اشاره
در باره امام اول شیعیان حضرت علی علیه السلام و کتاب گرانسنگ نهج البلاغه تاکنون کتابها، مقاله ها و حتی کتاب شناسیهای زیادی نوشته شده است(1). انبوهی و گستردگی حجم آثار فراهم آمده به ویژه در سالهای 1379 و 80 که به نام مقدس حضرتش متبرک شد «دبیرخانه کتاب سال ولایت»، مستقر در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بر آن داشت تا فعالیتهای خود را بر محور آثار آن امام هُمام متمرکز سازد.
فراوانی، گستردگی و گوناگونی کتابها می طلبید تا برای استفاده بهینه پژوهشگران، دانشجویان و نیز عموم مردم فارسی زبان، مأخذ و دورنمایی از زبده ترین آثار فارسی(2) فراهم آید. از این رو، تدوین کتاب شناسی آثار برگزیده زبان فارسی درباره شخصیت، سیره، زندگی و اصحاب حضرت علی علیه السلام از سوی «دبیرخانه کتاب سال ولایت» تصویب شد و در دستور کار دبیرخانه قرار گرفت. این منبع به یاری جمعی از نویسندگان کتاب شناس و با تحقیق و تدوین آقایان محمّد دشتی، حسن طارمی و مهدی دشتی در سال 1381 به زیور طبع آراسته شد.
این دفتر دربردارنده کتاب شناسی توصیفی و راهنمای مطالعاتی 156(3) اثر برگزیده فارسی درباره امام علی علیه السلام است که از میان پنج هزار عنوان کتاب انتخاب شده و در ذیل موضوعات فرعی دوازده گانه دسته بندی گردیده است. در معرفی هر کتاب علاوه بر مختصات کتاب شناختی، مدخلهایی همچون: گزارش اجمالی محتوای اثر، زندگینامه کوتاه علمی مؤلّف، گزارش تفصیلی مباحث عمده کتاب و در نهایت، مدخلی با نام «نکاتی دیگر» آمده است. برای معرفی هر کتاب، بین پانصد تا دو هزار کلمه، مطلب نوشته شده است. دفتر آفتاب در پایان با فهرست منتخبی از منابع تحقیقی امامیّه و اهل سنت و آثار برگزیده فارسی برای کودکان و نوجوانان درباره امام علی علیه السلام و نمایه های گوناگون بسته می شود.
این گزارش اجمالی از محتوای دفتر آفتاب است که به پیروی از نظم حاکم بر کل کتاب مقدم داشته شد. گزارش تفصیلی مباحث عمده کتاب در پی می آید. بدیهی است هر اثری به ویژه کتابهای مرجع برای اهدافی تدوین می شوند و مراحلی را طی می کنند که در مقدمه بدان اشاره می شود. در پیشگفتار فشرده دفتر آفتاب نیز راهبردها و مراحل اجرای طرح بیان شده است. با نگاهی به آن، به معرفی تفصیلی و بازنگری کتاب می پردازیم.
راهبردهای طرح
الف گزینش کتابها با رویکرد راهنمای مطالعاتی بودن طرح
کتاب شناسی گزیده و توصیفی امام علی علیه السلام با هدف راهنمای مطالعاتی برای مخاطبان علاقه مند و فارسی زبان، به ویژه دانشجویان و جوانان، در زمینه مباحثی که رابطه مستقیم با مقام شامخ علوی دارد، فراهم آمده است. از این رو آثاری برگزیده و معرفی شده است که ویژگیهای زیر را داشته باشد:
فارسی بودن، اعتبار و اتقان علمی، روزآمدی و کاربردی بودن کتابها و رتبه علمی مؤلّف، شیوایی زبان و صحت ترجمه و تصحیح در متون ترجمه ای و تصحیحی و نفاست و پاکیزگی چاپ.
ب تعیین موضوعات فرعی و رده بندی کتابها در ذیل آنها
پس از تعیین موضوع اصلی کتاب، موضوعات فرعی دوازده گانه زیر که ابعاد گوناگون شخصیت امام علی علیه السلام را در بر می گیرد انتخاب شده و آثار متناسب هر موضوع به ترتیب حروف الفبا در ذیل آن معرفی گردیده است:
1 کلیات: این بخش (66-21) اولین موضوع فرعی کتاب است که در ذیل آن ده اثر مهم به ترتیب الفبا، معرفی توصیفی شده است. کتابهایی که همه یا بیشتر مباحثِ راجع به آن حضرت، از قبیل فضائل، نکات تربیتی، تاریخی، سیاسی و اقتصادی را شامل می شود.
یکی از مفصل ترین آثاری که در این قسمت توسط آقای محمّد دشتی معرفی شده دانشنامه امام علی علیه السلام است. این مجموعه شش هزار صفحه ای که یکصد و ده مقاله و در دوازده جلد سامان یافته است، به لحاظ گستردگی و تنوع مطالب در میان آثار سالهای 1379 و 1380 مقام اول را دارد. مقاله های مربوط به حکمت و معرفت در جلد اول، مبدأ و معاد در جلد دوم، نبوت و امامت در جلد سوم، اخلاق و سلوک در جلد چهارم، حقوق در جلد پنجم، سیاست در جلد ششم، اقتصاد در جلد هفتم، تاریخ در جلد هشتم و نهم، سیره در جلد دهم و یازدهم و مرجع شناسی در جلد دوازدهم و درآمد کتاب در جلدی جداگانه، فراهم آمده است. دانشنامه امام علی علیه السلام به همت شماری از محققان حوزه و دانشگاه در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی زیر نظر علی اکبر رشاد در سال 1380 تدوین شده است (دفتر آفتاب، 48-36).
2 تاریخ و سیره: در این بخش (145-67) هجده عنوان کتاب، مشتمل بر رویدادهای ایام و رفتار امیر مؤمنان علیه السلام در دوره زندگی، معرفی توصیفی شده است. الامام علی بن ابی طالب علیه السلام ، اسرار سقیفه، امیر المؤمنین علیه السلام اسوه وحدت، سیره علوی و فروغ ولایت از جمله آثار معرفی شده است.
3 فضائل و مناقب: مدخل دیگری است که در ذیل آن بیست اثر درباره کرامات، معجزات و مقامات معنوی امام علی علیه السلام آمده است (237-146). آفتاب ولایت، جاذبه و دافعه علی علیه السلام ، حق با علی علیه السلام است، علی علیه السلام و المعیار و الموازنة از آثار معرفی شده است.
4 امامت و تشیع: مباحث کلامی و بررسیهای تاریخی درباره امامت حضرت علی علیه السلام و حقانیت مذهب شیعه در بیست و یک عنوان کتاب آمده است (343-238). اسرار آل محمّد صلی الله علیه و آله ، امامت در پرتو کتاب و سنت، تشیع مولود طبیعی اسلام، رهبری امام علی علیه السلام در قرآن و سنت (المراجعات) و رهبری امّت از جمله آن کتابهاست.
5 غدیر: در این مدخل، هشت کتاب درباره واقعه غدیر و مباحث تاریخی و کلامی آن، معرفی شده است (379-344).
کتاب گرانسنگ الغدیر فی الکتاب و السّنة و الأدب، از بزرگ ترین کارهای انجام شده در دوره معاصر، در این بخش شناسانده شده است.
ترجمه این اثر بی بدیل توسط گروهی از محققان در بیست و دو جلد از سوی مرکز چاپ و نشر بنیاد بعثت در 7717 صفحه منتشر شده است (379-372).
6 خاندان، اصحاب و کارگزاران: در این قسمت، هشت کتاب درباره ابو طالب، سلمان، ابوذر و... معرفی شده است (408-380).
7 نهج البلاغه و دیگر سخنان: شرحها، ترجمه ها و کتابهایی درباره نهج البلاغه و بررسیهای موردی، در بیست و چهار عنوان کتاب در این مدخل آمده است (518-409).
8 حکومتداری و قضاوت: این مدخل به معرفی سیزده کتاب حاوی مباحث سیاسی، اداری، نظامی، قضایی و اقتصادیِ مربوط به دوران خلافت امام علی علیه السلام می پردازد (579-519).
9 پژوهشهای موضوعی: کتابهایی شانزده کتاب که یک موضوع معین تاریخی، اخلاقی، سیاسی، کلامی و... را به استناد سیره امام علی علیه السلام یا نهج البلاغه و سخنان آن حضرت بررسی کرده، در این بخش معرفی شده است (660-580).
10 امام علی علیه السلام در متون ادبی و عرفانی: در این مدخل، ده کتاب حاوی اشعار و قطعات ادبی درباره امام علی علیه السلام یا مبتنی بر سخنان آن حضرت معرفی شده است (704-661).
11 آثار نویسندگان غیر مسلمان: در این بخش، از میان کتابهایی که ادیبان و عالمان غیر مسلمان درباره شخصیت امام علی علیه السلام و عمق نفوذ آن انسان کامل، از منظری غیر از نگاه معتقدان به ایشان نگاشته اند، سه اثر انتخاب و معرفی شده است (717-705).
12 آثار نویسندگان: این دوازدهمین و آخرین مدخل کتاب است. در این مدخل، پنج اثر از آن دسته از مؤلفان غیر مسلمانی که تشیع را پذیرفته و در باره امام علی علیه السلام یا مذهب شیعه کتاب نگاشته اند معرفی شده است (745-718).
در این رده بندی دوازده گانه، کتابها ذیل موضوعات مذکور جای گرفته است و در مواردی که یک اثر چند وجهی می نمود، موضوع غالب در آن لحاظ شده است.
ج رایزنی و تصمیم گیری درباره اندازه و محتوای کتاب شناسی و معرفی هر اثر
نظر به اینکه معرفی اجمالی آثار به تنهایی برای مراجعه کننده راهگشا نبوده و به منظور اطلاع رسانی بهینه از چند و چون کتابها، دفتر آفتاب برای معرفی هر اثر، سعی نموده است اطلاعاتی را ذیل مدخلهایی بدین ترتیب بیاورد:
اطلاعات کامل کتاب شناختی اثر، گزارش اجمالی محتوای اثر، شرح حال کوتاه علمی مؤلّف، گزارش تفصیلی مباحث عمده کتاب، و در پایان نیز مدخل «نکاتی دیگر» آمده است که بیشتر به ذکر اعتبار و تأثیر کتاب و نکات ابتکاری و انتقادی آن می پردازد. در صورت وجود ترجمه ها، گزیده ها، شرحها و نقدهایی بر کتاب مورد نظر، اشاره ای نیز به آنها شده است. می توان گفت کتاب شناسی حاضر، گزینشی توصیفی و تا حدی انتقادی است.
مراحل اجرای طرح
الف گردآوری منابع و فهرستهای گوناگون
چنان که گفته شد، دفتر آفتاب، کتاب شناسی توصیفی یکصد و پنجاه و شش اثر برگزیده فارسی از میان پنج هزار عنوان کتاب است. از این رو، مجریان طرح برای کسب اطمینان نسبی از استقصای همه منابع، به منظور گزینش اولیه، فهرستها و کتاب شناسیهای گوناگون امام علی علیه السلام را بر رسیده اند که به آنها اشاره می شود:
معجم ما کُتب عن الرسول و اهل البیت، عبد الجبار الرفاعی، جلد پنجم و ششم؛ فهرست کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام در مشهد؛ کتاب شناسی حضرت علی علیه السلام ، زهرا میرزاخانی؛ جمال ولایت در آینه کتابت، محمّد حسن بکائی؛ کتابنامه نهج البلاغه، رضا استادی؛ فهرست موضوعی تراجم، اکبر ایرانی، دفتر اول؛ کتاب شناسی اسلامی، رجبعلی مظلومی؛ کارنامه نشر سالهای 1378 و 79، خانه کتاب؛ و چند مأخذ دیگر که در گزینش آثار از آنها استفاده شده است.
ب گزینش کتابها
بدیهی است انتخاب بهترین آثار با معیارها و ملاکهای مورد نظر از میان حجم انبوه کتابهای چاپ شده وقت گیر و دشوار است. از این رو، پس از بررسی و تبادل نظرهای فراوان، گزینش نهایی در دو مرحله انجام شده است: در ریزش و غربال اول سیصد کتاب باقی ماند که به مراتب بیش از تعدادی بود که در یک راهنمای مطالعاتیِ مقدماتی می توان ارائه کرد و در مرحله دوم، نظر به رعایت تعدیل و ایجاد توازن بین تعداد کتابهای تخصصی هر موضوع و با عنایت به اندازه تقریبی این مجموعه و میانگین حجم کتاب شناسی هر منبع، تنها یکصد و پنجاه و شش کتاب تا تابستان 1381 برگزیده و برای معرفی به اهل فن داده شد.
ج تدوین مقالات کتاب شناسی و معرفی هر اثر
پس از گذراندن تمامی مراحل و با توجّه به ملاکهای پیشگفته، تدوین مقالات کتاب شناسی مرحله اصلی پروژه توسط شانزده نویسنده اهل فن و زیر نظر گروه مجری طرح آغاز شد. مطالعه، ارزیابی، حک و اصلاح، تحقیق و تکمیل هر مقاله از طرفی و یکدست سازی و یکنواختی کل اثر از طرف دیگر، سبب شد این مرحله با کندی و تدرّج پیش برود. گفتنی است سهم مشارکت و تعداد مقاله های هر نویسنده، یکسان نیست، در این میان، آقایان مهدی دشتی و محمّد دشتی به ترتیب سهم بیشتری در تدوین مقاله ها دارند.
بخشهای تکمیلی طرح
چنان که اشاره شد، مخاطبان این کتاب شناسی فارسی زبان اند و کتابهایی معرفی شده که در اصل فارسی بوده، یا به فارسی برگردانده شده است. امّا در این میان منابع مهم عربی وجود دارد که به فارسی نیز ترجمه نشده است. از این رو در پایان دفتر آفتاب بخشی با نام «منابع تحقیق درباره امیر مؤمنان علیه السلام » باز شده است. در این بخش، تنها اطلاعات کتاب شناسی تعدادی از مهم ترین آثار عربی، در ذیل دو عنوان فرعی: 1 فهرست منتخبی از منابع تحقیقی امامیه؛ 2 فهرست منتخبی از منابع تحقیقی دانشمندان اهل سنّت آمده است. در قسمت اول، شصت و هفت کتاب و در قسمت دوم، سی و چهار اثر به ترتیب الفبایی نام کتاب تنظیم شده است (دفتر آفتاب، ص 757-747).
در پایان همین بخش تکمیلی، اطلاعات کتاب شناختی بیست و پنج اثر برگزیده فارسی درباره امام علی علیه السلام برای کودکان و نوجوانان آمده است (دفتر آفتاب، ص 760-758).
فهرستها
در پایان کتاب برای استفاده بهینه و دستیابی سریع به اطلاعات و داده های گوناگون، چندین فهرست بدین ترتیب آمده است: راهنمای موضوعی، نام کتابها، نام پدیدآورندگان (مؤلفان، مترجمان و مصححان)، نام ناشران و نام نویسندگان مقالات (دفتر آفتاب، ص 784-763).
راهنمای موضوعی
راهنمای موضوعی (771-763) فهرستی کاربردی و راهگشاست. هر چند کتاب شناسی حاضر بر اساس موضوع اصلی کتابها و در ذیل دوازده موضوع کلی تنظیم شده است، ولی اغلب کتابها علاوه بر موضوع اصلی مشتمل بر مباحثی دیگر و مطالب جزئی نیز هست. گستردگی و تنوع موضوع کتابها از یک سو، و توجّه به آسان یابی موضوعات برای مراجعان از سوی دیگر، می طلبید تا فهرست کامل موضوعی فراهم آید.
موضوعات اصلی فهرست همان محورهای عمده کتاب است که هر یک به چند زیرمجموعه و هر کدام باز به چند زیرشاخه تقسیم شده است. در مقابل هر یک اعدادی بر اساس شماره ردیف کتابهای معرفی شده در دفتر آفتاب آمده است. پژوهشگر علاقه مند، پیش از مطالعه مجموعه دفتر آفتاب با استفاده از این فهرست می تواند بر مطالب تفصیلی کتابها و اکثر مباحث جزئی متعلق به یک موضوع، اشراف داشته باشد.
فهرست نام کتابهای معرفی شده، نام پدیدآورندگان آنها، نام ناشران و نام نویسندگان مقالات، یکی پس از دیگری در پایان کتاب آمده است.
تذکار نکاتی چند
مجریان و دست اندرکاران مجموعه دفتر آفتاب در ضمن بررسی کتابها و آثار مرتبط با امام علی علیه السلام ، به نتایج و دستاوردهایی رسیده اند که در پیشگفتار با عنوان «تذکار نکاتی چند» آمده است. اشاره به چکیده ای از آن نکات خالی از لطف نخواهد بود (دفتر آفتاب، ص 19-17).
نظر به کارهای تکراری و تحلیلی نبودن بیشتر آثار حوزه تاریخ و سیره امام علی علیه السلام به رغم انبوهی کتابهای این حوزه، هنوز عرصه های مهمی چون نقش امام علیه السلام در فتح ایران و چگونگی مواجهه ایشان با خلفا در پرده ابهام است و مطالعات عمیق تری می طلبد. همچنان که داستان قضاوتهای حضرت گرچه زیاد بیان شده، امّا کمتر دسته بندی و مورد تجزیه و تحلیل علمی فقهی قرار گرفته است.
در مباحث ادبی مناقب، مراثی و غدیریه ها نیز گردآوریها قابل قبول، ولی تحلیل و پژوهش اندک است. در میان آثار پر شمار کلامی نیز مفاهیمی از قبیل: خلافت، ولایت، امامت و وصایت، به تبیین بیشتری نیاز دارند. پژوهشهای موضوعی و موردی مانند: خدمات اجتماعی، عمرانی و علمی امام علیه السلام هم نیازمند تحقیق جدّی است.
در حوزه ترجمه، گامهای ارزشمندی برداشته شده و ترجمه های نهج البلاغه در مجموع خوب و قابل اعتماد است. با این حال ترجمه متون اصلی و منابع دست اول در باره امام علی علیه السلام با معیارهای تخصصی کمتر مطابقت دارد و بسیاری از شرح و تفسیرهای فارسی نهج البلاغه ناقص است.
کتاب گرانسنگ الغدیر از بزرگ ترین کارهای انجام شده در دوره معاصر بوده و سنگ بنای تمام نگارشهای بعدی است. در میان آثار منتشر شده در سالهای 1379 و 80، دانشنامه امام علی علیه السلام به لحاظ گستردگی و تنوع مطالب مقام اول را دارد. از تألیفات غیر مسلمانان درباره امام علی علیه السلام چنین برمی آید که استناد محققان غربی، بیشتر به منابع اسلامی اهل سنت معطوف بوده است. این تحقیقات باید با دید وسیع تر و پربارتر انجام شود.
نگاهی دوباره
چنان که در صفحه شانزده پیشگفتار آمده است، مجریان طرح بر آن بوده اند تا حد امکان معرفی کتابها یکسان باشد، ولی به رغم پیگیری مستمر و وسواسی که در یکدست سازی اثر اعمال شده، این خواسته به صورت کامل برآورده نشده است و کاستیهایی در آن مشاهده می شود که به چند مورد اشاره می گردد. ناگفته نماند، این یک مسئله طبیعی است؛ چون در مجموعه ای با شانزده نویسنده با سبکهای متفاوت، انصاف نیست اثری کاملاً یکنواخت را انتظار داشته باشیم:
1 در مجموع یکصد و پنجاه اثر معرفی شده، سعی گردیده است تا یکنواختی و نظم در داده های هر مقاله و نیز هماهنگی در حجم مقاله ها اغلب بین سه تا پنج صفحه رعایت شود، ولی در مواردی حجم مقاله از تناسب خارج شده است؛ مانند معرفی کتاب علی علیه السلام از دکتر علی شریعتی که در شانزده صفحه آمده است (199-183)، یا دانشنامه امام علی علیه السلام که در سیزده صفحه معرفی شده است (49-36). البته شاید این اثر مهم دوازده جلدی، این حجم معرفی را می طلبید.
2 بنای این کتاب شناسی بر معرفی کتابهای برگزیده فارسی در باره امام علی علیه السلام بوده است، ولی در دو مورد به جای کتاب، مجموعه مقاله هایی که درباره امام علی علیه السلام به صورت ویژه نامه در مجله آمده معرفی شده است.
یکی مجله حکومت اسلامی، دفتر اول، سال پنجم، شماره هفده، پاییز و زمستان 1379 و دفتر دوم، شماره هجده، زمستان 1379، که ویژه نامه حکومت علوی است (552-547). و دیگری مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال سی وسوم، شماره 130 و 131، پاییز و زمستان 1379، می باشد (653-645).
بر فرض که گستره پژوهش شامل معرفی مجله ها شماره های ویژه امام علی علیه السلام هم بوده است؛ چرا تنها دو ویژه نامه معرفی شده است؟ در حالی که در دو سال متعلق به امام علی علیه السلام سالهای 1379 و 80 قریب به پنجاه ویژه نامه در نشریات گوناگون از قبیل: آینه پژوهش، حوزه، کلام اسلامی، علوم حدیث، بیّنات، معرفت و مشکوة چاپ شده است.
3 چنان که گفته شد، در مجموعه حاضر با رعایت معیارهایی، یکصد و پنجاه و شش اثر برگزیده فارسی، مطابق با عبارت «علیٌّ ولیٌّ» در ذیل دوازده موضوع معرفی شده است. با توجّه به اختلاف سلیقه ها و دیدگاهها در گزینش کتابها، شاید به رأی عده ای، تعداد کتابها می توانست کمتر یا بیشتر از این باشد. هیچ خللی وارد نمی آمد اگر آن مطابقت و استحسان یاد شده رعایت نمی شد! از طرف دیگر باید اذعان کرد که آثار معرفی شده بر اساس ملاکها و معیارهایی بوده و جفت و جور شدن تعداد کتابها با عبارت «علیٌّ ولیٌّ»، حسن اتفاقی بیش نبوده است.
در پایان همت مجریان طرح و نویسندگان محترم را می ستاییم و مطالعه این اثر کاربردی پژوهشی را به جامعه کتابخوان سفارش می کنیم.
1 در مجله مشکوة شماره 68 و 69، پاییز و زمستان 1379، «مقاله شناسی حضرت علی علیه السلام در دهه اخیر»، شماری از کتاب شناسیها آمده است.
2 منظور از آثار فارسی، کلیه آثاری است که زبان اصلی آن فارسی بوده یا از زبان عربی به فارسی ترجمه شده است.
3 مطابق با عبارت «علیٌّ ولیٌّ».
