انسان، ادیان، ارتداد

آفتاب، ش 23

1 . حضور ادیان و ملل و نحله های گوناگون در تاریخ آیین آدمیان، از پدیده های غیرقابل انکار است . در واقع هیچ دینی نتوانسته دیگر ادیان را فسخ کند و خود را دین برتر قرار دهد . یکی از کارهای مهم پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در مدینه، به سمیت شناختن ادیان الاهی پیشین بود .

2 . یکی از نقاط مشترک ادیان، به ویژه ادیان ابراهیمی، احترام به عزت و کرامت ذاتی انسان است . انسان دارای هر عقیده ای باشد، دارای کرامت ذاتی است .

3 . برای حفظ عزت و کرامتی که در ذات انسان نهفته است، حقوقی متصور است که از آن به حقوق طبیعی، تعبیر می شود . نخستین حق از این دست، که در اسلام نیز بر آن تاکید شده است، حق حیات است . آزادی عقیده، بیان و رفتار نیز از حقوق طبیعی مسلم آدمیان است . حاکمان باید از این اصل الاهی حمایت و نگهبانی کنند و اجازه ندهند کسی به حریم آزادی تجاوز نماید .

دو مسئله در مورد آزادی مهم است: نخست آنکه هر کسی حق دارد عقیده دلخواه خود را برگزیند و به آیین مورد علاقه اش روی آورد، و دیگر اینکه فرد نباید هیچ گونه بیم و هراسی در ایمان ورزی و اعلام عقیده خویش داشته باشد . دین تحمیل کردنی نیست و لزوما از آدمیان می خواهد که به عقیده دیگران احترام بگذارند . البته این بدان معنا نیست که هیچ مجادله و بحثی در درستی یا نادرستی عقاید صورت نگیرد، بلکه بحث و جدل بر سر عقاید باید به شکل احسن و بر اساس عقل و منطق باشد .

4 . به دنبال طرح حق حیات و حق آزادی، باید دانست که در اسلام، در چه مواردی می توان کسی را از حق حیات محروم کرد؟ مواردی که بر اساس قرآن کریم، حکم اعدام بر آنها جاری می شود، دو مورد بیشتر نیست . قتل عمد، فساد و محاربه .

5 . در تعریف ارتداد، فقها بالاجماع چنین گفته اند: «به کفر گراییدن مسلمانی که اسلام را از روی عقل، اراده و بلوغ پذیرفته باشد .» آیاتی از قرآن که دربردارنده این اصطلاح است، عبارت اند از:

1 - 5 . «هر کس از شما از دینش برگردد و در حال کفر بمیرد، اعمالش در دنیا و آخرت باطل گردیده است و اینان از اصحاب دوزخ اند» ⁽¹⁾ .

در این آیه هیچ گونه مجازات و حدی برای اصحاب ارتداد تشریع نگردیده است و خداوند تنها از بطلان اعمال و عذاب اخروی آنان خبر می دهد . از سویی، همان طور که ابتدای آیه گویای آن است، عده ای در ماه های حرام کارزار می کردند تا برخی را از جبهه اسلام به جبهه کفر برانند و سنگر مسلمانان را تخلیه کنند . پس ارتداد در اینجا به معنای خالی گذاشتن جبهه اسلام و به جبهه کفر گراییدن است که در این مورد اگر عقوبت دنیوی هم مقرر گردد، غیر معقول نیست .

2 - 5 . «ای کسانی که ایمان آورده اید، هر کس از شما از آیین خود برگردد، خداوند جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنان نیز خدا را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند ...» ⁽²⁾

مرحوم علامه طباطبایی این آیه را به آیات قبل مربوط می داند که در آنها از برتری غیرمسلمانان بر مسلمانان نهی شده است . هر لحظه امکان داشت افراد تازه مسلمان با ارتداد خود دولت تازه تاسیس پیامبر را ساقط کنند . در این آیه، خداوند پیامبر را دلداری می دهد که اگر این قوم تازه مسلمان مرتد شدند، خداوند قوم شایسته تری را جانشین آنها می کند . حال این پرسش مطرح می شود که اگر کسی در مسائل علمی، کلامی و فلسفی به نکاتی دست یابد که باورهای پیشین او را دگرگون ساخته و یقین او را نسبت به پاره ای از گزاره های دینی از میان ببرد، مشمول تعریف مرتد می شود؟ و اگر تعریف ارتداد بر چنین شخصی بار شود، آیا حکم اعدام بر او جاری است؟

نویسنده معتقد است که چون دگرگونی در عقیده و اندیشه به اختیار انسان نیست، می باید میان ارتداد فکری و ارتداد سیاسی فرق گذاشت و آنچه در عهد پیامبر و خلیفه اول روی داده، تنها تغییر عقیده نبوده، بلکه تغییر عقیده همراه با فتنه و نفاق بوده است . اگر ارتداد یک عمل سیاسی دانسته شود، آن گاه باید حکم آن را به عنوان تعزیر، در حوزه حکومت گذاشت .

پی نوشت:

1) بقره 2: 217 .

2) مائده: 5: 53 .