بهداشت فردی در سبک زندگی رضوی (ع)

بهداشت فردی رعایت آداب و دستوراتی است که جهت تأمین سلامت فرد به کار می‌رود. انسان با رعایت بهداشت فردی در وضعیتی قرار می‌گیرد که به راحتی فعالیت‌های روزانه را انجام داده در شرایط مطلوب قرار می‌گیرد. بهداشت فردی ارتباطی تنگاتنگ با اندام ها، دستگاه‌ها و اعضای مختلف بدن و نیز روح و روان آدمی دارد. عدم رعایت اصول بهداشت فردی، چه آگاهانه و چه ناآگاهانه، می‌تواند فرد را آسیب پذیر کند و او را در معرض بیماری‌های مختلف تنی یا روانی یا روان تنی قرار دهد.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علت غسل میت این است که او را غسل می‌دهند تا پاکیزه شده و از آلودگی‌ها و امراضی که داشته پاک گردد. (1)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
پاکیزگی از اخلاق انبیاست. (2)

1) بهداشت اندام

یک) بهداشت مو

فردی از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی آیه «خُذُوا زِینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ»؛ (3) سؤال کرد. آن حضرت فرمود:
یکی از زینت‌ها شانه زدن به هنگام نماز است. (4)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
موی سر اگر در جلوی سر باشد، دلیل یمن و سعادت است. اگر روی صورت باشد دلیل بر سخاوت است و اگر موی سر به هم بافته شده باشد دلیل شجاعت است. (5)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چند چز از سنن انبیا است: عطر زدن و کوتاه کردن مو. (6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چند چیز از اخلاق انبیا است: استفاده از بوی خوش، رعایت پاکیزگی با الموسی (7) و استفاده از نوره. (8)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
موهای خود را کوتاه کنید؛ زیرا این امر شما را زیبا می‌سازد. (9)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز است که اگر کسی بشناسد آنها را ترک نخواهد کرد: ستردن موها، ازدواج با زنان و کوتاه کردن لباس. (10)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرگاه خواستی جوش برنیاید و بر بدنت هیچ زخم یا تَرَک پوست و یا سیاه لکّه‌ای رخ ننماید، پیش از نوره کشیدن، با آب سرد، شستشو کن.
هرکس می‌خواهد برای نوره کشیدن به حمّام برود، دوازده ساعت، یعنی یک روز کامل پیش از آن، از نزدیکی خودداری کند. سپس اندکی صبر (11) یا اقاقیا (12) و یا پیل زهره (13) و یا قدری از همه‌ی آنها را با هم در نوره بریزد. البته این کار را پس از آن انجام دهد که نوره، در آب گرمی حل شده باشد که در آن، بابوبنه یا مَرزَنگوش یا گُلِ بنفشه‌ی خشک و یا ندکی از همه‌ی آنها، به اندازه‌ای که بوی خود را به آب بدهد، جوشانده شده است. در این میان، زرنیخ هم باید به اندازه‌ی یک ششمِ نوره باشد.
پس از نوره کشیدن هم باید چیزی همانند برگ هلو، گل کاجیره، حَنا و مُشکک و گُل سرخ (14) به بدن مالیده شود تا بوی آن را از میان ببرد. و به محض عمل نمودن، آن را بشوید و قدری روغن گل سرخ نیز بر بدن بمالد. و اگر نوره بدن را بسوزاند، مقداری عدس پوست کنده بردارد، خوب آرد کند، در گلاب و سرکه حل کند و بر جای زخم بمالد، که به اذن خداوند متعال، بهبود خواهد یافت. آنچه مانع اثر گذاشتن نوره بر بدن می‌شود، این است که محل، با سرکه‌ی انگور، پیاز دشتیِ کاملاً تُرش و روغن گل سرخ، خوب مالیده شود. (15)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن غذای نمک سود، گوشت نمک سود و خوردن ماهی نمک سود، پس از رگ زنی و حجامت، بَهَک و گَری ایجاد می‌کند. (16)

دو) بهداشت پوست

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
(حضرت) صادق (علیه السلام) برای محافظت از نور خورشید از کلاه لبه دار سایه افکن استفاده می‌کرد. (17)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نظافت کردن از اخلاق پیامبران است. (18)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر کسی در آبی خود را بشوید که پیش از او کسی خود را در آن شسته است و مبتلا به بیماری واگیردار شود، جز خود را ملامت نکند. (19)

الف) حمام کردن

سلیمان جعفری گوید: مریض شدم به اندازه‌ای که گوشت‌های بدنم ریخت، خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم. فرمودند: دوست داری که بار دیگر گوشت هایت برگردد، عرض کردم آری. فرمودند:
حمام برو تا گوشت هایت بازگردد، ولیکن اگر ادامه بدهی و زیاد بروی مبتلا به سل می‌شوی. (20)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حمام یک روز در میان، گوشت بدن را زیاد می‌کند و هر روز حمام رفتن، پیه‌های کلیه را آب می‌سازد. (21)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس روز جمعه حمام برود و موهای زائد بدن خود را پاک کند، اگر گرفتار برص شد، باید خود را ملامت کند. (22)
حسن بن جهم گوید: خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم مشاهده کردم آن حضرت محاسن خود را با خضاب سیاه کرده اند. عرض کردم: محاسن خود را سیاه کرده اید؟ فرمودند: خضاب اجر دارد و عفت زنان را زیاد می‌کند، اگر مرها خضاب می‌کردند و خویشتن را آماده می‌کردند زنان از جاده‌ی عفاف بیرون نمی‌شدند. گوید: عرض کردم: می‌گویند حنا آدمی را پیر می‌کند. فرمودند:
چه چیز آدمی را پیر می‌کند. هر روز که از عمر انسان می‌گذرد به طرف پیری می‌رود. (23)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرگاه خواستی حمام بروی و در سر خود ناراحتی پیدا نکنی، هنگام ورود، ابتدا پنج جرعه آب گرم بنوش، در این صورت به خواست خدای تعالی، از سردرد و درد شقیقه درامان خواهی بود. بعضی گفته اند هنگام ورود به حمام پنج مشت آب گرم روی سر خود بریز. بدان که حمام هم ترکیبی مانند ترکبی بدن دارد یعنی همان طور که بدن دارای چهار طبع بوده حمام نیز دارای چهارخانه است: خانه‌ی اول سرد و خشک است؛ خانه‌ی دوم سرد و مرطوب؛ خانه‌ی سوم گرم و مرطوب و خانه‌ی چهارم گرم و خشک. اگر می‌خواهی بدنت جوش؛ دانه و غیره نزند، هنگام ورود به حمام ابتدا بدنت را با روغن بنفشه چرب کن، اگر می‌خواهی بدنت مبتلا به زخم، ترکیدگی و لکه‌های سیاه نشود، پیش از آنکه نوره بکشی خود را با آب سرد بشوی. فایده‌ی حمام این است که بدن را به اعتدال می‌رساند، چرک را پاک می‌کند، پی و رگ‌ها را نرم می‌گرداند، اندام‌های بزرگ بدن را تقویت و اضافه‌ها و عفونت‌های بدن را ذوب می‌سازد. (24)

ب) بیماری‌ها و نسخه ها

زگیل (تَآلیل)

علی بن نعمان نقل می‌کند که به امام هشتم (علیه السلام) عرضه داشتم فدایت گردم من زگیل بسیاری در بدن دارم که اسباب ناراحتی من شده از شما می‌خواهم چاره‌ای برای رفع آن به من یاد دهی که مفید باشد. فرمود: برای هر کدام از آنها هفت دانه جو بردار و بر هر یک هفت بار إِذا وَقَعَتِ الوَاقِعَة را تا جمله‌ی هَبَاءً مُّنبَثاً، (25) و آیه مبارک وَ یَسئلُونَکَ عَن الجِبَالِ فَقُل یَنسِفُهَا رَبِّی نَسفاً* فَیَذَرُهَا قَاعاً صَفصَفاً لاَّ تَرَی فِیها عِوَجاً وَ لا أَمتاً (26) را قرائت کن و بدان بدم. آنگاه دانه دانه برگیر و هر یک را بر زگیلی بسای و سپس همه را در یک پارچه آب نخورده‌ای بریز و به سنگی ببند و در جای تاریکی بیاویز. علی بن نعمان گفت: من این دستور را عمل کردم و روز هفتم نگریستم چیزی باقی نبود و مثل کف دستم صاف شده بود و سزاوار است این کار را در آخر ماه که ماه در هیچ جای زمین پیدا نیست انجام شود. (27)

پیسی و جذام (بَرَص و جُذام)

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر شما باد خوردن نمک؛ زیرا نمک باعث درمان هفتاد بیماری است. از آن جمله جذام، پیسی و جنون است. (28)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حنا بستن پس از نوره کشیدن موجب جلوگیری از مرض جذام و پیسی است. (29)

سفیده پوست (بَهَق)

شخصی از ناراحتی سفیده پوست خدمت حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) شکوه نمود. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
قدری ماش تازه را در فصل برداشت آن بردار و همراه با برگش بکوب سپس بفشر تا آبش گرفته شود. این آب را در حالت ناشتا بخور و بر قسمت‌های بهک زده‌ی پوست بمال. (30)

گری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن غذای نمک سود، گوشت نمک سود و خوردن ماهی نمک سود، پس از رگ زنی و حجامت، بَهَک و گَری ایجاد می‌کند. (31)

جوش

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر می‌خواهی که در بدنت جوش ظاهر نشود، هنگامی که وارد حمّام می‌شوی، بدن خود را به روغن بنفشه چرب کن. (32)

سه) بهداشت ناخن

خلف گوید: در خراسان حضرت رضا (علیه السلام) را در حالی که چشمم درد می‌کرد مشاهده کردم، فرمودند: شما را دلالت کنم بر چیزی که اگر آن را به کار بندی هرگز مبتلا به چشم درد نمی‌شوی، عرض کردم: بفرمایید. فرمودند: روزهای پنج شنبه ناخن‌های خود را بگیر. از آن روز همین کار را کردم و تا امروز چشم درد ندیده ام. (33)

چهار) بهداشت چشم

الف) زینت چشم

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرکس ضعف چشم داشته باشد هنگام خواب سرمه بکشد. چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ، این عمل موی چشم را می‌رویاند و نورش را زیاد می‌کند. (34)
نادر خادم گوید: حضرت رضا (علیه السلام) به یکی از کسانی که در محضرشان بود فرمودند: سرمه بکش. بعد معلوم شد آن مرد در خانه‌ی خود زینت نمی‌کند. امام (علیه السلام) فرمودند:
تقوا داشته باش و سرمه کشیدن را ترک نکن. (35)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر تو باد سرمه‌ی سیاه؛ چرا که دیده را جلا می‌دهد، مژگان را می‌رویاند، دهان را خوش بو می‌سازد و بر توان جنسی می‌افزاید. (36)

ب) بیماری‌ها و نسخه ها

خوردن تُرنج نابهنگام

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن ترنج در هنگام شب، چشم را انحراف می‌دهد و کژچشمی می‌آورد. (37)

کاری ناستوده

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در اوایل شب، چه زمستان و چه پاییز، با زنان نزدیکی مکن؛ چرا که معده و رگ‌ها [در این هنگام] پُر است و این کار، ناستوده است و از آن بیم ضعف بینایی و سست خردی می‌رود. (38)

گوشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن گوشت شنیدن و دیدن را افزایش می‌دهد و خوردن آن با تخم مرغ باه را افزایش می‌دهد. (39)

ضعیف بودن چشم

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس چشمش ضعیف شود. به هنگام خواب هفت میل از سرمه سنگ بکشد؛ چهارمیل به چشم راست و سه میل در چشم چپ؛ زیرا که مژه‌ها را می‌رویاند و چشم را جلا می‌دهد و خداوند به سرمه فایده‌ی سی ساله می‌دهد. (40)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
با قرائت کردن سوره حمد چشم شفا پیدا می‌کند. (41)

پنج) بهداشت دهان و دندان

الف) مسواک زدن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سزاوار نیست انسان حتّی یک روز استعمال بوی خوش را ترک کند، اگر قدرت نداشت یک روز در میان خود را خوشبو کند و اگر بازهم نتوانست در روز جمعه حتماً بوی خوش استعمال کند. (42)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مسواک زدن نور چشم را بیشتر می‌کند. مو را می‌رویاند و آب ریزش چشم را از میان می‌برد. مرغوب ترین چیزی که به آن مسواک می‌زنی بوته‌ی اراک است که دندان را تمیز، دهان را خوشبو و لثه‌ها را محکم می‌کند. در برابر پوسیدگی دندان‌ها مفید است، هرگاه به مقدار اعتدال مصرف شود؛ اما زیاده روی در استفاده از آن، دندان‌ها را نازک و لق و ریشه‌ی آنها را سست می‌کند.
پس هر که می‌خواهد دندان‌های سالم خود را نگه دارد، مقدار مساوی از شاخ سوخته‌ی بزکوهی، گزمازگ (میوه‌ی درخت گز)، مشکک، گل سرخ، سنبل رومی، حب الاثل و یک چهارم این مقدار، نمک اندرانی (بلور) بردارد، همه را بکوبد و با این مخلوط مسواک بزند که دندان‌ها را محکم می‌سازد و از ریشه‌ی دندان‌ها در برابر آفت هایی که می‌رسد، محافظت می‌کند.
هر که می‌خواهد دندان هایش سفید باشد، مقداری نمک بلور و به همان مقدار کف دریا بردارد، خوب پودر کند و با آن مسواک بزند. (43)
معمَّربن خلاد از امام رضا (علیه السلام) روایت کرده است حضرت هنگامی که در خراسان بودند پس از خواندن نماز صبح، در مکان خواندن نمازشان می‌نشستند و کیسه‌ای را که در آن چند مسواک بود می‌آوردند و با همه‌ی آنها مسواک می‌زدند. سپس مقداری کُندر می‌آورند و حضرت آن را می‌جویدند، سپس این کار را به پایان رسانده، نزد او قرآنی می‌آوردند و از روی آن تلاوت می‌فرمودند. (44)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مسواک زدن دیده را جلا می‌بخشد، مو می‌رویاند و اشک ریزش را از میان می‌برد. (45)
خالد قمّاط از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) روایت می‌کند که این داروها را برای بلغم به من املا کرد:
به وزن یک مثقال هلیله‌ی زرد، دو مثقال خردل و یک مثقال عاقِر قرحا برمی داری و همه را نرم می‌سایی و ناشتا با آن مسواک می‌زنی به خواست خداوند، بلغم را می‌زداید، بوی دهان را خوش می‌سازدو دندان‌ها را استحکام می‌بخشد. (46)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
با چوب درخت انار و ساقه‌ی ریحان خلال نکنید؛ زیرا که آن دو زمینه ساز بیماری جذامند. (47)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
فقط خارج دهان را باید با اشنان (ماده پاک کننده) شست و اما داخل دهان چربی را به خود نمی‌گیرد. (48)
روایت شده است که حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) کیسه‌ای داشت که در آن پنج مسواک بود، روی هر مسواک اسم یکی از نمازهای روزانه نگاشته شده بود. آن حضرت برای هر نماز با مسواک مخصوص آن نماز، مسواک می‌زد. (49)

ب) بیماری‌ها و نسخه‌ها

انجیر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انجیر بوی بد دهان را می‌برد، دهان و استخوان‌ها را استحکام می‌بخشد، مو می‌رویاند، درد را می‌برد و با وجود آن، دیگر به دارویی نیاز نیست. (50)

مُشکک (سُعد)

ابراهیم بن نظام نقل می‌کند دزدان مرا گرفتند و در دهانم پالوده‌ی داغ ریختند تا آنکه دهانم پخت. پس از آن، دهانم را با یخ، پر کردند و در نتیجه دندان هایم سست شد. پس از چندی امام رضا (علیه السلام) را در خواب دیدم. از این پیشامد به نزد ایشان، اظهار ناراحتی کردم. فرمود: از مشکک، بهره جوی؛ چرا که، در این صورت، دندان هایت ثابت خواهد ماند.
هنگامی که ایشان به خراسان آورده شد. به من خبر رسید که بر ما نیز خواهد گذشت. به استقبال ایشان رفتم و به ایشان سلام کردم و حال خویش را و این که ایشان را در خواب دیده بودم و ایشان مرا به استفاده از مشکک سفارش فرموده بود، با ایشان در میان نهادم. فرمود: اکنون در بیداری، تو را بدان سفارشس می‌کنم. من نیز از آن بهره جستم و دندان هایم به وضع پیشین بازگشت. (51)

روغن زیتون

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوشبو می‌گرداند و بلغم را می‌برد و رنگ رخساره را صفا و روشنی می‌بخشد. اعصاب را قوی می‌سازد و رنج و درد را برطرف می‌کندو آتش غضب را فرومی نشاند. (52)

خوردن غذا در شب

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
شکم پر، خواب آرام تری می‌آورد و دهان را خوشبو می‌کند. (53)

نوشیدن آب سرد

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نوشیدن آب سرد در پیِ چیزهای گرم و نیز در پیِ شیرینی، دندان‌ها را از میان می‌برد. هر کس می‌خواهد دندان هایش فاسد نشود، حتماً هرگاه شیرینی می‌خورد، پس از آن، قطعه نانی نیز بخورد. (54)

تخم مرغ و ماهی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
باید از این بپرهیزی که تخم مرغ و ماهی را هم زمان در معده گردآوری؛ چرا که هرگاه این دو با یکدیگر گرد آیند، قولنج، باد بواسیر و دندان درد به وجود می‌آورند. (55)

مالیدن روغن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد که لب هایش نترک و از آن ناسور (56) بیرون نزند، به ابروهای خود، روغن بمالد. (57)

شش) بهداشت پا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن باقلا مغز استخوان‌های ساق پا را استحکام می‌بخشد و خون تازه تولید می‌کند. (58)

هفت) بهداشت گوش

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد گوش هایش درد نگیرد، به هنگام خواب در آنها پنبه بگذارد. (59)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد گوش هایش و نیز زبان کوچکش فرونیفتد، هیچ گاه شیرینی نخورد، مگر این که پس از آن، سرکه غِرغِره کند. (60)

هشت) بهداشت قلب و عروق

الف) قلب

امام رضا (علیه السلام) در آغاز رساله‌ی ذهبیه این گونه فرمود:
پادشاه این کشور است. عروق، اعصاب و مغز، کارگزاران هستند. قلب، خانه این پادشاه و جسم، حیطه و قلمرو استیلای اوست. دست، پا، چشم، لب ها، زبان و گوش، یاران او هستند. خزانه‌ی این پادشاه، معده و شکم، و پرده دار این پادشاه، سینه‌ی اوست. (61)

ب) خون

باقلا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن باقلا مغز استخوان‌های ساق پا را استحکام می‌بخشد و خون تازه تولید می‌کند. (62)

انار

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انار ترش و شیرین (ملس) بمک؛ چرا که انسان را نیرو می‌دهد و خون را زنده می‌سازد. (63)

چغندر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عقل را استحکام می‌بخشد و خون را تصفیه می‌کند. (64)

شام خوردن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در بدن، رگی است که آن را عشا (شام) گویند. اگر شخص شام خوردن را واگذارد، آن رگ تا صبح او را نفرین می‌کند و می‌گوید: خدا، تو را گرسنه بدارد، چنان که مرا گرسنه بداشتی، و تشنه بدارد، چنان که تشنه ام نگاه داشتی (65) پس مبادا کسی از شما شام را واگذارد، هر چند به یک لقمه نان یا جرعه‌ای آب باشد. (66)

ج) حجامت

چگونگی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چون خواهی حجامت کنی چهارزانو برابر حجامت کننده بنشین و بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، پناه به خدای کریم در این حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدی و علّت و بیماری و دردها و بیماری‌ها و از تو عافیت، تندرستی و درمان هر درد، خواهم. (67)

زمان

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حجامت دوشنبه از ما و در سه شنبه از بنی امیه است. (68)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
ناخن هایتان را روز سه شنبه بگیرید، و در روز چهارشنبه حمام کنید و حجامت مورد نیاز در روز پنج شنبه باشد. و برترین بوی خوش را روز جمعه استفاده نمایید. (69)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز است که هر یک از شما روزه دار است، نباید خود را در معرض آنها قرار دهد: حجامت، حمام و زن زیبا. (70)
احمد دقّاق بغدادی در نامه‌ای از حضرت امام رضا (علیه السلام) در مورد حجامت در روز چهارشنبه سؤال نمود. حضرت در پاسخ این گونه نوشت:
به عکس آنچه مردمان فال بد بر آن می‌زنند، هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هر گونه آفتی سالم و از هر ناراحتی محفوظ می‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودی می‌یابد. (71)

احکام

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حجامت، دمل‌ها و جراحت ها، وضو را باطل نمی‌کند. (72)

خوردنی ها

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در صورتی که بعد از فصد (رگ زدن) و حجامت ماهی شور خورده شود موجب سفیدک (بهق) و پیسی می‌گردد. (73)

وسیله شفادهی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر شفا در چیزی باشد، پس در تیغ حجامت و شرب عسل خواهد بود. (74)

آثار حجامت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حجامتی که میان شانه‌ها صورت می‌گیرد، در بهبود ضربان قلب ناشی از شکم پُری و حرارت، سودمند است. آن [حجامتی] که در ساق پا صورت پذیرد، ممکن است از کلیه، مثانه و زهدان بکاهد و خون قاعدگی را به جریان اندازد. تنها مشکلی که دارد، این است که تن را ضعیف می‌کند و ممکن است از آن، شب کوری شدیدی بر شخص عارض گردد. با این همه، برای کسانی که جوش و کورَک دارند، سودمند است. (75)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هرگونه آفتی سالم و از هر ناراحتی محفوظ می‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودی می‌یابد. (76)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چون خواهی حجامت کنی چهار زانو برابر حجامت کننده بنشین و بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، پناه به خدای کریم در این حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدی و علت و بیماری و دردها و بیماری‌ها و از تو عافیت، تندرستی و درمان هر درد می‌خواهم. (77)
حضرت رضا (علیه السلام) به لحاظ اهمیت حجامت آن را در آغاز رساله‌ی ذهبیه بیان کرده این گونه فرمود:
به فضل خداوند متعال پناه می‌جویم. اما بعد، نامه‌ی امیر به من رسید؛ نامه‌ای که در آن از من خواسته بود تا ضرورت‌های مورد نیاز در خصوص تجربیات و شنیده‌های مورد تأیید[این جانب] در زمینه‌ی مواد غذایی و نوشیدنی‌ها و به کارگیری داروها و شیوه‌های درمانی فصد (خون گیری از رگ)، حجامت، حمام، استعمال نوره (داروی نظافت و موبر)، امور جنسی و غیره در عرصه‌ی استحکام و سامان بخشی و تنظیم بدن انسان را توضیح و تبیین نموده، به آگاهی او رسانم. (78)

د) فصد

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرکس می‌خواهد سودا (79) او را نسوزاند، بر او باد قی کردن، رگ زدن و نوره کشیدن. (80)
یاسر خادم روایت کرده است که حضرت رضا (علیه السلام) غلامانی داشت که از اهل صقلب (شهری در بلغارستان) و پاره‌ای رومی بودند و حجره‌ی حضرت نزدیک به ایشان بود. شبی از شب‌ها حضرت شنید که به زبان صقلبی و رومی می‌گویند، ما، در بلاد خودمان سالی یک بار خون می‌گرفتیم. اکنون در اینجا هیچ سال خون نگرفته ایم. چون صبح شد حضرت به بعضی از طبیب‌ها گفت: از فلان غلام فلان رگ را بزن و خون بگیرد، و از فلان غلام فلان را و از غلام دیگر فلان رگ را. سپس به من گفت:‌ای یاسر تو رگ نزن. لکن من توجه نکردم و خون گرفتم (و بدین جهت) دستم آماس کرد و کبود شد. از من پرسید تو را چه شده؟ عرض کردم رگ زدم. فرمود: مگر تو را از این کار نهی نکردم؟ اکنون دست خود را پیش آر. من دستم را پیش بردم. حضرت دست خویش را بر آن بمالید و بر آن آب دهان گذارد. آنگاه فرمود: شب‌ها غذا مخور. من هم تا توانستم شب‌ها غذا نخوردم و هرگاه شب چیزی می‌خوردم آن ناراحتی عود می‌کرد. (81)

نه) دستگاه گوارش

تخم مرغ

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن همیشگی تخم مرغ، سبب پیدایش کنجدک (کک مک) در صورت می‌شود. (82)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
تخم مرغ بسیار خوردن و معتاد شدن به آن، بیماری طحال می‌آورد و ایجاد کننده‌ی بادهایی در سر معده است. و زیاد خوردن تخم مرغ آب پز، نفس تنگی و نفس بریدگی می‌آورد. (83)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
تخم مرغ بسیار خوردن و مداومت بر آن، بیماری سِپُرز می‌آورد و ایجاد کننده‌ی بادهایی در سرِ معده است. (84)

سیر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرکس می‌خواهد بادی دامنگیر او نشود، در هر هفت روز، [یک بار] سیر بخورد. (85)

انار

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انار بخورید؛ زیرا هر دانه‌ای از انار که در معده قرار می‌گیرد قلب را نورانی می‌کند و شیطان را تا چهل روز از دل می‌راند. (86)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انار را با پیه بخورید؛ زیرا که پیه انار دباغی کننده‌ی معده است. (87)

روغن زیتون

امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
بر شما باد به روغن زیتون، زیرا معده را پاک می‌کند و بلغم را زدوده و اعصاب را تقویت می‌کند و بیماری فرسوده کننده را از بین می‌برد و اخلاق را نیکو ساخته و روح را آرامش می‌دهد و اندوه و غم را می‌زداید. (88)

پیه

امام رضا (علیه السلام) نقل می‌فرماید که در نزد نبی مکرّم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد گوشت و پیه صحبت شد، حضرت فرمود:
پاره‌ای از گوشت و پیه وارد معده انسان نمی‌شود جز این که در آن مکان سلامتی و شفا پدید می‌آید و بیماری از آنجا خارج می‌شود. (89)

کُندر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
فراوان کُندر بخورید، آن را در دهان نگه دارید و نیک بجوید. برای من جویدن آن، دوست داشتنی تر است؛ زیرا که آن بلغم معده را پاک می‌کند، عقل را استحکام می‌بخشد و غذا را گوارا می‌سازد. (90)

گوشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
باید از این بپرهیزی که تخم مرغ و ماهی را همزمان در معده گردآوری؛ زیرا که هرگاه این دو با یکدیگر گردآیند، قولنج، باد بواسیر و دندان درد به وجود آورند. (91)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن گوشت ناپخته، در شکم، کِرم ایجاد می‌کند. (92)

آب

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی که می‌خواهد به آزار شکم مبتلا نشود در بین طعام آب نیاشامد؛ زیرا آشامیدن آب میان غذا بدن را مرطوب و معده را ضعیف می‌گرداند در نتیجه عروق خاصی غذا را نمی‌گیرد. ریختن آب روی طعام معده را دچار اختلال می‌کند. (93)

تربچه

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
تربچه ریشه اش بلغم را ریشه کن می‌کند و غذا را هضم می‌کند و برگش ادرارآور است. (94)

خرما

امام رضا (علیه السلام) از جدّش حضرت علی (علیه السلام) روایت فرمود:
خرما را در صبح پیش از آنکه چیزی خورده باشید، بخورید؛ زیرا که کرم‌های شکم را می‌کشد. (95)

ماهی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس از درد شقیقه و شکم درد می‌ترسد، نباید در تابستان و زمستان، خوردن ماهی تازه را به تأخیر افکند. (96)

گردو

محمدبن ابراهیم جعفی نقل می‌کند مردی از شکم دردی که چیزی نمانده بود باعث مرگش شود، به نزد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) نالید و از ایشان خواست برای او در پیشگاه خداوند دعا کند؛ چرا که دارو و درمان‌های فراوانی که به وی داده اند، او را به ستوه آورده است و نه فقط او را سودی نرسانده، بلکه بر شدّت درد او نیز افزوده است. امام – که درود خدا بر او باد – لبخند زد و فرمود: نیک بخت مرد! دعای ما به درگاه خداوند، جای خود دارد و من از خداوند می‌خواهم به مدد و نیروی خود، درد تو را بکاهد، اما چون درد بر تو غلبه کرد و از آن به خود پیچیدی، گردویی بردار و بر آتش بگیر تا هنگامی که بدانی آنچه در درون آن هست، کباب شده و آتش رنگ پوست آن را دگرگون کرده باشد. در این هنگام، آن را بخور که در دم، درد را آرام می‌کند. (97) او می‌گوید: به خداوند سوگند، تنها یک بار‌ای نکار را انجام دادم و به اذن خداوند، آن شکم دردِ من، آرام شد. (98)

رعایت اعتدال

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس در غذا خوردن زیاده روی نماید نفع نمی‌برد و موجب ضرر می‌شود و کسی که به اندازه غذا میل نماید از آن غذا نفع می‌برد. همچنین در خوردن آب [رعایت اعتدال لازم است]. پس [ای مأمون] روش تو باید این چنین باشد که روزانه به اندازه کفایت غذا بخوری. قبل از این که کاملاً سیر شوی و در حالی که هنوز میل به غذا داری دست از غذا خوردن بردار؛ زیرا در صورتی که این چنین عمل نمایی برای معده و بدنت بهتر است و برای عقلت پسندیده تر می‌باشد و برای تنت سبک تر. (99)

رعایت رژیم غذایی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بهترین دارو رعایت پرهیز غذایی است و معده خانه‌ی بیماری هاست. (100)

ده) بهداشت استخوان

ساختمان بدن از ده‌ها قطعه استخوان تشکیل می‌شود. استخوان ها، اسکلت بدن را می‌سازند. اگر استخوانی بشکند یا از محل خود خارج شود آسیب جدّی به جسم انسان وارد می‌گردد. رعایت بهداشت استخوان از اهمیت برخوردار است.

انجیر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انجیر بوی بد دهان را می‌برد، دهان واستخوان‌ها را استحکام می‌بخشد، مو می‌رویاند، درد را می‌برد و با وجود آن، دیگر به دارویی نیاز نیست. (101)

نخود

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نخود برای کمر درد، خوب است. (102)

چغندر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر تو باد چغندر؛ زیرا بر کرانه‌های فردوس می‌روید و شفای دردها در آن است. استخوان را درشت می‌کند، گوشت را می‌رویاند و اگر دستان گناهکاران به آن نمی‌رسید، هر برگ از آن برای پوشش چند مرد بسنده می‌کرد. (103)

آب جوشیده

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
آب ولرم را چون هفت جوش زدی و از ظرفی به ظرفی دیگر بریزی تب را می‌برد و ساق‌ها و پاها نیرو بخشد. (104)

یازده) بهداشت زبان

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
به کودکانتان انار بدهید که زودتر زبان باز کنند. (105)

دوازده) بهداشت نشیمنگاه

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد از درد نشیمنگاه در امان بماند و بادهای بواسیر به او زیاد نرساند، هر شب، هفت خرمای بَرنی (106) با روغن گاو بخورد و بیضه‌های خود را با روغن زنبک خالص، چرب کند. (107)

سیزده) بهداشت طحال

سهل بن مخلّد می‌گوید خدمت امام رضا (علیه السلام) رسیدم. عرض کردم که به خاطر درد طحال (سپرز) شب را نخوابیدم و روز هم به خاطر درد زیادش به خود پیچیدم. فرمود:
تو کجایی از داروی جامع (108). جز اینکه فرمود یک قرص آن را بگیر و با آب سرد و کف سرکه بخور و من عمل کردم بدان چه فرمود و آن دردی که داشتم بحمدالله آرام شد. (109)

چهارده) بهداشت اعصاب

روغن زیتون

امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
بر شما باد به روغن زیتون؛ زیرا معده را پاک می‌کند و بلغم را زدوده و اعصاب را تقویت می‌کند و بیماری فرسوده کننده را از بین می‌برد و اخلاق را نیکو ساخته و روح را آرامش می‌دهد و اندوه و غم را می‌زداید. (110)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوشبو می‌گرداند و بلغم را می‌برد و رنگ رخساره را صفا و روشنی می‌بخشد. اعصاب را قوی می‌سازد و رنج و درد را برطرف می‌کند و آتش غضب را فرو می‌نشاند. (111)

کدو

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر شما باد خوردن کدو؛ زیرا آن بر قدرت مغز می‌افزاید. (112)

پانزده) بهداشت ذهن

سرکه

محمدبن علی همدانی نقل می‌کند مردی در خراسان نزد امام رضا (علیه السلام) بود. در این هنگام، نزد امام سفره‌ای گستراند که در آن، سرکه و نمک بود. امام با سرکه آغاز کرد. آن مرد گفت: فدایت شوم! به ما فرموده‌ای که با نمک آغاز کنیم! حضرت فرمود:
سرکه، ذهن را استحکام می‌بخشد و عقل را افزون می‌کند. (113)

مویز

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس که می‌خواهد به حافظه اش افزوده شود، صبحگاهان در حالت ناشتا، هفت مثقال مویز بخورد. (114)

به

امام رضا (علیه السلام) به نقل از جدشان امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل فرمود:
روزی بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شدم. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در دستش یک به بود که هم خود از او می‌خورد و هم به من می‌داد و می‌فرمود:‌ای علی بخور؛ زیرا این هدیه‌ی خداوند جبّار به من و توست. سپس امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: از خوردن آن به، لذت فراوانی بردم. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:‌ای علی! هر کس سه روز بِه تناول کند ذهنش با صفا می‌شود. درونش از حلم و علم پرمی گردد و از کید شیاطین در امان می‌ماند. (115)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر شما باد خوردن بِه؛ زیرا که عقل را زیاد می‌کند. (116)

چغندر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عقل را استحکام می‌بخشد و خون را تصفیه می‌کند. (117)

عسل

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در عسل، درمان هر دردی است. هر کس ناشتا یک انگشت از آن را بلیسد، این عسل، بلغم وی را پایان می‌دهد، صفرا را فرو می‌نشاند، تلخه‌ی سیاه (زرداب) را مانع می‌شود، ذهن را صفا می‌بخشد و اگر با کُندر خورده شود حافظه را نکو می‌سازد. (118)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز حافظه را زیاد کرده و بلغم را از بین می‌برد، قرائت قرآن، عسل و کندر. (119)

کُندر

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
فراوان کندر بخورید. آن را در دهان نگه دارید و نیک بجوید. برای من جویدن آن، دوست داشتنی تر است؛ زیرا که آن بلغم معده را پاک می‌کند، عقل را استحکام می‌بخشد و غذا را گوارا می‌سازد. (120)

گوشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
زیاد خوردن گوشت گاو و حیوانات وحشی موجب کم عقل و سرگردانی فهم و بلاهت ذهنی و زیادی نسیان می‌گردد. (121)

اسپند

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اسپند عقل را زیاد می‌کند؛ اما آب کمر را خشک می‌کند. (122)

نمک

محمدبن علی همدانی بیان می‌کند که در محضر حضرت رضا (علیه السلام) در خراسان بودم و برای آن حضرت غذا آوردند. سر سفره سرکه و نمک را دیدم و امام با نمک شروع کرد و فرمود:
نمک ذهن را باز و عقل را زیاد می‌کند. (123)

رعایت اعتدال

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس در غذا خوردن زیاده روی نماید نفع نمی‌برد و موجب ضرر می‌شود. و کسی که به اندازه غذا میل نماید از آن غذا نفع می‌برد. همچنین در خوردن آب [رعایت اعتدال لازم است.] پس [ای مأمون] روش تو باید این چنین باشد که روزانه به اندازه کفایت غذابخوری. قبل از اینکه کاملاً سیر شوی و در حالی که هنوز میل به غذا داری دست از غذا خوردن برداری؛ زیرا در صورتی که این چنین عمل نمایی برای معده و بدنت بهتر است و برای عقلت پسندیده تر می‌باشد و برای تنت سبک تر. (124)

بلغم

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز قدرت حافظه را می‌افزاید و بلغم را می‌زداید؛ قرائت قرآن، خوردن عسل و جویدن کندر. (125)

شانزده) سلامت جسم

حلیم

امام رضا (علیه السلام) از جدش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این گونه روایت می‌کند که ایشان فرموده اند:
من از نیروی جسمی در جای آوردن نماز شب و همبستری با عیال ناتوانی پیدا کردم [در این حال] دیگچه‌ای غذا از آسمان فرود آمد و از آن قدری خوردم و ناتوانیم برطرف شد و قدرت چهل مرد را در حمله و درآویختن و جماع پیدا کردم و آن هریسه (حلیم گندم) بود. (126)

خربزه

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن خربزه ناشتا، سست اندامی – پناه بر خدا – برجای می‌گذارد. (127)

عسل

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خداوند برکت را در عسل قرار داده و در آن شفای بیماری هاست وهفتاد پیامبر از آن برکت گرفتند. (128)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر که می‌خواهد در همه‌ی زمستان از سرماخوردگی دور بماند، هر روز سه لقمه شهد بخورد. (129)

بهداشت ظاهر

یک) آراستگی لباس

الف) لباس تمیز

یکی از یاران حضرت رضا (علیه السلام) به نام محمدبن عیسی اظهار می‌دارد که روزی آن حضرت را دیدم در حالی که لباسی از پارچه‌ی دیباج به رنگ آبی بر تن داشت. (130)
اباصلت هروی می‌گوید زمانی که امام رضا (علیه السلام) از نیشابور کوچ می‌کرد؛ با ایشان همراه بودم. آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) سوار بر قاطر ابلق (131) بود. در این حال سر مبارک خویش را از کجاوه بیرون آورد در حالی که ردایی از حریر همراه با نقش و نگار و دارای دو طرف بود در تن داشت. (132)
روزی برخی از جهله صوفیه (133) امام رضا (علیه السلام) را دیدند که در حالی که لباس حریری بر تن داشت. آنان تعجب کرده به امام اظهار داشتند: گمان می‌کردیم که تو زاهدی. در این حال امام رضا (علیه السلام) لباس حریر را کنار زد و آنان مشاهده کردند که زیر آن لباسی از پشم است. در این حال امام رضا (علیه السلام) فرمود:
این لباس پشم برای خدا و آن لباس حریر برای مردم. (134)

ب) تناسب پوشش با محیط

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حضرت سجاد (علیه السلام) در تابستان دو جامه را به پانصد درهم می‌خرید و در برمی کرد. (135)

ج) پرهیز از لباس بسیار بلند
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز است که هر کس آن را بداند هرگز ترک نخواهد کرد: کم کردن و کوتاه کردن موی سر و ... و بالا زدن جامه که روی زمین کشیده نشود. (136)

د) فلسفه پوشش زنان

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حفظ پوشش زنان از مردان این است که اگر زنان پوشش نداشته باشند، موجب تحریک (جنسی) مردان خواهد شد و این جامعه را به فساد می‌کشد و باعث می‌شود مردم دست به کاری بزنند که حلال و زیبا نیست. (137)

هـ) آداب لباس جدید

هرگاه حضرت رضا (علیه السلام) لباس جدیدی می‌پوشید، قدحی آب طلب می‌نمود و بر آن سوره قدر ده مرتبه، سوره توحید ده مرتبه و سوره کافرون را ده مرتبه می‌خواند. سپس آن آب را بر آن لباس می‌ریخت و آن را می‌پوشید. تا از شیاطین درامان باشد. (138)

دو) بوی خوش

درباره‌ی استفاده از بوی خوش، از حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) احادیث متعددی به یادگار مانده است. بدین منظور به نمونه هایی اشاره می‌شود.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
امام سجاد (علیه السلام) مشک دانی داشتند که در آن عطریّات بود و هرگاه می‌خواستند از منزل بیرون بروند ازآن استعمال می‌کردند. (139)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
استعمال بوی خوش از سنّت‌های پیامبران است. (140)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: جبرئیل به من گفت: یک روز در میان بوی خوش استعمال کن و روز جمعه را ترک نکن. (141)
حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند: علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرمودند:
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با دست خود یک گل به من دادند. هنگامی که گل را نزدیک دماغم بردم فرمودند آن گل سرآمد گل‌های بهشت بعد از گل یاس است. (142)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
محلی که امام صادق (علیه السلام) در مسجد جلوس می‌کردند با بوی خوش شناخته می‌شد و مردم از بوی خوشی که از آنجا می‌آمد می‌دانستند آنجا محل آن حضرت است. (143)
محمدبن یحیی صولی بیان می‌کند که روزی در خانه‌ی حضرت رضا (علیه السلام) بودیم. در خانه‌ی ایشان عود هندی روشن بود. آن حضرت قصد بیرون رفتن داشتند، اما پیش از آن، از گلاب و مُشک استفاده کردند. (144)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
وقتی که مرا به آسمان (یعنی معراج) بردند، یک قطره از عرق من چکیده و از آن گلی سرخ رویید پس هر کس دوست دارد که بوی مرا استشمام نماید این گل را بو کند. (145)

سه) زینت با انگشتر

بزنطی گوید: در خدمت حضرت رضا (علیه السلام) بودیم، آن جناب انگشتر پدرشان و جدشان را بیرون آوردند، در خاتم امام صادق (علیه السلام) نوشته شده بود: أَنتَ ثِقَتِی فَاعصِمنی مِنَ النّاس؛ خدایا تو تکیه گاه من هستی. مرا از مردم محافظت فرما. و در خاتم موسی بن جعفر (علیه السلام) نوشته شده بود: حَسبَی الله؛ خدا مرا کفایت می‌کند و در آن یک شاخه گل و یک هلال هم نقش شده بود. (146)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انگشتر عقیق، فقر را از بین می‌برد و نفاق را از دل‌های مردم زائل می‌کند. (147)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: انگشتر عقیق در دست کنید که شما را اندوه فرانخواهد گرفت مادامی که انگشتر در دست داشته باشید. (148)
امام رضا (علیه السلام) از حضرت علی (علیه السلام) روایت کرده که فرمودند:
از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم می‌فرمودند: انگشتر عقیق در دست کنید؛ زیرا او اولین کوهی است که به وحدانیّت خداوند، نبوّت من، ولایت تو‌ای علی و به دخول شیعیانت به بهشت ایمان آورد. (149)
علی بن محمد صیمری گوید: با دختر جعفر بن محمود ازدواج کردم و او را بسیار دوست داشتم، ولیکن مدّتی گذشت از وی فرزندی نیامد، خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم و موضوع را عرض کردم، تبسّم کردند و گفتند: در انگشتری که نگین آن فیروزه باشد بنویس: رَبِّ لا تَذَرنی فَرداً و أنتَ خَیرُ الوَارِثینَ؛ پروردگارا مرا تنها مگذار که تو از همه‌ی بازماندگان بهتری. گوید: این کار را کردم و یک سال از این قضیه گذشت. خداوند به من پسری عنایت فرمود. (150)

چهار) زینت با رنگ

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خضاب به رنگ سیاه، مایه‌ی زینت زنان و سبب خشم دشمنان است. (151)
حسبن جهم گوید: به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم: خضاب فرموده اید؟ فرمود:
آری با حنا. مگر نمی‌دانی که این کار سودی فراوان دارد که زن دوست دارد در تو همان زینت را ببیند که تو دوست داری در او ببینی و زنانی از عفت بیرون شده فاسد گشتند و چنین نشدند مگر بواسطه کم توجهی شوهرانشان به آرایش خود. (152)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مکروه است که انسان در حال جنابت خضاب نماید. (153)
اسماعیل بن بزیع نقل می‌کند که به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم: دختری است که حیض او بنده آمده، فرمود: سرش را به حنّا خضاب کن بزودی مشکلش برطرف می‌گردد. من چنین کردم و حائض گشت. (154)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر شما باد به خضاب نمودن؛ زیرا که پوست را نیکو می‌گرداند و باعث افزایش نیروی آمیزش می‌گردد. (155)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
[برای درد سر] به حِنّا خضاب کنید. (156)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حِنّا بستن پس از نوره کشیدن موجب جلوگیری از مرض جذام و پیسی است. (157)

پنج) سرمه کشیدن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس چشمش ضعیف شود به هنگام خواب هفت میل سرمه بکشد: چهارمیل به چشم راست و سه میل در چشم چپ که مژه‌ها را می‌رویاند و چشم را جلا می‌دهد و خداوند به سرمه فایده‌ی سی ساله می‌دهد. (58)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر تو باد به سرمه که چشم را جلا می‌دهد و مژه‌ها را می‌رویاند و دهان را خوشبو می‌کند و بر نیروی باه می‌افزاید. (159)
نادر خادم از حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) نقل می‌کند که حضرت به یکی از اهل مجلس فرمود: سرمه بکش، آن مرد در پاسخ حضرت گفت که دوست ندارم در خانه زینت داشته باشد. امام (علیه السلام) فرمود:
تقوا داشته باش و سرمه بکش و سرمه را فراموش مکن. پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: سرمه را به تعداد طاق بکشید که این کار سودمند و نیکو است و عمل نکردن به آن نیز مانعی ندارد. (160)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس به خدا و آخرت ایمان دارد حتماً سرمه بکشد. (161)

شش) حمام کردن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر عائشه وارد شد و عائشه سطل آبش را در آفتاب نهاده بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید:‌ای حمیرا این چیست؟ گفت: آب را برای گرم شدن در آفتاب گذارده ام، فرمود: این کار را دیگر نکن؛ زیرا موجب برص است (یعنی آبی که با آفتاب گرم شود باعث مریضی برص و پیسی می‌گردد). (162)
ابن شهر آشوب در کتاب خود نقل می‌کند: وقتی حضرت رضا (علیه السلام) به محله فوزا در نیشابور وارد شد. دستور داد حمامی در آنجا بسازند و قناتی حفر کنند و حوضی بسازند که بالایش مسجد و محل نماز باشد. در همان حوض امام (علیه السلام) شستشو کرد و در مسجد نماز خواند. (163)
شیخ صدوق (ره) نقل می‌کند: چون حضرت رضا (علیه السلام) به نیشابور وارد شد در محله‌ای که آن را فروینی گویند به حمام رفت و در آن محل حمامی بود که همین حمام معروف است و آن را در این زمان حمّام الرضا (علیه السلام) می‌گویند. و در کناری از آن محل چاهی بود که رو به خشکیدن نهاده بود، حضرت کسی را گماشت که آن چاه را لایروبی کرد و آبش فراوان گشت و در بیرون درب چاه حوضی ساخت که با پله به آن وارد می‌شدند و آن را از آب آن چاه پر کردند و حضرت در آن حوض غسل کرد و بیرون آمد و در پشت آن حوض نماز گزارد و مردم به نوبت در آن داخل شده غسل می‌کردند و بیرون آمده نماز می‌خواندند و از آن آب به قصد تبرّک قطره‌ای چند می‌نوشیدند و خداوند عزّوجلّ را ستایش می‌نمودند. و از درگاه کرمش حاجت می‌خواستند و آن همین چشمه‌ای است که امروزه معروف به چشمه کهلان است و مردم از هر طرف به سوی آن (برای تبرّک جستن) می‌آیند. (164)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
فایده حمام کردن آن است که به اعتدال می‌انجامد، چرک را می‌زداید، پی و رگ‌ها را نرم می‌سازد، اندام‌های بزرگ را تقویت می‌کند و مواد زاید و عفونت‌ها را نیز ذوب می‌کند. (165)
سلیمان جعفری نقل می‌کند که بیمار شدم و به واسطه بیماری ضعیف شدم. به خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم. حضرت فرمود: آیا دوست داری که گوشت تنت بازگردد. عرض کردم آری. حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:
یک روز در میان به حمام برو که سبب رویش گوشت بدنت می‌گردد.
اما هر روز به حمام نرو که موجب سِل می‌گردد. (166)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر که از حمام سفالی را بردارد و بدن خود را به آن بمالد و مبتلا به پیسی شود پس فقط خود را ملامت نماید. و کسی که از غساله حمام غسل نماید و به بیماری خوره مبتلا شود فقط خود را مورد سرزنش قرار دهد. (167)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مانعی ندارد که انسان درحمام سویق و آرد و سبوس به بدن بمالد و یا آرد خمیر شده با روغن زیتون به خود بمالد. و در هر آنچه که برای بدن مفید است اسراف نمی‌باشد. اسراف در چیزی است که مال را تلف کند و به بدن ضرر زند. (168)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
آب حمام آلودگی‌ها را به خود نمی‌گیرد. (169)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر خواهی در تنت جوش و لک ظاهر نگردد در آغاز حمام گرفتن با روغن بنفشه تنت را چرب کن. (170)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بپرهیز از این که در حمام مسواک بزنی؛ زیرا که سبب عیب در دندان می‌گردد. (171)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بپرهیز از اینکه بی لُنگ به حمام درآیی که آن از ایمان است و دیده از عورت مردم بپوش و عورت خود را بپوش از اینکه به آن نگاه رود؛ که من روایت دارم نگاه کننده و نگاه شونده هر دو ملعونند. (172)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حمام رفتن با شکم پر قولنج آرد. (173)
امام رضا (علیه السلام) در رساله ذهبیه می‌فرماید:
چون خواهی به حمام روی و در سرت آزاری نبینی پنج جرعه آب نیم گرم بنوش تا – إن شاءالله – از دردسر و شقیقه محفوظ شوی و گفته اند هنگام رفتن به حمام پنج بار آب گرم بر سر بریزد. و بدان که حمام مانند تن آدمی چهار خانه دارد چون چهار طبع تن؛ سرد و خشک، سرد و تر، گرم و تر و گرم و خشک.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مبادا در حمام شانه بکشی که موریزه گیری، و مبادا در آن مسواک کنی که دندانت معیوب شود و مبادا سر و رو را با لنگی که به کمر بستی بمالی که آبرو را ببرد و مبادا با گل سرت را بشوئی که چهره ات را زشت کند و مبادا با سفال کف پا را بمالی که برص آرد و مبادا در حمام بخوابی که پیه قلوه را آب کند و مبادا به پشت در آن بخوابی که زخم درون آورد و قرآن خواندن در حمام در صورتی که لنگ پوشیده باشی اشکال ندارد. (175)

هفت) خواب و استراحت

یکی از اصحاب حضرت رضا (علیه السلام) رویه‌ی ایشان را این گونه توصیف می‌کند: [حضرت رضا (علیه السلام)] در شب کم می‌خوابیدند و زیاد شب زنده داری می‌کردند. بیشتر شب را تا صبح به احیاء می‌گذراندند. ایشان همچنین در شب به نیازمندان کمک می‌کردند و در این زمینه بی مانند بودند. (176)
ابی جریر قمی می‌گوید از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی بالشت و رختخواب ایشان سؤال کردم. آن حضرت (علیه السلام) اظهار داشتند که پدرم بر رختخوابی از پر پرندگان می‌خوابیدند و من نیز چنین می‌کنم. (177)

هشت) بهداشت جنسی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در آغاز شب، نه در زمستان و نه در تابستان، با زنان نزدیکی مکن؛ چرا که [در آن هنگام]، معده پر است و این کار، ناستوده و از آن، بیم قولنج، سست اندامی و کژ دهانی، نقرس، سنگ، ریزش غیرارادی ادرار، فتق و ضعف بینایی و هشیاری وجود دارد. اگر چنین کاری را بخواهند، باید در آخر شب باشد؛ چرا که بیشتر موجب سلامت بدن است، در آن بیشتر امید فرزند می‌رود و برای فرزندی که میان زن و مرد تقدیر می‌شود، هوش بیشتری را سبب می‌شود. (178)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
درباره‌ی آمیزش و آداب آن: پس چون آن کار را کردی، راست نایست و کامل هم منشین؛ بلکه بر پهلوی راست لم بده و سپس، زمانی پس از آن که کار خویش به پایان برده ای، برای پیشاب کردن برخیز، در این صورت، به اذن خداوند عزّوجلّ از سنگ [مثانه] در امان خواهی بود. (179)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علّت غسل جنابت، پاکیزگی است تا انسان از آنچه از آزردگی آن کار دیده است، تطهیر شود و همه‌ی تن او پاک گردد؛ زیرا جنابت، از همه بدن شخص برخاسته و از همین رو، تطهیر همه‌ی بدن بر او واجب شده است. اما علت آسان تر گرفتن درباره‌ی پیشاب و مدفوع، آن است که از جنابت بیشتر و همیشگی ترند و از همین رو، به سبب فراوانی، در این باره به وضو بسنده داشته است. در حالی که جنابت، تنها از لذّت جویی و لذّت یابی و واداشتن خود به این کار از انسان برمی خیزد. (180)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
پس، غسل کن و همان دم، قدری مومیایی با شربت عسل یا با عسلی که کف آن را برداشته باشند؛ بخور؛ زیرا این کار، همانند آن آبی را که از تو بیرون رفته است، به تو باز می‌گرداند. (181)

پی‌نوشت‌ها:

1. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 89؛ مجلسی، بحارالانوار، ج6، ص 95.
2. مجلسی، بحارالانوار، ج78، ص 335.
3. اعراف/31.
4. طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص 132.
5. کلینی، الکافی، ج6، ص493؛ صدوق، الخصال، ج1، ص235؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص275؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص106.
6. کلینی، الکافی، ج5، ص320؛ بحرانی، حلیة الابرار، ج1، ص389؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 103.
7. الموسی وسیله‌ای است که با آن موها را کوتاه می‌کردند. (انیس و دیگران، المعجم الوسیط، ص 891).
8. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 58؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص93.
9. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص58.
10. همان، ص 59.
11. عصاره‌ای تلخ از درختی که آن را به هندی ایلوا گویند (ر.ک: دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه).
12. در متن عربی، واژه‌ی «القاقیا» آمده که ظاهراً تصحیف «اقاقیا» است. اقاقیا، مأخوذ از یونانی، عصاره‌ی خاری است که پوست را بدان، دباغی می‌کنند و آن، صلب و سیاه رنگ است و بعضی می‌گویند، صمغ خار مغیلان است اگر به خود برگیرند، قطع خون رفتن می‌کند. عصاره‌ی قرظ «سقط»، که آن را خشک کنند و از آن قرص می‌سازند (ر.ک: دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه).
13. پیل زهره: فیل زهرج یا فیل زهره، درخت حضض است و ثمره‌ی آن، مثل فلفل است و آن، قسمی از لوف الکبیر است که حضض هندی، عصاره‌ی آن و قاتل فیل است. (ر.ک: دهخدا، لغت نامه، ج4، ص5268 و ج10، ص15230).
14. در بحارالانوار این افزوده نیز آمده است: «و نیز سنبل، چه جدا و چه مخلوطی از آنها» و همچنین گفته است که در برخی از نسخ منبع، واژه‌ی «السک» به جای سنبل آمده که خودف به معنای بویه‌ی مُشکک است (مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 349).
15. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 31؛ مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 322.
16. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص64.
17. حرّعاملی، وسائل الشیعه، ابواب احکام ملابس، باب 31.
18. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص26.
19. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 44.
20. کلینی، الکافی، ج6، ص 497؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 397.
21. کلینی، الکافی، ج6، ص 496؛ مجلسی، بحارالانوار، ج22، ص397؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 31.
22. کلینی، الکافی، ج6، ص503؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 406.
23. کلینی، الکافی، ج6، ص480؛ مرآة العقول، ج22، ص 372.
24. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص29.
25. واقعه/6-1.
26. طه/107-105.
27. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص50؛ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج3، ص392؛ مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص92.
28. صحیفه الرضا (علیه السلام)، ص 78؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص310.
29. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 48؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 89.
30. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187.
31. طب الإمام الرضا (علیه السلام)، ص 64.
32. همان، ص 31.
33. کلینی، الکافی، ج6، ص491؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص389؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص360.
34. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص46.
35. همان، ص 47؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص96.
36. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 109.
37. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 27.
38. همان، ص 64.
39. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 280.
40. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 46.
41. کلینی، الکافی، ج6، ص 503.
42. همان، ص 510؛ صدوق، الخصال، ج2، ص 392؛ مجلسی، بحارالانوار، ج86، ص346.
43. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 50.
44. صدوق، الفقیه، ج1، ص 504؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 305؛ مجلسی، بحارالانوار، ج83، ص 130.
45. طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص 118.
46. شبّر، طب الائمه (علیه السلام)، ص 19.
47. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 143.
48. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 274؛ صدوق، علل الشرائع، ص 283؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 434.
49. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 47؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 137.
50. برقی، المحاسن، ج2، ص 554؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 185؛ حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج3، ص112.
51. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 191.
52. همان، ص 190؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص183.
53. برقی، المحاسن، ج2، ص 422؛ کلینی، الکافی، ج6، ص288؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 344.
54. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص321 و 325.
55. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 63.
56. ناسور، واژه‌ای پارسی و به عربی درآمده و به معنای نوعی عارضه‌ی لثه است. (جوهری، الصحاح، ج2، ص 827).
57. مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص 325.
58. کلینی، الکافی، ج6، ص344؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 179.
59. همان.
60. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 40.
61. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 309.
62. کلینی، الکافی، ج6، ص 344؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 179.
63. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 320؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج13، ص 88.
64. برقی، المحاسن، ج2، ص 519؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص217.
65. علامه مجلسی می‌گوید: این دعا، یک مثل است برای بیان زیان دیدن آن رگ و در نتیجه، زیان رساندن آن به بدن، گویا که آن رگ، دعا می‌کند و دعایش هم برآورده می‌شود. (مجلسی، بحارالانوار، ج66، ص 347)
66. کلینی، الکافی، ج6، ص 289.
67. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 117.
68. همان، ص 123.
69. مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 140.
70. همان، ج93، ص291.
71. صدوق، الخصال، ص 386؛ صدوق، الفقیه، ج2، ص 173.
72. مجلسی، بحارالانوار، ج77، ص 218.
73. همان، ج59، ص 321.
74. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 35.
75. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 55.
76. صدوق، الخصال، ج2، ص 386.
77. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 117.
78. همان، ص 308.
79. سودا یکی از اخلاط چهارگانه است که به عقیده‌ی قدما جسم انسان بر پایه‌ی آنها استوار شده و صلاح و فساد بدن نیز به آنها بستگی داشت. (انیس و دیگران، المعجم الوسیط، ج1، ص 461).
80. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 325.
81. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام) ج2، ص 227.
82. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 162.
83. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 321.
84. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 28.
85. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 325؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص 433.
86. برقی، المحاسن، ج2، ص 545؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 35.
87. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 43.
88. همان، ص 35؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 151؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص 23.
89. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 41؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 58.
90. طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص 423.
91. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 63.
92. همان، ص 28.
93. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 323.
94. طوسی، الامالی، ص 362؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 230؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص 32.
95. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 48؛ راوندی، الدعوات، ص 148؛ مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 165؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص 28.
96. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 324.
97. در بحارالانوار، عبارت چنین است: ... و آتش آن را دگرگون کرده باشد، آن را پوست بکن و بخور که در دم، درد را آرام می‌کند. (مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص176).
98. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 176.
99. همان، ج59، ص 311.
100. همان، ص 260.
101. برقی، المحاسن، ج2، ص 554، مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 185؛ حرّعاملی، الفصول المهمة، ج3، ص 112.
102. برقی، المحاسن، ج2، ص 505؛ کلینی، الکافی، ج6، ص 343؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 178؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 363.
103. برقی، المحاسن، ج2، ص 519؛ مجلس، بحارالانوار، ج63، ص217.
104. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 147؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 451.
105. مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 155.
106. بَرنی، نوعی خرمای مرغوب بوده که دارای رنگ زرد می‌باشد. (زبیدی، تارج العروس، ج18، ص 51).
107. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 324.
108. در روایتی امام جواد (علیه السلام) داروی جامع را این گونه توصیف نموده است: زعفران، عاقِرقِرحا، سنبل، قاقله، نبک، خربق سفید و فلفل سفید را به طور مساوی با هم مخلوط کرده نرم بکوب و با پارچه حریر ببند و با دو برابر وزن همه عسل کف گرفته معجون کن. (مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 247).
109. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 247؛ حرّعاملی، الفصول المهمة، ج3، ص 201.
110. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 35؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص151؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص 23.
111. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 190؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 183.
112. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 36؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص177.
113. کلینی، الکافی، ج6، ص 329؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 303.
114. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 324.
115. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 73؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص162؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص169.
116. برقی، المحاسن، ج2، ص 550؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 171.
117. برقی، المحاسن، ج2، ص 519؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص 217.
118. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص261 و ج63، ص293.
119. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 35.
120. طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص 423.
121. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 322.
122. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص180.
123. برقی، المحاسن، ج2، ص 487.
124. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 311.
125. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 41؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 165؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص444.
126. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 36.
127. کلینی، الکافی، ج6، ص 361.
128. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص166.
129. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 324.
130. کلینی، ج6، ص 448.
131. دو رنگ.
132. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 134.
133. برخی از صوفیان که از اعتدال خارج شده سخنانی ضد شریعت اظهار می‌کردند.
134. ابن ابی جمهور، عوالی الثالی، ج2، ص 29.
135. کلینی، الکافی، ج6، ص 441؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 316؛ بحرانی، حلیة الابرار، ج4، ص 335؛ حرّ عاملی وسائل الشیعه، ج5، ص15.
136. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 58؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 93.
137. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 88.
138. همان، ج1، ص 315.
139. کلینی، الکافی، ج6، ص510؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 415؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 144.
140. همان.
141. کلینی، الکافی، ج6، ص511؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 427؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص 365.
142. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 41؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 146؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص 433.
143. کلینی، الکافی، ج6، ص 511؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 42؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 416.
144. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 179.
145. ابن حبان، المجروحین، ج2، ص 106.
146. کلینی، الکافی، ج6، ص473؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 362؛ فیض کاشانی، الوافی، ج20، ص 776.
147. کلینی، الکافی، ج6، ص 470؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 357؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 85.
148. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2 ، ص 47؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 86.
149. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 70؛ مجلسی، بحارالانوار، ج27، ص 280.
150. طوسی، الامالی، ص 49؛ مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص343 و ج101، ص 78.
151. صدوق، ثواب الاعمال، ص21.
152. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 81.
153. همان، ص 83.
154. کلینی، الکافی، ج6، ص 484؛ فیض کاشانی، الوافی، ج6، ص 646.
155. نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص 394.
156. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 374.
157. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 48؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 89؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 74.
158. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص46؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 59؛ حرّ عاملی، الفصول المهمه، ج3، ص 191.
159. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 46.
160. همان، ص 47؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 96.
161. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 46؛ صدوق، ثواب الاعمال، ص 40؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 99.
162. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 82؛ صدوق، علل الشرائع، ج1، ص 281؛ مجلسی، بحارالانوار، ج78، ص 30.
163. ابن شهر آشوب، مناقب، ج4، ص 347؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص 60.
164. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 135؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص 123.
165. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 29.
166. کلینی، الکافی، ج6، ص 497؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص 397؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 32؛ فیض کاشانی، الوافی، ج6، ص 7 و 6.
167. کلینی، الکافی، ج2، ص 503؛ مجلسی، مرآة العقول، ج2، ص 406.
168. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 57.
169. ابن ابی جمهور، عوالی الئالی، ج3، ص 12؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص 194.
170. شبّر، طب الائمه (علیه السلام)، ص 266.
171. نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص 370.
172. همان، ص 376.
173. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص 321.
174. همان، ص 322.
175. مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص 75.
176. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 184؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج4، ص 360؛ بحرانی، حلیة الابرار، ج4، ص 362؛ ابن صبّاغ، الفصول المهمة، ص 251؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج27، ص 185.
177. کلینی، الکافی، ج6، ص 450؛ بحرانی، حلیة الابرار،ج4، ص 319.
178. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص 64.
179. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 327.
180. صدوق، الفقیه، ج1، ص 76.
181. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص 327.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (8)، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.