در ادامه مقاله کتابخانه های مرموز در خدمت شما هستیم، همانطور که به یاد دارید از آغاز آفرینش بشر ذخیره و ثبت وقایع و اطلاعات بر روی وسایل متفاوتی ثبت می‌شد تا اینکه نوبت به کتاب رسید. در اهمیت عنصر کتاب برای تکامل جامعه انسانی، همین بس به‌تمامی ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشری، از طریق کتاب جاودانه ماندهاند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پوشش کتاب و مبادلات فرهنگی تقویتشده است. ولی کتاب‌ها در طول تاریخ به دلایل مختلف چه سیاسی و چه مذهبی باید نابود می‌شدند ولی در این بین افرادی بودند که برای سالم نگه‌داشتن کتاب‌ها آن‌ها را در کتابخانه‌های مخفی نگهداری می‌کردند امروز بر آن شدیم تا تعدادی از این کتابخانه‌های مرموز را برای شما معرفی کنیم. برای آشنایی با این ماجرا در ادامه با بنیتا همراه باشید.
کتابخانه‌ای در دیوارهای کنیسه بن عزرا
ویکی پدیا
این کتابخانه مانند کتابخانه واتیکان توسط نیروهای نظامی محافظت نمی‌شد ولی چیزی که از آن محافظت کرد، فراموشی آن بود. این کتابخانه در فسطاط قرار داشت، فسطاط اولین پایتخت مصر در دوره حکمرانی مسلمانان بود. این شهر را سردار مسلمان، عمرو بن عاص بلافاصله پس از فتح مصر به دست مسلمانان در 641 میلادی به همراه مسجد عمرو اولین مسجد بنا شده در مصر و سرتاسر آفریقا بنا کرد. این کتاب‌ها از دید یهودیان مخفی و فراموش شده باقی ماند، چون آن‌ها خیلی به آن اهمیت نمی‌دادند. ولی یهودیان رومانیایی به ارزش آن پی بردند؛ اما تا سال 1874 یعنی زمانی که دو خواهر دوقلوی اسکاتلندی به نام اگنس لوییس و مارگارت گیبسون، اعدای از این اسناد را به همکارشان در دانشگاه کمبریج نشان دادند، کسی متوجه اهمیت این کتاب‌ها نشده بود.
lib.cam.ac.uk
مسلمانان، مسیحیان و یهودیان معتقد بوده‌اند که نوشته‌های دربردارندهٔ نام خداوند نباید از بین برود و یا پراکنده شود، اما به نظر میرسد تنها یهودیت این بینش زهد آمیز را به نهادی رسمی تبدیل کرد. کتابهای مقدس و دعا و نیز تمام نوشته‌های به الفبای عبری که دیگر مورداستفاده نبود، در اتاقهایی به نام گنیزا در کنیسه‌ها نگاهداری می‌شد. هنگامی‌که مقدار این متون بسیار می‌شد، میبایست آن را به گورستان ببرند و در یک مراسم رسمی مانند جنازهٔ انسان دفن کنند.
معروفترین گنیزا که به سبب اهمیت و شهرتش این واژه به آن اطلاق شد، گنیزا قاهره یا دقیقتر گنیزا کنیسهٔ عزرا در گنیزای کنیسه‌ی عزرا فسطاط قاهره است. کنیسهٔ عزرا حدود سال 882 م. بر ویرانه‌های کلیسایی که به یکی از دو گروه بزرگ یهودی فسطاط، یعنی یهودیان خاخامی فلسطینی فروخته‌شده بود، بنا شد و تا سال 1970 م. پابرجا بود. این کنیسه برای آخرین بار در 1890 م. مرمت شد اما به اتاق زیرشیروانی آن‌که همان محل گنیزا بود، دست نزدند. این اتاق در انتهای تالار زنان و بدون پنجره بود و تنها راه ورود به آن از طریق نردبانی بود که به سوراخی در کف اتاق منتهی می‌شد. در این اتاق صدها هزار برگه سند در طول قرنها گردآمده بود که برخلاف روش معمول برای دفن به گورستان برده نشده بود.
سبب این سرنوشت استثنایی را باید در موقعیت تاریخی ویژهٔ یهودیان مصر در نیمه اول قرن پنجم هجری/ ابتدای سدهٔ یازدهم میلادی جستوجو کرد. این روزگار شاهد تعقیب و سختگیری حاکم بامرالله، نسبت به یهودیان بود.
در این ایام چندین بار مراسم تشییع جنازهٔ اهل ذمه برهم زده شد. ازجمله در 1101 م؛ و گرچه بعدها خلفا آزادی بیشتر و اجازه تأسیس کنیسه های تازه ای دادند، اما بزرگان یهود که از تکرار حوادث گذشته بیم داشتند، تصمیم گرفتند حمل اسناد برای دفن را متوقف کنند. بدین ترتیب مجموعه اسناد گنیزا فسطاط باقی ماند. بیشتر این اسناد به سدههای ششم و هفتم هجری/ دوازدهم و سیزدهم میلادی مربوط است اما اسناد اندکی نیز از سدههای پیش‌تر در میان آن‌ها یافت میشود.
squarespace
ازنظر فیزیکی، نوشته‌ها بر روی پاپیروس، پوست گوساله، کاغذ و نوعی کاغذ خاص موسوم به رق است. کاغذ اسناد قدیمتر سنگین و قهوهای و کاغذهای دوران متأخرتر نازکتر و روشنتر است.
بخش بزرگی از اسناد به زبان عربی و به خط عبری است ازجمله نامه‌های تجاری و خانوادگی، وقف نامه‌ها، اسناد مربوط به منازعات ملکی و دیگر اسناد حقوقی. بااین‌همه اسنادی به زبان و خط عبری نیز در این مجموعه بسیار است. برای نمونه اسناد مربوط به آزاد کردن بندگان و بخشی از قراردادهای ازدواج یا برخی از نامه‌های شخصی یهودیان، برای مثال هنگامی که پدری برای جویا شدن از وضع تحصیلی پسرش به استاد او نامه مینویسد و نمیخواهد فرزندش دریابد که او چه نوشته است افزون بر این، چون انتقال اموال غیرمنقول یهودیان، به‌ویژه هنگام پایان ازدواج در پی مرگ همسر یا طلاق، باید در برابر دادگاه یهودیان صورت میگرفت و سپس این نوع معاملات را محضرداری مسلمان صحه میگذاشت تا اطمینان حاصل شود که مالیاتها به‌تمامی پرداخت‌شده است. اسناد بسیاری نیز درباره ملک و مسکن باقی‌مانده است، حتی درباره انتقال ملک از مسلمانی به مسلمان دیگر در مواردی که این ملک بعدها به فردی یهودی فروخته می‌شد.
اطلاعات درباره گنیزا قاهره به آهستگی به غرب رسید. اولین مسافر و دیدارکننده آن در دوره جدید سیمون وان گلدرن، عموی هاینریش هانیه، در 1752 م. بود که هنگام سفر به مصر از آن دیدن کرد. تقریباً سده بعد آبراهام فرکوویچ دلالی که اسناد بسیاری از یهودیان شرق را به کتابخانه سلطنتی روسیه فروخته، احتمالاً از آن دیدار کرده بود، زیرا در میان اسنادی که به کتابخانه سلطنتی فروخته بود، مکتوباتی از گنیزا نیز دیده می‌شد. در 1864 م. جهانگردی موسوم به «یعقوب سفر» کوشید به گنیزا راه یابد؛ اما نتوانست اسناد مهمی به دست آورد. از اواخر سدهٔ نوزدهم افراد محلی فروش اسناد گنیزا را آغاز کردند. در 1891 م. سایروس آدلر بخش کوچکی از این اسناد را خرید و به آمریکا برد. مقارن این سالها چستر وسایس نزدیک به 2600 قطعه از اسناد گنیزا را به کتابخانه بودلیان در آکسفورد بردند.
اما بیتردید بزرگ‌ترین اثر پژوهشی درباره اسناد گنیزا، اثر عظیم و حجیم گویتین است با عنوان یک جامعه مدیترانه ای: اجتماعات یهودی جهان عرب بدان گونه که در گنیزا قاهره تصویر شده است. این کتاب نخست در دو جلد مشتمل بر پژوهشی عمومی درباره این اسناد همراه با مجلدی دربرگیرنده ترجمه گزیدهای از اسناد با عنوان خواندنیهایی درباره تاریخ اجتماعی مدیترانه به چاپ رسید. جلد چهارم نیز با عنوان (زندگی روزانه) در 1983 منتشر شد.
princeton
مجلدات پنجم و ششم را نیز گویتین اندکی پیش از مرگش در پنجم فوریه 1985، به چاپ سپرد. این اثر گرانقدر پژوهشی سترگ درباره معیشت، خانواده و زندگی روزانه مردمان در قرون‌وسطی در سواحل مدیترانه است و در اصل برای سه جلد طرح‌ریزی‌شده بود. تحقیقات گویتین درباره یهودیان قرون‌وسطی بر اساس این اسناد حقایق جدیدی را درباره جنگهای صلیبی نیز آشکار ساخت.
. ازآنجایی‌که یهودیان قرون‌وسطا بدون نوشتن نام خدا، هیچ جیزی را نمی‌نگاشتند، خواه نامه‌های شخصی یا فهرست خرید، گنجینه وسیعی از تاریخ به همین واسطه جمع‌آوری شد که بازه زمانی‌اش از قرن نهم تا نوزدهم است.
این اسناد دانش ما در مورد یهودیان، خاورمیانه و منطقه مدیترانه در اعصار میانی تغییر داده‌اند. این اسناد گویای ارتباط تجار یهودی یا مسیحیان و مسلمانان هستند و نشان می‌دهند که میزان تحمل یهودیان بسیار بیشتر از آنی بوده که می‌پنداشتیم و جریان‌های ضد یهودیت، شدت کمتری نسبت به تصورمان داشته‌اند.
لطفا در قسمت بعدی مقاله هم با ما همراه باشید.