اجمالى از ولادت تا شهادت

ولادت على بن الحسین علیه السلام
مشهورترین نقل ، در تاریخ ولادت امام سجاد، زین العابدین (ع ) این است که آن حضرت در روز پنجشنبه ، پنجم شعبان المعظم سال 38 هجرى قمرى دیده به جهان گشوده است .
در سال تولد آن گرامى جز سال 38 معروفترین و صحیح ترین نظر شناخته مى شود، ⁽¹⁾ برخى از مورخان و محدثان به سال 37 ⁽²⁾ و 36 ⁽³⁾ و حتى 35 ⁽⁴⁾ اشاره کرده اند.
در روز و ماه ولادت آن امام دو قول وجود دارد. بیشتر مورخان چنان که یادآور شدیم پنجشنبه ، پنجم شعبان را ترجیح داده اند. ⁽⁵⁾ و برخى دیگر جمعه یا یکشنبه نیمه ماه جمادى الاولى را برگزیده اند.
مکان ولادت
همه منابع حدیثى و روایى ، به اتفاق ، زادگاه امام سجاد را مدینه دانسته اند. ⁽⁶⁾
برخى نویسندگان مانند ابن جریر طبرى امامى در کتاب دلائل الامامه ، حتى به خانه اى که امام سجاد در آن متولد شده اشاره کرده اند و گفته اند که آن حضرت در خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) قدم به جهان نهاده است . ⁽⁷⁾
آنچه براى محققان منشا تردید شده ، این است که اگر سالهاى 38 یا 37 و یا 36 را سالهاى ولادت آن گرامى بدانیم این سالها مقارن بوده است با جنگ جمل و حضور على (ع ) و خاندان وى در عراق ، بنابراین حسین بن على و همسر وى نمى توانسته اند چنین سالهایى را در مدینه باشند. ⁽⁸⁾
ولى این اشکال بآسانى قابل پاسخگویى است ، چه این که سالهاى یاد شده ، سالهاى بحرانى و پرکشمکش بوده و حضور على (ع ) و فرزندان او براى مقابله با اصحاب جمل صورت گرفته است و بعید نمى نماید که در چنین شرایطى ، حسین بن على (ع ) همسرش را در مدینه گذاشته باشد تا در میان خویشاوندان و با آرامش کامل ، فرزند خود - على بن الحسین - را به دنیا آورد.
کنیه و القاب
براى امام زین العابدین (ع )، این کنیه ها یاد شده است :
ابوالحسن ⁽⁹⁾، ابومحمد ⁽¹⁰⁾، ابوبکر ⁽¹¹⁾، ابوالحسین ⁽¹²⁾، ابوعبدالله ⁽¹³⁾ و ابوالقاسم ⁽¹⁴⁾.
در این میان ، مشهورترین کنیه آن حضرت نخست ابوالحسن و سپس ابو محمد است .
و اما القاب آن گرامى چنین است :
زین العابدین ، ⁽¹⁵⁾ سید العابدین ، ⁽¹⁶⁾ سجاد، ⁽¹⁷⁾ ذوالثفنات ، ⁽¹⁸⁾ قدوه الزاهدین ، ⁽¹⁹⁾ سید المتقین ، ⁽²⁰⁾ امام المومنین ، ⁽²¹⁾ زین الصالحین ، ⁽²²⁾ منار القانتین ، ⁽²³⁾ الزکى ، ⁽²⁴⁾ الامین ، ⁽²⁵⁾ و سید المجتهدین . ⁽²⁶⁾
مشهورترین القاب آن حضرت ، سجاد و زین العابدین مى باشد.
پدر و مادر
پدر ارجمند امام سجاد (ع ): امام حسین بن على (ع ) سید الشهداء (ع ) مى باشد.
برخى زین العابدین را بزرگترین فرزند حسین بن على (ع ) دانسته اند ⁽²⁷⁾ ولى از بیشتر منابع تاریخى چنین استفاده مى شود که على اکبر - شهید کربلا - بزرگترین پسر خانواده بوده است و امام سجاد (ع ) از وى سن کمترى داشته است و بر این اساس زین العابدین را على اوسط نامیده اند. ⁽²⁸⁾
مادر بزرگوار آن حضرت ، شهر بان ، دختر یزدگرد - آخرین شاه ساسانى - مى باشد. وى طى فتوحات شهرهاى ایران به دست مسلمانان اسیر گشت و از ایران به مدینه برده شد و در پرتو حمایت امیر المومنین (ع ) آزاد گردید، به همسرى حسین بن على (ع ) در آمد و افتخار یافت تا مادر امام زین العابدین (ع ) باشد و نه امام معصوم از نسل او پدید آمد.
على (ع ) درباره او به فرزندش حسین (ع ) سفارش فرمود:
از همسرت - شهر بانو - خوب محافظت و نگاهدارى کن و به او نیکى نما، چه این که در آینده اى نزدیک براى تو فرزندى خواهد آورد که بهترین اهل زمین خواهد بود. ⁽²⁹⁾
این که شهربانو، در چه سالى دیده به جهان گشوده و در چه سنى به همسرى حسین بن على (ع ) در آمده ، و پس از آن چند سال با آن حضرت زندگى کرده است ، مورخان و محدثان نظر قاطعى را ثبت نکرده اند.
نکته اى که بیشتر تاریخنگاران یاد آور شده اند این که وى دختر یزدگرد بوده است و نیاکان پدرى او عبارتند از: پرویز، هرمز، انوشیروان ، قباد. پدرش ‍ آخرین پادشاه ساسانى است که با فتوحات اسلامى سلسله آنان منقرض ‍ گردیده است . از جمله نامها و القابى که براى مادر امام سجاد (ع ) یاد کرده اند به موارد ذیل مى توان اشاره کرد:
شهر بانو، شهر بانویه ، ⁽³⁰⁾ سلافه ، ⁽³¹⁾ غزاله ، ⁽³²⁾ سلامه ، ⁽³³⁾ خولد ⁽³⁴⁾ برده ، ⁽³⁵⁾، جهان نویه ⁽³⁶⁾ شهرناز ⁽³⁷⁾جهان شاه ⁽³⁸⁾ حرار ⁽³⁹⁾ خلوه ⁽⁴⁰⁾ ام سلمه ⁽⁴¹⁾ فاطمه ⁽⁴²⁾ و مریم . ⁽⁴³⁾.
آن بانوى گرامى که افتخار مادرى ولى خدا و زینت عبادتگران را به دست آورده بود سوگندنامه ، پس از ولایت فرزندش ، با فاصله اى بسیار اندک جهان را بدرود گفت و على بن الحسین در داماد دایه اى پرورش یافت که هماره او را مادر صدا مى زد. ⁽⁴⁴⁾
برخى مورخان گمان کرده اند مادر امام سجاد در واقعه کربلا حضور داشته و پس از شهادت حسین بن على (ع ) به همسرى زبید در آمده و از او صاحب فرزندى به نام عبدالله شده است . ⁽⁴⁵⁾
ولى چنان که مسعودى و دیگران گفته اند، مادر امام سجاد (ع ) در بیمارى پس از وضع حمل وفات یافته است و زبید با کنیزى ازدواج کرده که دایه امام سجاد (ع ) بوده و آن حضرت وى را مادر مى خوانده است . ⁽⁴⁶⁾ و چه بسا همین امر مایه اشتباه تاریخنگارانى چون ابن سعد شده است که گمان کنند شهربانو در واقعه کربلا حضور داشته و از آن پس به همسرى غلامى با نام زبید در آمده است !
امام سجاد ابن الخیر تین
یکى از نامهایى که امام سجاد (ع ) را با آن مى خواندند ابن الخیر تین است و علت این نامگذارى سخنى است مستند به رسول خدا که : در میان عرب ، نسل قریش و در میان غیر غرب ، فارسیان نمونه اند. ⁽⁴⁷⁾
ابوالاسواد دئلى ، ضمن برشمردن فضایل امام سجاد، على بن الحسین (ع ) مى گوید:

یعنى ؛ پسرى که از یک سوى به نسل هاشمیان و از سوى دیگر به نسل فرمانروایان فارس کسرى منسوب مى باشد، گرمى ترین و با کرامت ترین فرزندى است که بر او بازوبند بسته اند (تا از گزند چشم تنگان ایمن بماند).⁽⁴⁹⁾
به هر حال قراین تاریخى و مدارک روایى نشان مى دهد که مادر امام سجاد - علیه السلام - بانویى ایرانى و بزرگزاده بوده است . ⁽⁵⁰⁾ 1- منابعى که این نقل را پذیرفته اند، عبارتند از: دلائل الامامه 80 ؛ اصول کافى 2/368 ؛ ارشاد 2/139 اعلام الوردى 151 ؛ مناقب 2/310 ؛ کشف النغمه 2/260 ؛فصول المهمه 201؛ تذکر الخواص 291 ؛ وفیات الاعیان 2/260 ؛ نور الابصار 139.
2- اعلام الورى 251: تذکر الخواص 29: اعیان الشیعه 2/629.
3- سال 36 مقارن با جنگ جمل مى باشد مصباح المجتهد 733 ؛ مصباح کفعمى 29.
4- فیض کاشانى ره تاریخ وفات مادر امام سجاد را سال 35 هجرى قمرى دانسته است ، اگر این نقل پذیرفته شود، لازمه آن این است که امام سجاد یادر همین سال و یا درسالهاى قبل متولد شده باشد.
5- کشف الغمه 2/260 ؛ فصول المهمة 201 ؛ سعاف الراغبین 216 ؛ نورالابصار الشیعة 1/629
6- ارشاد 2/138: مناقب 3/310 ؛ اعلام الورى 251 ؛ کشف الغمه 2/201 ؛ فصول المهمه 187 ؛ اسعاف الراغبین 216 ؛ نور الابصر 139 ؛ اعیان الشیعه 1/629.
7- دلائل الامامه 80.
8- برخى از نویسندگان معاصر براساس همین شبهه اعتقاد یافته اند که سال ولادت امام سجاد در 36 هجرى قمرى بوده است زیرا چنین سالى خاندان على (ع ) در مدینه حضور داشته اند. ولى این نظریه ، مخالف راى مشهور مى باشد. رک : زندگانى على بن الحسین (ع ) سید جعفر شهیدى 17.
9- دلائل الامامه 80 ؛ اعلام الورى 251 ؛ تاج الموالید ؛ کشف الغمه 2/297.
10- طبقات ابن سعد 5/157 ؛ النجوم الزاهره 1/229 ؛ بحار الانوار 45/329.
11- دلائل الامامه 80 ؛ موالید الائمه 4 ؛ نور الابصار 139 ؛ اعیان الشیعه 1/679.
12- طبقات ابن سعد 5/157؛ تاریخ الائمه (مجموعه نفیسه ) 28.
13- حبیب السیر 2/62.
14- سیر اعلام النبلاء 4/386.
15- ارشاد 139؛ اعلام الورى 251؛ تذکره الخواص 298؛ نور الابصار 139.
16- مناقب 4/175؛ تذکره الخواص 291؛ فصول المهمه 201.
17- علل الشرائع 232؛ مناقب 4/175؛ حبیب السیر 2/62.
18- کشف الغمه 2/72؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید 10/79؛ ارشاد 138.
19- کشف الغمه 2/73 ./
20- همان مدرک .
21- مناقب 4/175؛ کشف الغمه 2/73.
22- مناقب 4/175.
23- حلیه الاولیاء 3/133؛ مناقب 4/175.
24- کشف الغمه 2/74؛ فصول المهمه 201.
25- تذکره الخواص 291؛ فصول المهمه 201؛ نورالابصار 139؛
26- القاب الرسول و عترته 207.
27- ارشاد 2/136؛ اعلام الورى 251.
28- معارف ابن قتیبه 214؛ تاریخ یعقوبى 2/246 و 264؛ تاریخ طبرى 4/347؛ کشف الغمه 2/260؛ و فیات الاعیان 2/429؛ سیر اعلام النبلاء 4/321 و 387؛ اعیان الشیعه 1/629.
29- احتفظ بها و احسن الیها فستلدلک خیر اهل الارض . اصول کافى 2/369؛ اثبات الوصیه 145؛ اعیان الشیعه 1/629.
30- بصائر الدرجات 335 ؛ شاه زنان ،
اعلام الوردى 250، تدکره الخواص 291، النجوم الزاهره 1/229.
31- معارف ابن قتیبه 214؛انساب الاشراف 3/102؛عیون اخبار الرضا 4/8.
32- طبقات ابن سعد 5/156؛تاریخ یعقوبى 2/303؛صفة الصفوه 2/52؛وفیات الاعیان 2/429.
33- اصول کافى 2/368؛سیر اعلام النبلاء 386؛ حیاة الحیوان 1/196.
34- مناقب ابن شهر آشوب 3/311 کشف الغمه حیاة الحیوان 2/196.
35- همان مدرک
36- مناقب ابن شهر آشوب 3/311
37- مجمل التواریخ و القصص 456.
38- بصائر الدرجات 335؛ اثبات الوصیة 145.
39- تاریخ یعقوبى 2/303.
40- تاریخ الائمه (مجموعه نفسیه ) 24.
41- تذکرة الخواص 921.
42- مناقب 3/311
43- همان مدرک .
44- عیون اخبار الرضا 2/128؛ بحارالانورا 46/11؛ اعیان الشیعه 1/629.
45- طبقات ابن سعد 5/211 ش معارف ابن قتیبه 214؛ و فیات الاعیان 2/431.
46- اثبات الوصیة 140؛؛ رجال ابن داوود 371-372؛ و اعیان الشیعه 1/629.
47- قال رسول الله (ص ): ان الله من عباده خیرتان ، فخیرته من العرب قریش و من العجم فارس . کامل مبرد 300 ش اصول کافى کتاب الحجة مترجم ، 2/369؛ فیات الاعیان 2/429؛ اثبات الهداة /214.
48- اصول کافى 2/365 .
49- شاعر از رسم اجتماعى آن روز که بر بازوى کودکان بازوبند مى بسته اند تا از چشم زخم در امان باشند، بهره جسته است تا نبوغ و نمونگى شخصیت مورد ستایش خود را بیان کن /
50- در این شهر بانو دختر یزدگزد، آخرین پادشاه ساسانى در چه تاریخى از ایران به مدینه انتقال یافته است و به همسرى حسین بن على - علیه السلام - در آمده است . مورخان و محدثان راءى متحدى ندارند و در مجموع سه نظریه را ابراز کرده اند:
الف - از برخى منابع استفاده مى شود که اسارت شهربانو واعزام وى به مدینه در زمان خلافت عمر
صورت گرفته است رک : اصول کافى 2/369 احقاق الحق 12/54.
ب - گروهى معتقدند که انتقال شهربانو به مدینه دوران خلافت عثمان رخ داده است رک : تاریخ طبرى 3/248؛ عیون اخبار الرضا 2/128؛ المختصر فى اخبار البشر 1/561؛ بحارالنوار 46/10.
ج - و بعضى بر این عقیده اند که موضوع یاد شده در عصر خلافت امیر المؤمنین على (ع ) تحقق یافته است . رک : کامل مبرد 300؛ تاریخ طبرى 4/46؛ ارشاد، 2/138؛ اعلامم الوردى 251؛ کشف الغمه 2/275؛ وفیات الاعیان 2/430.
در این میان نشانه هایى وجود دارد که نظریه نخست را به شدت تضعیف مى کند، از آن جمله این که :
1- یزدگزد پس از سقوط مدائن کشته نشده است بلکه پس از آن زمان سالها به حکومت ادامه داده است و ابتدا به حلوان و سپس به جانب قم ، کاشان ، اصفهان ، کرمان و مرو عقب نشینى کرده و درطول این مسیر خانواده و بستگانش را به همراه داشته است . با توجه به این که فتح ناحیه جنوبى و شرقى ایران در عهد خلیفه دوم صورت نگرفته است ، اسارت فرزندان وى نیز در روزگار خلافت عمر نبوده در اواخر خلافت عثمان یا اوایل خلافت على - علیه السلام - اتفاق افتاده است .
2- خلیفه دوم در سال 23 هجرى قمرى چشم از جهان بسته است در حالى که ولادت امام سجاد به عنوان نخستین و آخرین فرزند شهربانو در سال 38-36 بوده است و بعید مى نماید که در طول این فاصله 15 ساله ، شهربانو به همسرى حسین بن على و فرزندى نیاورده باشد. این قرینه ها مى نمایند که نظریه صحیح را باید در احتمال دوم و یا سوم جستجو کرد.