الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، مولی احمد اردبیلی، تصحیح احمد عابدی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ دوم، 1377، 584ص وزیری.
علم کلام تا پیش از زمان خواجه نصیرالدین، روشی متفاوت با فلسفه داشت؛ ولی پس از نگارش کتاب سودمند تجرید، علم کلام با اندیشه های فلسفی آمیخته شد و رنگ فلسفی به خود گرفت و در نتیجه استقلال و روش خاص خود را از دست داد. به عنوان مثال: قانون علیّت و معلولیّت، یک اصل مسلّم در فلسفه است و فیلسوفان بزرگ به لوازم و پی آمدهای فراوان این قانون، چون عدم انفکاک معلول از علت تامه و در نتیجه قدمت عالَم یا فعل خداوند متعال و نیز دوام فیض و لزوم سنخیّت بین واجب و ممکن متعهد و پایبند هستند. امّا متکلّمان اسلامی تا پیش از زمان خواجه نصیر هرگز توجه ای به قانون علیّت نداشته و حتی از لفظ علّت و معلول نیز پرهیز داشتند و خدای متعال را صانع عالم -نه علت آن- دانسته و چون صانع می تواند از مصنوع خود جدا باشد، تنها خداوند را قدیم زمانی دانسته و جهان را حادث زمانی می دانند.
به هر حال از زمان خواجه نصیر، اختلاط و آمیخته گی فلسفه و کلام آغاز شد. خواجه نصیر، با آن که خود به مکتب فلسفی اشراق گرایش داشت، ولی اکثر کتاب های فلسفی خود را طبق مکتب مشائین به نگارش درآورد. وقتی خواجه دید در فلسفه نمی تواند از امامت و نبوت خاصه بحث کند -زیرا در فلسفه باید از برهان های کلی بهره گرفت و امامت یک مسأله جزئی (به معنای غیر کلی نه به معنای غیر مهم) است- به نوشتن کتاب تجرید همت گمارد و بیش ترین بخش الهیات بالمعنی الاخص آن رابه مبحث امامت اختصاص داد و به خوبی از عهده همه اصول پنج گانه اعتقادی برآمد.
از زمان تدوین کتاب «تجریدالکلام» همواره این کتاب مورد توجه عالمان و دانشمندان شیعه و سنی قرار داشته و حدود یک صد شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است. بسیاری از این کتاب ها به عنوان کتاب های درسی حوزه های علمیه شیعه و سنی و دانشگاه ها مورد استفاده قرار گرفته اند.
از مهم ترین شرح هایی که از طرف اهل سنّت بر این کتاب نوشته شده شرح تجریدالعقاید از علاءالدین قوشچی است که به شرح جدید شهرت یافته است. علاءالدین علی بن محمد قوشچی -متوفی 879- از فقهای حنبلی و از عالمان بزرگ اهل سنّت در علم کلام و نیز در هیأت و نجوم است. قوشچی در شرح خود برکتاب تجرید در مقام دفاع از اعتقادات اهل سنّت برآمده و خواسته است همه استدلال های خواجه رادر مسأله امامت پاسخ دهد. کتاب قوشچی مورد توجه علمای شیعه قرار گرفت و میدان برخورد آرای شیعه و سنی در مسأله امامت، بلکه سایر اصول دین شد، به طوری که جلال الدین دوانی سه حاشیه بر آن نوشت و آقابزرگ تهرانی در الذریعه بیش از بیست حاشیه بر آن را معرفی کرده است.
یکی از کسانی که به نقد کلام قوشچی پرداخته و همه کلمات او را با دقت عقلی زیاد، مورد بررسی قرار داده است، ملااحمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی است. او به زهد و تقوی و آگاهی گسترده در فقه مشهور است، امّا این کتاب حکایت از تبحر و توان مندی او در علوم عقلی دارد. مقدس اردبیلی کتاب قوشچی را بر فرزند خود تدریس کرده و ضمن آن نارسایی های کتاب را بیان و آن ها را یادداشت می کرده است. کتاب حاضر نتیجه آن ها است.
این کتاب که به صورت «قال» و «اقول» است، گاهی به شرح تفسیر کلام خواجه نصیر و خُرده گیری بر او پرداخته و گاهی به نقد کلمات قوشچی می پردازد و گاهی عدم دقت قوشچی در فهم کلام خواجه را بیان می کند و گاهی به بیان وجه ضعف استدلال یا مغالطه یا تعصب های نادرست قوشچی روی می آورد. از مزایای این کتاب آزاد اندیشی فراوان مقدس اردبیلی است که باعث شده نظرات خاصی در علم کلام و اعتقادات ابراز دارد.
قسمت اعظم این کتاب به مبحث امامت اختصاص دارد و ادله فراوانی بر اثبات امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و نفی امامت خلفا آورده است.
نویسنده تنها به نقد تفکرات قوشچی در مبحث امامت بسنده نکرده و به صورت مفصل به پاسخ شبهات فخر رازی نیز پرداخته و استدلال های بیست گانه او را از کتاب اربعین و تفسیر کبیر نقل و پاسخ داده است. در ضمن بحث از افضلیّت امیرالمؤمنین علیه السلام خلاصه ای از کتاب مناقب خوارزمی، و در بحث از امامت ائمه اثنی عشر علیهم السلام چکیده ای از کتاب کفایة الاثر را آورده است.
این کتاب برای اوّلین بار توسط نگارنده این سطور تصحیح و کنگره مقدس اردبیلی آن را ضمن مجموعه آثار کنگره چاپ نمود، و اکنون به عنوان چاپ دوم وبا اصلاحاتی توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر شده است.
ویژگی های این تصحیح عبارتند از:
الف) مقدمه مفصل محقق برای چاپ اوّل کتاب که در آن تاریخی از علم کلام و ادوار مختلف آن به صورت ابتکاری و بدیع نوشته شده، هم چنین نقطه عطف بودن خواجه در علم کلام و فشرده ای از زندگی قوشچی و محقق اردبیلی و آراء ابتکاری محقق اردبیلی و معرفی نسخه های مورد استفاده در این تحقیق و روش تصحیح و تحقیق کتاب از دیگر موضوعات مورد بحث در این مقدمه است.
ب) در مقدمه چاپ دوم رابطه فلسفه و دین و علم کلام با دین مورد بحث قرار گرفته است.
ج) برای تصحیح این کتاب از آوردن نسخه بدل هایی که مسلما غلط است و فایده ای برای خواننده در برندارد و تنها موجب شلوغ شدن کتاب می شوند خود داری شده و متن مصحّح کتاب عرضه شده و فقط نسخه بدل هایی که تأثیری در معنای عبارت دارند یا مورد شک و تردید بوده اند در پاورقی منعکس شده اند.
د) همه اقوال و آیات و احادیث از کتاب هایی که مورد استفاده محقق اردبیلی بوده استخراج شده است.
در این جا تذکر این نکته مهم است که، برای تصحیح کتاب و یافتن مدرک و مأخذ نقل قول یا حدیث اگرچه می توان به سراغ قدیم ترین منبع رفته و به آن ارجاع داد ولی بهتر است به منابعی که خود مؤلف به آن ها مراجعه می کرده استناد شود. به عنوان مثال: وقتی بر اثر شواهد و قرائن یقین داریم که محقق اردبیلی حدیثی را تنها از مناقب خوارزمی نقل کرده است در پاورقی، آن حدیث را به کتاب مناقب خوارزمی ارجاع دهیم نه آن که به منابع اصلی حدیث که مقدّم بر خوارزمی هستند. البته جمع بین هر دو بهتر است، آن گونه که گاهی در پاورقی های این کتاب عمل شده است.
ه) هرگاه حدیثی در چند منبع آمده است، به آن ها اشاره شده است.
و) در پایان کتاب، ده فهرست متعدد آورده شده که استفاده از کتاب را آسان می کند. ضمنا فهرست ... اصطلاحات و مفردات فنی از ویژگی های خاص این تصحیح است.
برای این تصحیح، از 207 کتاب چاپی و هشت کتاب خطی بهره گرفته شده و به آن ها ارجاع داده شده است. این تصحیح در سال 1376 به عنوان کتاب برگزیده سال شناخته شده و در جشنواره کتاب سال دانشجویی در رشته علوم انسانی برنده جایزه شد، و تاکنون چند پایان نامه کارشناسی ارشد در بعضی از دانشگاه ها بر مبنای آن نوشته شده است.