قدیمی ترین نسخة صحیفة سجادیه و مشخصات آن
قدیمی ترین نسخة صحیفة کاملة خطِّیَّه که أخیراً به دست آمده است فقط دارای 40 دعا می باشد، و از صحیفة أصلیّه 35 دعا کم دارد
در دوران حکومت طاغوت : محمدرضا پهلوی ، و استانداری مَحَطّة خراسان و نیابت تولیت آستان قدس حضرت ثامن الحُجَج سلام الله علیه : داود پیرنیا، و سرپرستی تعمیرات حرم مطهّر مهندس انصاری ، در هنگام برداشتن جرز و ستون حرم به واسطة توسعة مَطَاف زوّار، در میان ستون ، سه چیز یافت شد که از جهت ارزشمندی و نفاست و دوری از دستبرد غارتگران و حفظ و صیانتشان ، آنها را در وسط ستون و جرز حرم مبارک قرار داده و روی آن را بنّائی کرده بودند.
این عمل در چه زمان ، و به وسیلة کدام حاکم قدرتمند و تصدّی و تسلّط وی بر آستانه صورت گرفته است هیچ معلوم نیست ؟ ولی از تاریخ نوشتجات و مکتوباتی که در آن بوده است ، معلوم می شود: بعد از هفدهم شهر مبارک رمضان سنة چهار صد و بیست و نه هجریّة قمریّه می باشد.
آن سه چیز عبارت بودند از:
اوَّل : حدود یک هزار و ششصد و پنجاه قسمت از قرآن کریم .
دوم : چهار عدد کتاب که یکی از آنها مجموعه ای است که دارای جلد مقوّائی ، و رنگ حنائی با سطور مختلف ، و خطّ نسخ ، و اندازة صفحه 5/11*5/17 سانتیمتر می باشد. این مجموعه دارای پنج کتاب است : اوَّل قَوَارِعُ الْقُرْآن ، دوم : جزوه ای که در آن آیات رُقْیَه و حِرْز می باشد. سوم صحیفة سجّادیّه . چهارم : کتاب المذکّر و المونّث ، پنجم : رسالة فی شَهْرِ رَجَب .
از این چهار کتاب ، این مجموعة مذکوره بسیار ذیقیمت و نفیس می باشد، ولیکن سه کتاب دگر بدین مقدار دارای اهمیّت نیستند.[1]
سوم : جواهرات بسیار گرانقدر و نفیس بوده است که توسط داود پیرنیا و مهندس انصاری به سرقت رفته است .
صورت کلّ کتب مذکوره همراه با کتب به آقای دکتر احمد علی رجائی رئیس دانشکدة أدبیات مشهد فرزند مزاربان فردوسی سپرده شده است ، و آقای مهدی ولائی که متخصّص نُسَخْ خَطیّه و قدیمه اند و سالیان متمادی در آستان قدس برای خصوص این امور تصدّی داشته اند، در آن زمان با وجود آنکه بازنشسته بوده اند امّا به جهت انحصار ایشان در این فنّ باز به ایشان رجوع می شود و کتب به ایشان تحویل می گردد.
ایشان هم آن مجموعه وسائرکتب را بررسی نموده وبرای آنها فهرست در مجموعة فهرست کتب خطّی تنظیم می نمایند. تاریخ تحویل کتب به دکتر رجائی طبق گفتار خود ایشان (یعنی مهدی ولائی ) در 24 مردادماه 1349 شمسی بوده است . [2]، [3]
چون «صحیفة سجّادیّه » در این مجموعه ، از جمله پنج کتابی می باشد که در یک مجلّد تجلید گردیده است ، و یک کتاب آن در علائم شناختن لفظ مذکّر و مونّث است ، و بقیّه در قسمت دعا و کلام می باشد، لهذا در فهرست کتب خطّی کتابخانة آستان قدس رضوی ، اوّل در قسمت کتب تفسیر و حکمت و کلام که جلد یازدهم از آن ، و دوم در قسمت کتب صرف و نحو و ادبیّات که جلد دوازدهم از آن می باشد ضبط و ثبت گردیده است .[4]
و از مجموع آنچه که از این دو فهرست دستگیر می گردد، آن است که این مجموعه از فقهای حنفیّه و شافعیّة اوائل قرن پنجم هجریّة قمریّه ، و از علمای نیشابور، و از ساکنان و عالمان و مدرّسان و زاهدان معروف در این بلده ، و مدرسة این بلده می باشد.[5]
«صحیفة سجّادیّه » کتاب سوم از این مجموعه می باشد، و در صفحة اوّل آن مسطور است :
کِتَابُ الدَّعَوَاتِ مِنْ قِیلِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ جَدِّ جَعْفَرِ بْنِ مَحَمَّدٍ الصَّادِقِ رحمة الله عَلَیْهِ وَ یُسَمَّی کِتَابَ الْکَامِلِ لِحُسْنِ مَا فِیهِ مِنَ الدَّعَوَاتِ. وَ الاصْلُ لابِی عَلِیٍّ الْحَسَنِ بْنِ إبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّامِیِّ الْهَیْصَمِیّ أسْعَدَهُ اللهُ.
«کتاب دعاها از گفتار علی بن الحسین جدّ جعفر بن محمد الصادق ابو علی ؛ می باشد و به جهت نیکوئی دعاهائی که در آن است ، کتاب کامل نامیده می شود. این نسخه از کتاب ، مِلْکِ أبوعلی : حسن بن ابراهیم بن محمد زامیّ، هَیْصَمی أسعده الله می باشد.» و این حسن بن ابراهیم زامی نویسندة صحیفه است که تاریخ ختم را بدین گونه آورده است :
إنْتَهَا الْمَأثُورُ مِنَ الدَّعَوَاتِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ وَ حَافِدِ سَیِّدِ الْخَلاَئقِ أجْمَعِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ ابْنِ أبیطَالِبٍ خَاتَمِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدینَ، والصَّلَوةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ، وَ کَتَبَهُ الْحَسَنُ بْنُ ابْراهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّامیُّ[6] فی شوّالِ سَنَة ستَّ عَشْرَةَ و أربع مائة .
«به پایان رسید آنچه که از دعاهای زین العابدین و نوادة سیّد جمیع خلائق علی بن حسین بن علی بن أبیطالب ختم کنندة خلفای راشدین روایت گردیده است ، و صلوات و درود بر محمّد و آل طیّبین او باد. و نوشت این کتاب دعا را حسن بن ابراهیم بن محمد زامی (جامی ) در شوّال سال چهارصد و شانزده .» غَفَرَ اللهُ لَهُ وَ لِوَالِدَیْهِ وَ لِجَمِیعِ الْمومِنِینَ وَ الْمُومِنَاتِ.
و در آخر کتاب این عبارت است : سَبَّلَهُ[7] صَاحِبُهُ الْخَادِمُ الْجَلِیلُ أبُوالْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ إبْرَاهِیمَ الْبُوزَجَانِیُّ عَلَی الاُسْتادِ الاءمَامِ الزّاهِدِ أبِی بَکْرٍ مَحَمَّدِ بْنِ الْحَسَن 2 وَ عَلَی أوْلاَدِهِ وَ عَلَی کُلٍّ مِنْهُمْ أکْرَمَهُمُ اللهُ بِمَرْضَاتِهِ لِیَقْرَوُا عَلَی رَأْسِ الْعَوَامِ فِی النَّصْفِ مِنْ رَجِبٍ یَوْمِ الاسْتِفْتَاحِ مَادَامَ هَذَا الْجَزْءُ بَاقِیاً، رَجَا دَعْوَةً صَالِحَةً مِنْهُمْ، یَقبلُ اللهُ مِنْهُ عَمَلَهُ وَ حَقَّقَ رَجَاهُ وَ أمَلَهُ، وَ أصْلَحَ آخِرَهُ وَ أوَّلَهُ.
«صاحب این کتاب ، خادم بزرگوار: ابوالحسن علی بن ابراهیم بوزجانی ، آن را وقف نمود بر استاد امام زاهد: ابوبکر محمد بن حسن 2 و بر اولاد وی ، و بر هر یک از ایشان - که خداوند آنان را به مرضات و ستودگیهای خود گرامی بدارد - برای آنکه آن را در سر هر سال در نیمة ماه رجب که روز استفتاح نامیده می شود، تا زمانی که این جزوه باقی است آن را بخوانند. از ایشان امید دعای صالح را دارم که : خداوند از او عملش را قبول فرماید و آرزویش و امیدش را برآورد، و آخر و اوّل امر او را اصلاح نماید.»
و از اینجا به دست آمد که این نسخه ، نسخة وقفی است ، و آنکه صاحبان تنظیم فهرست ها گفته اند: واقف شناخته نشد،[8] واقف نامعلوم [9] است ، درست می باشد.
باید دانست که ، کاتب صحیفه ، پس از خاتمة آن ، از سفیان بن عُیَیْنه از زُهْری محمّد بن شهاب از حضرت علی بن الحسین علیهماالسّلام مناجاتی را که حاوی اشعاری می باشد، و با نفس خود مخاطبه و با پروردگارشان گفتگو دارند، و اوّل آن این است : یَا نَفْسُ حَتَّامَ إلَی الْحَیَوةِ سُکُونُکِ[10]،[11] با همة طولش درازایش ذکر می کند، و سپس دعای نیکوئی به قدر دو صفحه می آورد که اوَّلش این است : اللَهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ الَّذِی خَلَقْتَهُ مِنْ شَجَرَةٍ أصْلُهَا إبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ، وَ فَرْعُهَا الذَّبیحُ إسْمَعیلُ، وَ عَلَی آلِهِ الْغُرِّ الْبَهالیلِ.
و بعد از آن دعائی برای ختم قرآن در چهار سطر ذکر می کند، بدین گونه که : اللَهُمَّ أنْتَ عَلَّمْتَنَاهُ قَبْلَ رَغْبَتِنَا فِی تَعَلُّمِهِ - تا آخر.
و آنگاه می گوید: مقابلة این کتاب از اوَّل آن تا اینجا با اصل آن با قرائت برادرم : اسمعیل بن محمّد قَفَّال ، أیَّده الله -بارک الله فیه لمن نظر فیه مستفیدا- انجام گرفت .
و سپس صورت اجازة روایت خود را بدین طریق می نویسد: اجازه داد به من برادرم ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن سلمة فرهاذْجِرْدِی - سَلَّمه الله - که این صحیفه را بتمامها از او از ابوبکر کرمانی ؛ با روایت او از رجالش ، همان طور که آن را نوشتیم روایت نمایم .
و در ورقة بعدی سلسلة رجال روایت را بدین گونه می آورد: بسم الله الرحمن الرحیم . استاد ابوبکر محمد بن علی کرمانی 2 گفت : خبر داد به ما بندار بن یحیی بزوزن که گفت : خبر داد به من ابوالحسن محمد بن یحیی بن سَهْل الدُّهْنِی (الرَّهْنِیّ هم خوانده می شود) که گفت : حدیث کرد ما را ابو علی محمد بن هُمَام بن سُهَیْل اسْکافی که گفت : حدیث کرد ما را علی بن مالک که گفت : حدیث کرد ما را احمد بن عبدالله که گفت : حدیث کرد ما را محمد بن صالح از عُمَیْر بن متوکل بن هَرُون که گفت : حدیث کرد مرا پدرم متوکّل که گفت : من یحیی بن زید بن علی بن الحسین 2 را پس از کشته شدن پدرش در حالی که به سوی خراسان می رفت ملاقات نمودم و بر او سلام کردم .
در اینجا این راوی شرح ملاقات و گفتگوئی را که میان او و حضرت یحیی بن زید صورت پذیرفته است بیان می کند تا می رسد بدینجا که : محمد و ابراهیم از نزد حضرت صادق علیه السّلام برخاستند در حالی که می گفتند: لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إلاَّ بِاللهِ. و متوکّل دفتری را طلبید برای اینکه صحیفه را بنویسد و به حمد خداوند و منّ و فضل او، صحیفه بتمامها این می باشد.
این آخرین عبارتی است از شرح مقدّمة سند صحیفه که اوَّلاً برخلاف صحیفة مشهورة متداوله ، و بر خلاف سائر کتب که سند را در اوّل آن می آورند، اینجا در آخر آورده است . و ثانیاً دنبالة حدیث را که حضرت برای متوکّل بن هرون بیان کرده اند از رویای رسول الله صلی الله علیه وآله وسلّم و حکومت بنی امیّه و تفسیر آیة مبارکة : لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ ألْفِ شَهْرٍ را تا آخر به کلّی ساقط نموده است .
ناقص بودن صحیفة بدست آمده
تعداد أدعیة صحیفة یافت شده 40 عدد می باشد
در این صحیفه مجموعاً از أدعیة «صحیفة کامله » مشهوره 15 دعا کمتر می باشد، و لهذا نسبت بدان در حکم ناقص است . زیرا از أدعیة مشهوره فقط 39 دعا را واجد است ، و چون یک دعا در تحت عنوان «وَ مِنْ دُعَائهِ فِی الشَّکْوَی » بر صحیفة مشهوره اضافه دارد، لهذا مجموعاً 40 دعا می شود. و علّت آنکه در فهرست آن را 38 دعا به شمار آورده اند آن است که : در دو جا در صحیفة مشهوره دو دعا را مستقل و در تحت عنوانی مخصوص ذکر نموده است که در صحیفة یافت شده آن دو را متمّم دعای سابق به حساب آورده است :
اوَّل در صفحة 39 از نسخة یافت شده ، بعد از کلمة : بِسُیُوفِ أعْدَائهِ سه نقطه گذاشته شده ... و سپس مرقوم داشته : وَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیْنَا... که این قسمت را در نسخه های صحیفة مشهوره تحت عنوان «الصَّلَوةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» آورده است .
دوم در صفحة 41 از نسخة یافت شده ، بعد از کلمة «وَ لاَیُخَافُ إغْفَالُکَ ثَوَابَ مَنْ أرْضَاکَ» بلافاصله آمده است : «یَا مَنْ لاَ تَنْقَضِی عَجَائبُ عَظَمَتِهِ»... که این قسمت در نسخ صحیفة مشهوره تحت عنوان « دُعَاوُهُ لِنَفْسِهِ وَ خَاصَّتِهِ » آمده است .
و چون می دانیم : مقدار أدعیة صحیفة مشهوره فعلاً در دست ما 54 دعا می باشد بنابراین مقدار أدعیة صحیفة یافت شده ، از أدعیة آن 15 عدد کمتر، و از مجموع شمارش أدعیه 14 عدد کمتر دارد. و لهذا گفتیم : این نسخه ، حکم نسخة ناقصی می باشد که از صحیفه یافت شده است .
باید دانست که : تحقیقات ما از روی عین نسخة یافت شده که مجموعاً 101 ورق می باشد، و صحیفه بخصوصها از ورق 40 تا ورق 83 از آن را استیعاب نموده است ، می باشد نه از روی نسخة عکسی و فتوگرافی آن .
این از جهت متن ، و امّا از جهت سند دیدیم که : راویان آن همه از اهل تسنّن و عامّی مذهب بوده اند و حجّیّتی فی نفسها در کلام و نقلشان نمی باشد و فقط این صحیفه به واسطة قدمت تاریخ آن که سنة 416 است ، با این نقصان ، و با این سند، فقط می تواند مویّد صحیفة کاملة مشهوره بوده باشد.
اصل ، صحیفة مشهوره است و این صحیفه مویّد آن ، و البته باید جدا طبع گردد، و أدعیه و عبارات آن و سند و تاریخچة مقدّمة آن با صحیفة مشهوره ، خلط نگردد.
طبع صحیفة یافت شده با مقدمه آیة الله فهری در شام
در همین تابستان که جناب صدیق ارجمند دانشمند و محقّق و شیعه شناس : حضرت آیة الله حاج سید عزیز الله طباطبائی [12] برای دیدن حقیر در بنده منزل به عنوان عیادت و دیدار بذل مرحمت نمودند، چون از این صحیفه سخن به میان آمد فرمودند: حضرت سید العلماء الکرام رفیق گرامی دیرین ، جناب آیة الله حاج سید احمد فهری زنجانی در شام این صحیفه را طبع فرموده اند، یک نسخه از آن لازم است به دست شما برسد. حقیر فوراً پیغام کردم به جناب آقای حاج ابوموسی جعفر مُحیی مدیر مکتب التبرّعات و الاستلامات فی الصَّحن الشَّریف در زینبیّة شام که یک نسخه برای حقیر بفرستند، و بعد از قریب بیست روز نسخه ای از صحیفة یافت شده ، با طبع و خطّ و سلیقة بسیار راقی ، و با مقدّمه ای به قلم شریف خود آیة الله فهری واصل شد.[13] در همین اوان نیز نسخه ای فارسی به نام «شرح و ترجمة صحیفة سجّادیّه » تألیف حضرت ایشان که در طهران به طبع رسیده بود، مجلّد اوّل آن به دست حقیر رسید[14] و الحمدللّه و المنّة چنان سرشار و شاداب انوار قدسیّة حضرت سجّاد علیه السّلام توسط جناب ایشان و قلم ایشان و برکات ایشان شدیم که حدّ وصف ندارد.
نقد امتیازاتی که برای صحیفة یافت شده ذکر شده است
امّا چنانکه از بیان ایشان در موارد اختلاف میان نسخة صحیفة مشهوره و میان نسخة یافت شده برمی آید، مجموع اختلافات به هشت مورد بازگشت می کند که پنج مورد از آن جزء امتیازات نسخة به دست آمده به حساب می آید. این نظریة امتیاز در نزد حقیر نادرست آمد، لهذا بر خود حتم دیدم که در اینجا که بهترین موقع و محل برای معرفی صحیفة سجّادیّه می باشد به عرض برسانم :
امتیاز اوّل : قِدْمَت نسخه است . چون تاریخ کتابت آن سنة 416 هجریّة قمریّه می باشد با وجود آنکه قدیمی ترین نسخه های موجوده از صحیفه در جهان که در دسترس می باشند تاریخ کتابتشان 694 و 695 و 697 می باشد و از آنها که بگذریم نسخه ای به خط شهیداوّل است که میلادش 734 و نیل به فوز شهادتش در784است .
پاسخ آن است که : قدمت نسخه به خودی خود موجب امتیاز نمی گردد تا مستند به اصل صحیح و راویان معتبر و صحیح و ثقه نگردد، و بر آنها تکیه نزند. در جائی که خود ایشان اعتراف بر تواتر سند صحیفه دارند، و همین صحیفة مشهورة فعلیّه از زمان خود امام علیه السّلام و در هر عصری و در هر مِصْری تواتر خود را به اعلی درجة از اتقان حفظ نموده است ، دیگر چه نیازی به لزوم قدمت نسخه فی حدّ نفسها می باشد. زیرا تواتر نسخة مشهوره قدمتش قبل از سنة 416 بوده است ، و در خود آن سنه ، و بعد از آن ، خواه نسخه ای خطی از آن در جهان یافت بشود یا نشود.
و به عبارت دیگر، معنی تواتر آن است که : از زمان ما در یکایک از زمانها تا عصر خود حضرت امام زین العابدین علیه السّلام، همین صحیفة مشهوره ، با عین این أدعیه ، و عین این تعداد دعا، و عین این عبارات ، قطعیّت و یقینیّت دارد. یعنی در خود زمان سنة 416 هم با همان صحیفه روبرو و مواجه بوده ، و موجودیّت خود را ارائه می دهد، و یقینی بودن خود را اگر چه در آن زمان هم نسخه ای از آن یافت نشود، در برابر آن صحیفه که هم نقصان از جهت کمّیّت دارد، و هم از جهت شرح مقدّمه ، و هم از جهت راویان مجهول الحال عامّی مذهب که برای ما وثوقشان به اثبات نرسیده است ، تحکیم و اثبات می کند، و آن صحیفه را پس می زند، و در برابر موارد اختلاف خود عرض اندام نموده جلوه گری می نماید.
مثلاً شما فرض کنید: اینک یک نسخة خطی از قرآن کریم در عالم یافت نشود، آنگاه یک نسخة خطّی بسیار نفیس متعلّق به زمان هارون الرّشید مثلاً کشف گردد که در آن بعضی از سوره های قرآن موجود نباشد، و یا در بعضی از آیات ، عبارتی مخالف با این آیات به چشم بخورد، آیا شما در این مورد و این فرض چه می گوئید؟! آیا می گوئید: آن نسخه چون بسیار نفیس و عتیق می باشد، مقدّم است بر این قرآنهای معمولة مُقْرُوَّه ؟!
و یا آنکه بدان نسخه اعتنائی در برابر قرآن نمی نمائید؟! و به واسطة تواتر حتمیّة قرآن ، دست از آن نسخه برمی دارید و فقط از آن به عنوان شاهدی برای آیات و سور قرآن استفاده می کنید؟!
در جائی که آن نسخة قدیمة عتیقه مکتوبة در سنة 416، هم از جهت سند اعتبار لازم را ندارد، و هم از جهت کمّیّت ، در آن نقصان چشمگیری موجود می باشد، و هم از جهت حذف بیان رویای رسول الله ، و تعبیر آن به حکومت بنی امیّه و تفسیر آیة قدر، در آن اسقاط معتنابهی که موافق آراء سنّی مذهبان و راویان آن می باشد، ملاحظه می گردد، در این صورت نفس قدمت آن چگونه می تواند بدان ارزش علمی و تاریخی ببخشد؟!
بنابراین قدمت هر کتابی هنگامی می تواند ارزش علمی و تحقیقی داشته باشد که مبتنی بر اصول علمی آن کتاب و یا آن فنّ بوده باشد، نه مخالف با آن .
و به لسان دانش : ارزش کشف آثار باستانی رابطة مستقیم دارد به نحو آلیّت و مرآتیّت بر تحقّق وتثبیت فرضیة علمی که نمایشگر آن می باشد، نه به نحو موضوعیّت .
بنابراین کشف یک صفحه از کلام افلاطون که انتسابش به وی محقّق گردد، ارزشمندتر است از کشف کتاب قطوری که انتسابش به او مشکوک باشد، گرچه تاریخ کتابت آن کتاب قطور مشکوک ، هزار سال جلوتر از این صفحة متیقّنه ، در خارج صورت گرفته باشد.
امتیاز دوم : بلاغت چشمگیری است که در اکثر موارد اختلاف با نسخة معروفه به چشم می خورد.
پاسخ آن است که : ما آنچه تفحّص کردیم و میان عبارات و کلمات صحیفة مشهوره با صحیفة به دست آمده مقابله انداختیم ، نه بلاغت چشمگیر، و نه غیر چشمگیر را در آن که مزید بر صحیفة مشهوره باشد نیافتیم . بلکه از جهت بلاغت با جرح و تعدیلها، و کسر و انکسارهائی که به عمل آمد، هر دو صحیفه دارای درجة واحدی از بلاغت می باشند. و اینک شرح مختصری را در این باره راجع بخصوص یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ را در اینجا ذکر می کنیم ، و میان یکایک از جملات و کلماتی که با هم اختلاف دارند مقایسه نموده و بالاخره سرهم جمع بندی می نمائیم تا معلوم شود: در بلاغت صحیفة یافت شده نسبت به صحیفة موجودة مشهوره ، امتیازی وجود ندارد.
این دعا در صحیفة مشهوره به اسم «دُعَاوُهُ فِی الْمُهِمّاتِ» و در صحیفة به دست آمده به اسم وَ مِنْ دُعَائهِ إذَا نَزَلَتْ بِهِ مُهِمَّةٌ[15] می باشد.
در مشهوره : وَ یَامَنْ یُفْثَأ بِهِ حَدُّ الشَّدَائدِ است .
و در به دست آمده : وَ یَامَنْ یُفْثَأ بِهِ حَمْیُ الشَّدَائدِ می باشد.
حَدّ الشّدائد - حدّ الشّراب : سَوْرته . حدّ السّیف : مَقْطعه . من الاءنسان : بأسْه و مایعتریه من الْغَضَب . من کلِّ شی ءٍ: شباته وحِدَّتُه .
حَمْیُ الشَّدَائدِ. و صحیح حَمْیُ الشَّدَائد است نه حَمَی الشَّدَائدِ. زیرا حَمْی به معنی حرارت و گرمی است . حَمِیَ یَحْمَی حَمْیاً و حُمْیاً و حُمُوّاً النَّارُ: اشتدّ حَرُّها.
فَثَأ یَفْثَأ فَثْأً وفُثُوءاً القِدْرَ: سَکَّنَ غَلیانَها. الغضبَ: سَکَّنَ حدَّتَهُ.
بنابراین هر دو لغت خوب است . چون فَثَأ حَدَّهُ به معنی ساکن کردن شدّت و حِدّت است . وَفَثأ حَمْیَهُ به معنی فرو نشاندن گرمی و حرارت می باشد.
در مشهوره : وَ یَا مَنْ یُلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إلَی رَوْحِ الْفَرَجِ.
در به دست آمده : وَ یَا مَنْ یُلْتَمَسُ بِهِ الْمَخْرَجُ إلَی مَحَلِّ الْفَرَجِ.
در کلمة مِنْهُ و بِهِ تفاوتی وجود ندارد. و امّا روح الفرج که در مشهوره می باشد بلاغتش بیشتر است از به دست آمده که محلّ الفرج است . زیرا رَوْح به معنی راحت ، نسیم ، عدالتی که دردمند و شِکْوِه دار را راحت می بخشد، نصرت ، فرح و رحمت وارد شده است و البته از محل فرج یعنی جای فرج ابلغ می باشد، چرا که در محل فرج این لطائف رَوْح فرج به دست نمی آید.
در مشهوره : ذَلَّتْ لِقُدْرَتِکَ الصِّعَابُ.
در به دست آمده : ذَلَّتْ بِقُدْرَتِکَ الصِّعَابُ.
لام به معنی تعدیه ، وباء به معنی تسبیب است و تفاوتی ندارد.
در مشهوره : وَ تَسَبَّبَتْ بِلُطْفِکَ الاسْبَابُ.
در به دست آمده : وَ تَشَبَّکَتْ بِلُطْفِکَ الاسْبَابُ.
تَسَبُّب اسباب یعنی واسطه و وسیله قرار گرفتن اسباب است برای اجرای امر تو! و تشَبُّک اسباب یعنی اختلاط و درهم اثر کردن . اشْتَبَکَ وَ تَشَبَّکَ: یعنی اختلط و امتزج . تَداخَلَ بعضُه فی بعض . هر دو معنی ، راقی و فصیح می باشد.
در مشهوره : وَ جَرَی بِقُدْرَتِکَ الْقَضَاءُ.
در بدست آمده : وَ جَرَی بِطَاعَتِکَ الْقَضَاءُ.
جریان امور و قضای الهی طبق قدرت او،و یا طبق طاعت او،هر دو صحیح است .
در مشهوره : وَمَضَتْ عَلَی إرَادَتِکَ الاشْیَاءُ.
در به دست آمده : وَمَضَتْ عَلَی ذِکْرِکَ الاشْیَاءُ.
ذِکْر به معنی تسبیح و تمجید و آوازه و صیت می باشد. و ارادة او به معنی گذشتن امور و جریان اشیاء طبق ارادة خدا. و البتّه این أبلغ است تا گذشتن آنها طبق تسبیح و یاد خدا.
در مشهوره : وَ قَدْ نَزَلَ بِی .
در به دست آمده : قَدْ نَزَلَ بِی .
با واو شیرین تر و ملیح تر است .
در مشهوره : مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُهُ.
در به دست آمده : مَا قَدْ تَکَاأدَنِی ثِقْلُهُ.
تَکَأَّدَ و تَکَاأدَ هر دو از باب کَأدَّ می باشد. تَکَادَّ وَ تَکَاءَدَ الامرُ و فلاناً: شَقَّ علیه ، از باب تفعّل و تفاعل است . و هر دو دارای یک معنی می باشند و فرق ندارند.
در مشهوره : وَ ألَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ.
در به دست آمده : وَ ألَمَّ بِی مَاقَدْ بَهَظَنِی حِمْلُهُ.
بَهَظَهُ یَبْهَظُهُ بَهْظاً و أبْهَظَهُ الحمل أوالامرُ: أثْقَلَه و سبّب له مَشقَّةً.
حَمْل مصدر است به معنی بار کردن و حِمْل اسم مصدر است به معنی بار و حملی که بر می دارند، و هر دو معنی خوب است بدون تفاوت .
در مشهوره : وَ لاَ فَاتِحَ لِمَا أغْلَقْتَ وَ لاَ مُغْلِقَ لِمَا فَتَحْتَ وَ لاَ مُیَسِّرَ لِمَا عَسَّرْتَ وَ لاَ نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لِی یَا رَبِّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ!
در به دست آمده : وَ لاَ فَاتِحَ لِمَا أغْلَقْتَ فَافْتَحْ لِی إل'هی أبْوَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ.
معلوم است که مشهوره فصیح تر و بلیغ تر است . مُغْلِق را در برابر فاتِح آوردن ، و دو جملة : لا مُیَسِّر لما عَسَّرتَ و لا ناصَر لِمن خَذَلْتَ با آن معانی راقیه و عالیه و سپس ذکر صلوات بر محمّد و آل او، همه و همه در رساندن انحصار امر تدبیر به دست خداوند ابلغ می باشد، و در حقیقت در اینجا می توان گفت : صحیفة به دست آمده در این جملات ناقص می باشد.
در مشهوره : وَ أنِلْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا شَکَوْتُ!
در به دست آمده : وَ أنِلْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا شَکَوْتُ إلَیْکَ!
تفاوتی ندارد لجواز حذف مایعلم .
در مشهوره : وَ أذِقْنِی حَلاَوةَ الصُّنْعِ فِیمَا سَألْتُ!
در به دست آمده : وَ أذِقْنِی حَلاَوةَ الصُّنْعِ فِیمَا سَألْتُکَ!
اینهم بعینه مثل سابق می باشد و تفاوتی ندارد.
در مشهوره : وَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ فَرَجَاً هَنِیئاً!
در به دست آمده : وَهَبْ لِی إلَهِی مِنْ لَدُنْکَ فَرَجاً هَنِیّاً!
هَنِی ء و هَنِیّ هر دو از یک باب و یک صیغه و دارای دو إعلال است به معنی گوارا و بدون مشقّت از مادّة هَنَأ مهموز اللاّم که جایز است همزة آن را به یاء إبدال نمود، و یاء را در یاء ادغام کرد تا هنّی گردد، و بدون تفاوت است . و در کامله لفظ «رحمت » آمده است که در ناقصة به دست آمده ، افتاده است . وَالاصلُ عدم الزّیادة ، لاعدم النَّقیصة . و عطف فرج بر رحمت مستحسن می باشد.
در مشهوره : وَ لاَتَشْغَلْنِی بِالاِهْتِمَامِ عَنْ تَعَاهُدِ فُرُوضِکَ!
در به دست آمده : وَ لاَ تَشْغَلْنِی بِالاِهْتِمَامِ عَنْ تَعَهُّدِ فُرُوضِکَ!
تَعَاهَدَ و تَعَهَّدَ و اعْتَهَدَ الشَّیْءَ: تَحَفَّظَ بِهِ و تَفَقَّدَهُ. جَدَّدَ الْعَهْدَ بِهِ. بنابراین هیچ تفاوتی میان دو عبارت نمی باشد، زیرا هر دو دارای یک معنی از دو باب می باشند.
در مشهوره : وَاسْتِعْمَالِ سُنَّتِکَ!
در به دست آمده : وَاسْتِعْمَالِ سُنَنِکَ!
چون سُنَن جمع سنّت است ، در برابر فروض که آن نیز جمع فرض است أبلغ می باشد.
در مشهوره : فَقَدْ ضِقْتُ لِمَا نَزَلَ بِی یَا رَبِّ ذَرْعاً!
در به دست آمده : فَقَدْ ضِقْتُ بِمَا نَزَلَ بِی یَا رَبِّ ذَرْعاً!
هیچ تفاوت ندارد، مثل ذَلَّت لِقدرتک و ذَلَّت بقدرتک که گذشت .
در مشهوره : فَافْعَلْ بِی ذَلِکَ وَ إنْ لَمْأسْتَوْجِبْهُ مِنْکَ!
در به دست آمده : فَافْعَلْ ذَلِکَ بِی إلَهِی وَ إنْ لَمْأسْتَوْجِبْهُ مِنْکَ!
بدون تفاوت می باشد.
در مشهوره : یَاذَا الْعَرْشِ الْعَظِیمِ!
در به دست آمده : یَاذَا الْعَرْشِ الْعَظِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أزْکَی صَلَوةٍ وَ أتَمَّهَا وَ أنْمَاهَا وَ أکْمَلَهَا یَا أرْحَمَ الرَّاحِمینَ.
در اینجا صلوات آمده است ، علاوه بر وسط دعا که در مشهوره و به دست آمده ، صلوات آمده بود، و همان طور که در بحث از صلواتهای صحیفه خواهیم دید، انکار جناب ایشان صلوات را به طور مطلق از صحیفة مشهوره ، از أغرب غرائب می باشد.
اختلاف سوم : اختلاف نسخة قدیمه با نسخة معروفه در ترتیب ذکر دعاهاست که پاره ای از آنها پس و پیش ذکر شده است .
راست است ، در ترتیب دعاها میان دو صحیفه اختلاف وجود دارد، ولی این اختلاف ترتیب موجب امتیازی برای صحیفة به دست آمده نمی باشد، همچنانکه خود ایشان هم در اینجا ادّعای امتیاز نکرده اند.
اختلاف چهارم : اختلاف در شمارة دعاهاست که بعضی از دعاها در نسخة معروفه عنوانی مستقل دارد، و در نسخة قدیمه متمّم دعای پیش است . چنانکه دعای اوّل و دوم در صحیفة مشهوره ، در صحیفة قدیم یک دعا بیش نیست .
عنوان متمّمیّت دعا در صحیفة به دست آمده فقط در دو مورد است که ما صریحاً مواردشان را بیان کردیم ، و بدین لحاظ بود که تعداد أدعیة صحیفة به دست آمده را از 38 به 40 بالا آوردیم .
ولی مطلبی مهم که ایشان هم در مقدّمه بدان اشاره ای نموده اند، همین نقصان أدعیة به دست آمده است که از 54 دعای معروف مقدار پانزده عدد کمتر دارد و با ضمیمة دعای شَکْو'ی چهارده عدد کمتر دارد. و این مقدار نقصان فاحشی می باشد که در آن وجود دارد. زیرا 54/ 14 صحیفه را که عدد معتنابهی میان ثلث صحیفه تا ربع آن می باشد، از آن کسر دارد.
و در حقیقت میان ثلث تا ربع أدعیة صحیفة مشهوره از آن ساقط گردیده است .
و این نقصان عدد را در آن نه تنها باید امتیازی صحیح و علمی برای صحیفة مشهوره به شمار آورد، بلکه باید فقط برای صحیفة به دست آمده ، عنوان ناقصه را در برابر کامله برگزید. و ما از جناب محترم ایشان ممنونیم که به این کمی أدعیه در آن ، عنوان امتیاز نداده اند.
اختلاف پنجم : اختلاف در عناوین دعاهای دو نسخه است که بعضی از عناوین نسخة معروفه اصلاً در نسخة قدیم نیست . مانند دعای پنجم که در صحیفة مشهوره عنوانش «دُعُاوُهُ لِنَفْسِهِ وَ خَاصَّتِهِ» و در نسخة قدیمه بدون عنوان است .
راست است که : در این دو صحیفه ، در عبارات و کلمات بعضی عناوین مختصر اختلاف وجود دارد که آن زیاد دارای اهمیّت نمی باشد، ولی اشکال در نبودن بعضی از عناوین در نسخة به دست آمده می باشد که با وجود داشتن عنوان برای هر دعائی جداگانه ، چگونه این أدعیه فاقد آن هستند؟!
آیا می توان برای آن محملی غیر از سقوط ، چیزی را معیّن کرد. در این صورت فقدان خصوص این عناوین در آن صحیفه ، نقطة ضدّ امتیاز به خود می گیرد؛ یعنی وَهْن و کم اعتباری .
اشکالات صحیفة بدست آمده در مورد صلوات ها
اختلاف ششم : اختلاف دو نسخه در ذکر صلوات ها است که در نسخة قدیم بسیار کم است ، بر خلاف نسخة معروفه که در بسیاری از دعاهایش در سر فصول دعاها غالباً صلوات بر محمد و آل محمد مذکور است .
فقط در یک مورد، در دعای نسخة معروفه صلوات نیست که در نسخة قدیم صلوات ذکر شده است ، وآن دعای «یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ» است چون در آخر آن صلوات بر محمد و آلش در نسخة قدیمه ذکر شده است در صورتی که در نسخة مشهوره وارد نشده است همچنان که در آخر نسخة قدیمه صلوات مفصّلی بر محمد صلی الله علیه وآله وسلّم است که در نسخة معروفه نیست .
و این دو مورد نشانگر آن است که : نبودن صلوات در موارد دیگر نه از روی تعصّب است نه از جهت تقیّه ، و احتمال می رود که إکثار در ذکر صلوات از باب تیمّن و تبرّک بوده که بر حسب روایات موجب استجابت دعاست ... تا آنکه فرموده اند: همچنین اضافه کردن کلمة (آل محمد) بر صلوات بر محمد به موجب روایاتی باشد که از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم حتّی از طریق عامّه نقل شده است که فرموده : «لاَتُصَلُّوا عَلَیَّ صَلَوةً بَتْری '!» و صَلو'ة بَتْری ' را تفسیر فرموده اند به آنکه صلوات بر آل محمّد بعد از صلوات بر محمّد ذکر نشود.
لذا در پاره ای از موارد، متعلّقات فعل ، تناسب با صلوات بر محمد دارد ] نه بر آل او [ مانند «اللَهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ، وَ آتِهِ عَنَّا أفْضَلَ مَا آتَیْتَ أحَداً مِنْ عِبَادِکَ، وَاجْزِهِ عَنَّا أفْضَلَ وَ أکْرَمَ مَا جَزَیْتَ أحَداً مِنْ أنْبِیَائِکَ عَنْ اُمَّتِهِ». که در دعای صبح و شام وارد است که اگر کلمة : وَ آلِهِ جزء اصل بود، مناسب تر بود که ضمائر نیز به صورت جمع باشد و جملة آخر یعنی ( أحَداً مِنْ أنْبِیَائکَ عَنْ اُمَّتِهِ ) بی تناسب می نمود.
و این نوع که ذکر شد، در موارد بسیاری از صحیفه مشاهده می شود.
و محصّل این اختلاف که به حمل شایع صناعی آن را امتیاز مهمّی نیز شمرده اند گر چه به حمل اوَّلی ذاتی تصریح به لفظ امتیاز نفرموده اند، سقوط صلوات بر محمد و آل محمد در جمیع مواضع صحیفة به دست آمده می باشد مگر در دو مورد: اوَّل پایان دعای «یَا مَنْ تُحَلُّ» و ثانی پایان خود صحیفه .
زیرا که در صحیفة مشهوره در بسیاری از مواضع صلوات بدون مورد و بدون محل به نظر می رسد. چرا که نام محمّد تنها ذکر شده است ، و اضافه کردن لفظ آل به او بدون مناسبت می باشد.
و امّا از آنجائی که رسول اکرم از صلوات بَتْری ' (دم بریده ) نهی فرموده اند، ممکن است ذکر این صلواتها در مشهوره از باب تیمّن و تبرّک بوده ، یعنی چیزی زائد بر اصل دعا بدین منظور آورده اند.
و این حقیقت را تأیید می کند عدم تعصّب و عدم تقیّة نویسندة صحیفه چرا که در آن صورت باید آن را در آن دو مورد هم ذکر ننماید.
پاسخ از این کلام باید به چند ناحیه برگردد:
ناحیة اوّل : دعای یَا مَنْ تُحَلُّ در صحیفة مشهوره صلوات ندارد.
پاسخ : در جمیع نسخه های صحیفة مشهوره از جمله صحیفة مطبوعة خودشان در این دعا صلوات وارد است : صفحة 163: وَ لاَ نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لِی یَارَبِّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ!
ناحیة دوم : در صحیفة به دست آمده (عتیقه ) از اوّل تا به آخر فقط دوبار صلوات بر محمّد و آل محمّد ذکر شده است .
پاسخ : با توجه به اینکه در صحیفة مشهوره در همین ادعیه ای که صحیفة به دست آمده نقل کرده ، صلوات بر محمّد و آل محمّد 144 بار آمده است [16]، آمدن دو مورد صلوات بر محمّد و آل محمّد در صحیفة بدست آمده برای رفع اتّهام تعصّب و اِعمال سلیقة شخصی نویسنده کافی نیست ؛ و این احتمال همچنان باقی است که : این دو مورد را برای مقبولیّتِ نسبی صحیفة استنساخیِ خود آورده است ، زیرا اگر تمام موارد را حذف می کرد اِعمال نظر شخصی و به کار گیری تعصّب مذهبی وی بر هر کس معلوم می گشت ، به همین جهت 128 مورد را به طور کل حذف نموده -که خود ضربة سنگینی بر صحیفه است - و14 مورد را به صورت بَتْراء و بدون ذکر «آل محمد» آورده [17]، و تنها در 2مورد صلوات کامل ذکر کرده است . پس اشکال مهم این است که : اوّلاً چرا قسمت اعظم صلوات های صحیفه در نسخة به دست آمده به طور کامل حذف شده ؟ و ثانیاً: چرا در 14 مورد به صورت بتراء آورده و به چه علّت در این صلواتها لفظ آل را عطف بر رسول نکرده ، در صورتی که بدون شک صلوات عبارت است از: درود بر محمّد و آل محمّد، و از روایات واردة در کیفیّت ذکر صلوات که نقل کرده اند، حتَّی روایات عدیده ای از اهل تسنّن وارد است ، و در صحاح معتبره شان ذکر نموده اند که : پیامبر در پاسخ سوال سائل از کیفیّت صلوات فرمودند: که باید صلوات بر آل محمّد را هم ضمیمه نمود:
پاورقی
[1] - شرح دیوان ابن مقبل و دو سه تا کتاب دعا.
[2] - تاریخ صحیح اسلامی آن که تاریخ قمری می باشد عبارت است از: دوازدهم شهر جمادی الثانیة سنة یکهزار و سیصد و نود.
[3] - مطالب مذکوره در اینجا توسط جناب برادر ارجمند حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محسن سعیدیان - دامت معالیه - از خود جناب محترم آقای مهدی ولائی -دام توفیقه - بوده است . آقای مهدی ولائی مردی خبیر و مطّلع حدود هشتاد سال عمر دارد، و به واسطه نیاز آستان قدس فعلاً هم بدین مهم اشتغال دارد. او می گوید: داود پیرنیا مرد قبیح العمل و زشت کرداری بوده است و بسیاری از سیّئات او را برشمرده است . اقول : شاه خائن مدتی او را استاندار شیراز کرده بود. و شیرازیها از مجالس شب نشینی و وقاحت او داستانها بیان می کنند. او پسر مشیرالدّوله : حسن پیرنیا می باشد، که او و برادرش مُوتمن المُلْک : حسین پیرنیا از رجال بااطلاع و خیرخواه دوره قاجاریّه و أوائل سلطنت پهلوی اول به حساب می آیند. موتمن الملک حسین پیرنیا پسری دارد به نام خسرو پیرنیا که حقّاً مرد مومن و متعهّد و نمازگزار و خوش فکری است . با حقیر از قدیم الایّام سوابق دوستی و محبّت برقرار است و عجیب است از این دو پسر عم که یکی مانند داود پیرنیا با آن سوابق سیّئه و یکی مانند خسرو پیرنیا با این اعمال حسنه اهل مسجد و دعا و روزه و قرآن از آب در می آیند.
[4] - جلد یازدهم از جناب محترم آقای حاج مهدی ولائی تنظیم شده است . و مجموعه مورد بحث ما در تحت شماره 435 مجموعه 12405 از صفحه 671 تا صفحة 675 از آن را استیعاب کرده است ، و جلد دوازدهم از جناب محترم آقای حاج غلامعلی عرفانیان تنظیم شده است . و این مجموعه در تحت شماره 623 مجموعه 12405 از صفحه 411 تا صفحه 417 آن را شامل گردیده است .
[5] - چون علم برکیفیّت کتابت و زمان و مکان و نویسنده و سائر خصوصیات آن بی مدخلیّت از علم به جمیع محتویات مجموعه نمی باشد لهذا به طور اجمال مختصری از تمام مجموعه را که شامل پنج کتاب است از ج 11 ص 671 تا ص 675 و ج 12 ص 411 تا ص 417 فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در اینجا ذکر می کنیم : مجموعه (12405) عربی ، نسخه ای است فوق العاده نفیس مشتمل بر کتب مذکوره در ذیل :
أ- «قوارع القرآن » مرتّب است بر سه جزو مشتمل بر مختاراتی از آیات قرآن کریم مذیّل به چند حدیث در باب فضایل هر آیه ، تألیف شیخ فقیه ابوعمرو محمّد بن یحیی بن حسن که از مشایخ حدیث اهل سنّت و جماعت و از فقهای شافعیّه می باشد که به منظور مداومت بر تلاوت آنها به جهت دفع شرّ شیاطین تألیف نموده است . و از کتابت آن ، ابوعبدالله احمد بن ابی عمر بن احمد اندرابی روز بیست و هفتم شعبان سنه چهارصد و بیست و نه فارغ گردیده است ، و روز دوازدهم ماه مبارک رمضان 429 در مدرسه ابوالحسن عبدالرحمن بن محمّد جَزَنی واقع در نیشابور قرائت شده است .
ب - «جزءٌ فیه آیات الرُّقْیَة و الحِرْز» مولّف این کتاب نیز مولّف سابق الذّکر است و کاتب آن نیز همان اندرابی می باشد که در سنه 429 در همان سه روز مانده به ماه رمضان از کتابتش فارغ شده است . و در سیزدهم رمضان سنه 429 قرائت گردیده است .
ج - «صحیفه کاملة سجّادیّه » مشتمل است بر 38 دعا از ادعیة صحیفة مبارکه سجّادیّه که در بعضی کلمات و فقرات با روایت سید نجم الدین بهاء الشّرف ابوالحسن محمّد کم و بیش اختلافاتی دارد بخصوص در سلسله روایت که از همه حیث یعنی چه از لحاظ تعداد و اسامی رواة ، و چه از لحاظ طول متن حدیث به کلّی با آن فرق دارد. نویسنده آن حسن بن ابراهیم بن محمّد زامی در شوّال سنه چهارصد و شانزده می باشد و مقابله آن با قرائت اسمعیل بن محمّد قفّال متحقّق شده است و روایت آن را به زامی ، ابوالقاسم عبدالله بن محمّد بن سَلَمِه فرهاذجردی نیشابوری اجازه داده است که آن را او از ابوبکر کرمانی روایت کند. و این نسخه را ابوعبدالله احمد بن ابی عُمَر زاهد یعنی همان نویسنده و کاتب «قوارع القرآن » بر مدرسه شیخ حامد ابن احمد در باب عزره وقف نموده است و تولیت آن را به عمر بن محمّد حامدی واگذار کرده است .
د- کتاب «المذکّر و المونّث » مختصری است جامع و فوق العاده نافع در بیان است اسماء مونّث در زبان عربی مرتّب بر سه باب ، کاتب این کتاب هم همان کاتب صحیفه یعنی حسن بن ابراهیم بن محمّد زامی می باشد که در روز نوزدهم محرّم الحرام شب شنبه از سنه چهارصد و هفده نوشته است .
ه - «رسالةٌ فی شهر رجب » این کتاب مختصری است در خصوص فضائل و اعمال شهر رجب به املاء حاکم ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد حَسْکَانی که در جواب حامد بن احمد بن جعفر در پانزده باب نوشته است .
[6] - در فهرست ، ج 12 ص 414 در تعلیقه گوید: همان جام است که در قدیم جزو کورهای نیشابور بوده مشتمل بر صد و هشتاد قریه و قصبه آن بوزجان بوده است . باری و از این کلام معلوم می شود که : در نسخه مطبوعه از این صحیفه که آن را إلزامی خوانده اند، نادرست می باشد. چرا که در این صورت باید با الف و لام آورده شود: الالزامی و امّا جام و زام که یک لغت است چون بر آن الف و لام در آورند الزَّامی می گردد یعنی اهل جام .
[7] - در أقرب الموارد گوید: سَبَّلَه : جعله فی سُبُل الله . أی سبیل الخیر یقال : سَبَّل ضیعتَه . و فی الحدیث : «احبس أصلها و سَبِّل ثمرتها» و - الشَّی ءَ: أباحه کأنَّه جعل إلیه طریقاً مطروقةً.
[8] - «فهرست » ج 11 ص 675، و«فهرست » ج 12 ص 417. زیرا مراد این می باشد که : علی بن ابراهیم بوزجانی را نشناختیم چه کسی است ، نه آنکه برای وقف نسخه ، واقفی معلوم نگشت .
[9] - «فهرست » ج 11 ص 675، و«فهرست » ج 12 ص 417. زیرا مراد این می باشد که : علی بن ابراهیم بوزجانی را نشناختیم چه کسی است ، نه آنکه برای وقف نسخه ، واقفی معلوم نگشت .
[10] - این مناجات را بتمامها محدّث نوری در «صحیفه رابعه سجّادیّه » از ص 29 تا ص 38 وآیة الله امین عاملی در «صحیفه خامسه » از ص 259 تا ص 267 ذکر نموده اند. هر دو بزرگوار ازشیخ ابراهیم کفعمی در «بلدالامین » و گفته اند: و ما آن را بتمامها تبرّکاً و تأسّیاً به شیخ حرّ عاملی ذکر می کنیم چون او ندبه دیگری را از امام علیه السلام ذکر نموده است که اول آن آه وَانَفْساه است و در آخر «صحیفه ثانیه » آورده است و آن از نسخ این ندبه می باشد، و علاّمه سندش را دراجازه به بنی زهره این طور آورده است : و از آنهاست ندبه ای برای مولانا زین العابدین علی بن الحسین علیهماالسّلام که آن را حسن بن دربی از نجم الدّین عبدالله جعفر دوریستی از ضیاءالدّین ابوالرّضا فضل الله بن علی الحسینی در کاشان از ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین مقری نیشابوری ازحاکم ابوالقاسم عبدالله بن عبدالله حَسْکانی از ابوالقاسم علی بن محمّد عُمَری از ابوجعفر محمّد بن بابویه از ابومحمّد قاسم بن محمّد استرابادی از عبدالملک بن ابراهیم و علی بن محمّد بن سنان از ابو یحیی بن عبدالله بن یزید مقری از سفیان بن عیینه از زهری روایت می کند که گفت : شنیدم از مولانا زین العابدین علیه السلام که با نفس خود محاسبه ، و با خدای خود مناجات داشت و می گفت : یا نفس حتّام الی الْحَیَوةِ سُکُونُکِ؟! تا آخر عبارت حضرت که : وَ اجعلنا من سکّان دارِ النَّعیم برحمتک یا أرحم الرّاحمین می باشد. مرحوم امین پس از آن می گوید: اقول : ابن شهرآشوب در «مناقب » خود، مختصری از این ندبه را بدین صورت ذکر کرده است و گفته است : و از برای زهد حضرت سجاد علیه السلام برای تو همان بس است آنچه در صحیفه کامله و ندبه های مرویّه از او وارد است . از آن زمره می باشد آنچه را که زُهْری روایت نموده است : یا نفس حتّام إلی الحیوة سکونک ، و إلی الدّنیا و عمارتها رکونکِ؟ أما اعتبرتِ بمن مضی من أسلافکِ و من وارته الارض من اُلاّفک - الی قوله -: و ضمّتهم تحت التّراب الحفائر.
[11] - باید دانست که : حَتّام از جهت رسم الخطّ باید با الف نوشته گردد. و محدّث نوری در «صحیفة رابعه » ص 30 با یاء نوشته است (حتّی م ) و آیة الله امین در «صحیفه خامسه » ص 260: حتّی متی ذکر کرده است و در بین الهلالین حتّام را به عنوان نسخه بدل ذکر نموده است . و در هر صورت حتّام با ألف باید نوشته گردد. و در عبارت صحیفه أخیره به دست آمده نیز حتّام آمده است و معلّق آن جناب غلامعلی عرفانیان در تعلیقه گوید: صریحاً و واضحاً در دو موضع از مناجات مذکوره این طور وارد شده است و هیئت صحیح همین است چه به موجب قاعده صرف در صورت اتّصال الی و علی و حتّی به ماء استفهامیّه حرف آخر آنها بعد از حذف الفِ «ما» حتماً باید به صورت ألف نوشته شود. یعنی به صورت «إلام و عَلام و حتّام » یعنی غلط است نوشتن آنها به صورت «إلی مَ و علی م و حتّی م » و رضیّ در شرح شافیه (138 به بعد و قسمت اخیر آن معنون به باب الخطّ) حتی اعتراض دارد که : یاء مَتی را در اتّصال به ماء استفهامیّه چرا نباید مانند کلمات مذکوره با ألف نوشت ؟!
و اجهوری صریحاً می گوید: «ولاجل اتّصال الحرف الجار لما الاستفهامیّة بها کتب نحو حتّام و عَلاَم و إلامَ بألفات » (شرح منظومه رسم ضمن مجموعه شماره 12792 محفوظ در کتابخانه آستان قدس ، ورق دوم ) و علاّمه اثیرالدّین ابوحیّان اُندلسی نیز به صراحت تمام می گوید: «فإن ولیت ما الاستفهامیّة حتّی أو إلی أو علی کتبن بالالف » (التّذییل و التکمیل أیضاً نسخه کتابخانه مذکور تحت رقم 3926 هجده ورق مانده به آخر نسخه ) (جلد دوازدهم فهرست نسخه های کتب خطّی آستان قدس رضوی ص 414).
[12] - دانشمند و محقّق برومند جناب آقای حاج سید عزیز الله طباطبائی دامت برکاته ، نواده دختری مرحوم آیة الله آقا سید محمّد کاظم یزدی می باشند، بدین گونه که : مادر ایشان مُسَمَّاة به بتول صبیه آقا سید احمد سومین پسر مرحوم یزدی است . و پسر اول ایشان آقا سید محمّد، و پسر دوم ایشان آقا سید علی بوده است . علویّه بتول با سید جواد طباطبائی یزدی که وی نیز از ارحام مرحوم سیّد آیة الله یزدی بوده است ازدواج کرده است . مادر علویّه بتول : بی بی بیگم می باشد که او دختر خدیجه ، و خدیجه دختر زهراء، بنت شیخ مرتضی انصاری است . و علیهذا شیخ انصاری جدّ اُمّی با فاصله چهار مادر نسبت به آیة الله حاج سید عزیز الله طباطبائی هستند. یعنی مادرِ مادرِ مادرِ مادرِ ایشان . همان طور که مرحوم آیة الله حاج ملا مهدی نراقی ، جدّ امّی حقیر با فاصله چهار مادر است .
بی بی بیگم خواهر آیة الله : مرحوم حاج سید محمّد علی سبط هستند و علیهذا آقای سبط ، دائی مادر آقای طباطبائی می باشند. مرحوم آیة الله سید محمّد علی سِبط فرزند سید محمّد نبیّ فرزند حاج سیّد موسی فرزند سیّد اسمعیل فرزند سید حسین فرزند سید عبدالباقی می باشند که ترجمة احوال ایشان در کتاب «أعیان الشّیعة » مذکور است . و از طرف مادر: نام مادرشان خدیجه دختر زهراء بنت شیخ انصاری است ، و نام داماد شیخ که مرحومه زهراء را به حبالة نکاح خویش در آورده است سید محمّد طاهر می باشد.
پدر: سیدمحمدنبی
سیّد محمدعلی سبط {
مادر: خدیجه زهراء شیخ انصاری
پدر: سیّدمحمدطاهر
[13] - «الصَّحیفة السّجادیّة الکاملة » المورّخة 416 ه ق خطّ استاد محمّد عدنان سنقنقی مطبعه شام دارطلاس .
[14] - چاپ پیام ، انتشارات مفید، چاپ اوّل .
[15] - «الصَّحیفة الکاملة السّجادیّة » طبع اوّل از دار طلاس ، مطبعة الشام . نشر و مقدّمة آیة الله فهری ص 162 تا ص 164.
[16] - در صحیفة مشهوره فقط در همین ادعیه 4 مورد صلوات بر «محمد و آل محمد» و 1 مورد «صلّی الله علیه و آله » و 139 مورد صلوات به صورت «محمد وآله » آمده است . («المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة الکاملة » تحت عنوان «آل »)
[17] - مورد اوّل در دعائی است که در صحیفة به دست آمده دارای عنوانی نمی باشد و به دنبال دعای اول که به عنوان التحمید للّه عزّوجلّ است ذکر گردیده ؛ صفحة 10 از صحیفة مطبوع در دمشق : والحمد للّه الذی منّ علینا بمحمد نبیّه صلی الله علیه دون الامم الماضیة . و در صحیفة مشهوره صلّی الله علیه وآله می باشد. دوم تا چهارم در صحیفة مطبوع در دمشق طبق نسخة به دست آمده در ص 74 در آن به عنوان و مِنْ دُعَائه فی التحمید، و در مشهوره به عنوان دعاوه فی صلاة اللّیل وارد است : وَ صَلّ علی محمّد إذا ذکر الابرار. و صلّ علی محمّد ما اختلف اللّیل و النهار. وَ صلِّ علیه بعدالرّضا. پنجم در ص 93 و من دعائه لاهل الثّغور ، و در صحیفة مشهوره دعاوه لاهل الثّغور : اللَهمّ و صلّ علی محمّد عبدک و رسولک . ششم و هفتم در ص 98 و ص 103 و من دعائه لِرَمضان و دخول شهره ، و در صحیفة مشهوره : دعاوه لدخول شهر رمضان : اللَهمَّ و صلّ علی محمّد فی کلّ وقت . هشتم در ص 122 و من دعائه فی وداع شهر رمضان ، و در صحیفة مشهوره : دعاوه لوداع شهر رمضان : اللهمّ صلّ علی محمّد نبیّنا کماصلّیت . نهم تا یازدهم در ص 134 و من دعائه فی التّوبة و ذکرها ، و در صحیفة مشهوره : دعاوه بالتّوبة : اللهمّ صلّ علی محمّد کما هَدَیْتَنَا به ، و صلّ علی محمّد صلوةً تشفع لنا یوم القیمة و الفاقة إلیک ! و صلّ علی محمّد کما أسْعَدْتنا باتّباعه . دوازدهم در ص 139 و من دعائه فی الحوائج ، و در صحیفة مشهوره دعاوه فی طلبه الحوائج : و صلَّ علی محمد صلوة دائمة . سیزدهم در ص 161 و من دعائه اذا أصبح ، و در صحیفة مشهوره دعاوه عند الصباح و المساء: اللهمّ فصلّ علیه کأتمّ ما صلَّیت . چهاردهم در ص 208 و من دعائه اذا خصّ نفسه ، و در صحیفة مشهوره : دعائه فی مکارم الاخلاق : و صلّ علی محمّد کأفضل ما صلَّیت علی أحدٍقبله .