن از هر دلیلی قویتر است. بنابراین در علم کلام جدید از این قبیل مسائل هم بحث خواهد شد و این مسائل اختصاص به علم کلام جدید دارد. (ص 4).
از مباحث جدیدی که در کتاب حاضر به آن پرداخته شده، حقوق انسان، حقوق زن، ارث و حقوق عامه مردم است. دیگر مباحث کتاب عبارت است از: وجود باری، نبوت، معاد، تاویل، روحانیات یا غیرمحسوسات (ملائکه، وحی و...)، پیوستگی بین دین و دنیا.
42. نیشابوری، اصغر. بررسی و نقد نظریه های تکاملی. ویراسته حسین الوندی. چاپ اول: تهران، دفتر امور کمک آموزشی و کتابخانه های وزارت آموزش و پرورش، 1367. 286ص، وزیری.
کتاب حاضر اگرچه برای دانشگاهیان نوشته شده، سعی شده با ارائه مثالهای غیرتخصصی کاربرد همگانی داشته باشد. نویسنده ضمن تبیین قواعد عمومی تئوریهای تکاملی و ارائه دیدگاههای درباره تکامل موجودات، در فصل آخر کتاب بر موضوع تکامل و خداشناسی انگشت نهاده است.
مطالب کتاب در نه بخش و دارای این عناوین است: اهمیت مسئله تکامل از نظر جهان بینی، تکامل چیست و کجا اتفاق می افتد؟ نظریه های تکاملی، تحولات نظریه تکامل، بررسی و نقد نظریه های تکاملی، جمع بندی تئوریهای تکاملی، آینده تکامل آیا تکامل به پایان رسیده است؟ حدود و مرزهای دخالت انسان در روی موجودات زنده، تکامل و خداشناسی.
43. هاسپرز، جان. فلسفه دین (نقدی بر براهین اثبات وجود خدا به روش تحلیل فلسفی). ترجمه گروه ترجمه و ویراستاری مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. [قم]، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، [1370]. 139ص، وزیری.
ترجمه بخش هفتم کتاب آشنایی با فلسفه تحلیلی است. این ترجمه برای آشنایی متفکران اسلامی با شبهات جدید درباره خدا انجام شده و در تعدادی محدود تنها برای مطالعه دانشوران و اهل فن منتشر شده است.
نویسنده در آغاز بحثی کوتاه درباره وجود خدا کرده و سپس برهانهایی را که برای وجود خدا مطرح شده، نقد کرده است. این برهانها عبارت است از: برهان انتولوژی، برهان علی، برهان امکان و وجوب، برهان تجربه دینی، برهان سودمندی، برهان معجزات، برهان غایی (غایت شناختی، نظم)، برهان تمثیل. مفصلترین بحث کتاب درباره برهان نظم است.
44. هایزنبرگ، ورنر. گفتگوهای مقدماتی درباره رابطه علم و دین. پیشگفتار داریوش صفوت. ترجمه حسین نجفی زاده. چاپ اول: [تهران]، نشر نقره، 1363. 82ص، رقعی. تصویر.
کتاب حاضر محصول گفتگوهایی است که ورنر هایزنبرگ، نیلز بور، ولفگانگ پاولی، پاول دیزاک و شرودینگر با یکدیگر داشته اند. بجز فرد اخیر، بقیه برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک بوده اند.
در این گفتگوها از رابطه علم و دین، زبان دین، پوزیتیویسم و متافیزیک سخن رفته است وبجز پاول دیزاک که از همه جوانتر است بقیه تصریح کرده اند که تضادی میان علم و دین نیست.
کتاب حاضر ترجمه دو مقاله ازکتاب جزء و کل است که تحت همین عنوان به قلم حسین معصومی همدانی ترجمه و چاپ شده است. (چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1368).
45. هوردرن، ویلیام. راهنمای الهیات پروتستان. ترجمه طاطه وس میکائیلیان. چاپ اول: تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368. 215ص، رقعی.
هدف کتاب حاضر عبارت است از آشنا ساختن افراد غیر روحانی با الهیات جدید پروتستان و پیشرفتهای آن. افزون بر این نویسنده به تاریخ مسائل الهیاتی در جهان مسیحیت پرداخته است. این کتاب نشان می دهد که عالمان الهیات پروتستان مسائل عصر جدید را چگونه می نگرند و چه راه حلهایی پیشنهاد می کنند. نویسنده بویژه به نظریات بارت، نیبور، تیلیک و بولتمان، که همه از متفکران دینی در قرن بیستم هستند، توجه کرده است.
مطالب کتاب در یک مقدمه و دوازده فصل گنجانیده شده که عناوین برخی از فصلهای آن عبارت است از: رشد راست دینی، تهدیدات علیه راست دینی مسیحی، آزاد اندیشی: بازسازی راست دینی، راست دینی جدید: کشف مجدد راست دینی، کارل بارت، راست دینی جدید آمریکایی: راینهولهد نیبور، تحولات فعلی در الهیات.
46. هیک، جان. فلسفه دین. ترجمه بهرام راد. ویراسته بهاءالدین خرمشاهی. چاپ اول: تهران، انتشارات بین المللی الهدی، 1372. 300ص، رقعی.
اثر مزبور تنها کتابی است که ذیل عنوان فلسفه دین به فارسی منتشر شده است. در آغاز کتاب اجمالی از زندگی نویسنده و افکار او به قلم مترجم آمده است. مطالب کتاب در یک مقدمه ویازده فصل سامان داده شده است. مؤلف در این کتاب گاه از دایره فلسفه دین فراتر رفته وهمچون یک متکلم عهده دار بحث از گزاره های دینی شده است. ترجمه کتاب براساس ویرایش چهارم کتاب صورت گرفته و متن کتاب نخستین بار در سال 1963 منتشر شده است.
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: فلسفه دین چیست؟ مفهوم یهودی مسیحی خدا، دلائل اعتقاد به وجود خدا، دلائل عدم اعتقاد به وجود خدا، مساله شر، وحی و ایمان، اصالت شواهد، بنیادگرایی و اعتقاد عقلی، مسائل زبان دینی، مساله تحقیق پذیری، دعاوی متعارض ادیان مختلف در باب نیل به حقیقت، تقدیر بشری: جاودانگی و رستاخیز، سرنوشت بشری: کرمه و تناسخ.
برای آشنایی بیشتر با کتاب حاضر و چگونگی ترجمه آن رجوع شود به: محمدتقی سبحانی. «نقد ترجمه فلسفه دین ». آینه پژوهش. سال چهارم، شماره پنجم، بهمن اسفند 1372. ص 1620.
47. هیوم، دیوید. تاریخ طبیعی دین. ترجمه حمید عنایت. چاپ سوم: تهران، انتشارات خوارزمی، 1360. 159ص، رقعی.
کتاب مزبور نخستین بار در سال 1757 منتشر شد و به گفته مترجم در شمار آثاری است که «اینک به نام فلسفه دین شناخته می شود.» (ص 5، پیشگفتار مترجم). اگرچه هیوم کلمه دین را در عنوان کتاب خود به طور مطلق آورده، در حقیقت دین مسیح، و از این دین نیز بیشتر فرقه کالونی پروتستان، مورد نظر اوست. ناقدان گفته اند بیشتر منابعی که هیوم مستند نظریاتش در این کتاب بوده، پر از نادرستی و گمراهی است. (ص 12، پیشگفتار مترجم).
هیوم در این کتاب به چگونگی پیدا شدن دین پرداخته و مدعی شده که دین اصلی و نخستین انسان، شرک و بت پرستی بوده است. از این رو وی برهان قصد یا علت غائی ( Design from Argument) را برای اثبات وجود خدا مردود می داند و دین را فطری نمی داند.
برخی از عناوین کتاب چنین است: در اینکه شرک دین نخستین آدمیزادگان بوده است، بنیاد شرک، انواع شرک: انگار یا تمثیل قهرمان پرستی، پیدائی خداپرستی از شرک، فرود و فراز شرک و خداشناسی، قیاس این دینها با یکدیگر از لحاظ آزارگری یا بی آزاری، اثر بد دینهای عامیانه بر اخلاق.
48. یزدی، ک. بازیابی آفرینش از دیدگاه قرآن. [تهران]، انتشارات مهدی، بی تا. 47ص، وزیری. تصویر.
در بخش اول کتاب با عنوان «بیان تکامل و تغییر موجودات زنده از نظر علوم حیاتی » به تشریح و تایید نظریه ترانسفورمیسم پرداخته شده است. در بخش دوم با عنوان «آفرینش انسان از دیدگاه مذاهب »، بخشی از تورات و تفسیر طبری درباره چگونگی آفرینش انسان آورده و به شرح نظریات دکتر یدالله سحابی پرداخته شده که قائل به تکامل تدریجی انواع از دید قرآن است. بخش سوم کتاب تحت عنوان «داستان آفرینش از نگاهی دیگر» عهده دار گزارشی از قرآن درباره تکامل است.
نویسنده کتاب دانشجوی رشته پزشکی و از معدود نویسندگانی است که معتقد به تکامل تدریجی انواع از دید قرآن است.
49. یونگ، کارل گوستاو. روانشناسی و دین. ترجمه فؤاد روحانی. چاپ سوم: تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری انتشارات امیر کبیر، 1370. 226ص، رقعی.
کتاب یاد شده از معروفترین آثار یونگ، روانشناس و پزشک سویسی است. این کتاب حاصل سه سخنرانی اوست که در سال 1937 ایراد کرده و سپس با اصلاحات و اضافاتی از سوی او منتشر شده است. یونگ در این کتاب به تبیین روابط روانشناسی، بویژه روانشناسی طبی، با دین پرداخته و نشان داده که این علم درباره دین چه می تواند بگوید.
در فصل اول با عنوان «خودمختاری ضمیر ناخودآگاه »، به روابط روانشناسی عملی با دین پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان «اعتقادات دینی و رمز و نشانه های طبیعی »، عهده دار بحث در باره حقایق محسوسی است که حاکی از وجود فعالیت اصیل دینی در ضمیر ناخودآگاه است. موضوع فصل سوم با عنوان «تاریخ و روانشناسی یک رمز طبیعی »، عبارت از شناخت رمز و نشانه های دینی است که از جریانات ناخودآگاه ناشی می شوند.
از این کتاب ترجمه دیگری شده که مشخصات آن چنین است: کارل گوستاویونگ. روان شناسی و دین. ترجمه محمدحسین سروری. چاپ اول: [تهران]، انتشارات سخن، 1370. 159ص، وزیری.