مشکل اساسی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در تامین نیروی انسانی
رمضانعلی شاکری
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در آستانه انتقال به ساختمان جدید است. این ساختمان با 28600 متر مربع مساحت در سه طبقه بنا شده و ظرفیت یک میلیون عنوان کتاب را دارد. مجهز به تجهزیات لازم از قبیل کامپیوتر، کاموایر (نقاله های کتاب رسانی)، دستگاههای تهیه میکروفیلم و تصویر کتاب و اسناد، بخش آسیب شناسی و آفت زدایی و مرمت کتب و اسناد خطی، و دستگاههای سمعی و بصری و حفاظت و ایمنی است. در هر سال به طور میانگین 30000 نسخه به صورت خریداری و یا اهدا و وقف به این گنجینه عظیم افزوده خواده شد. با این ترتیب در ده سال اول انتقال به ساختمان جدید به علاوه موجودی فعلی کتابخانه متجاوز از یک میلیون نسخه کتاب و مطبوعات خواهد داشت که با توجه به مجموعه کارکنان موجود و کادر متخصص و نیمه متخصص نیاز مبرم خواهد داشت. با توضیحات بالا روشن است که مشکل عمده آینده کتابخانه تامین نیروی انسانی است که از هم اکنون باید با برنامه ریزیهای اساسی درصدد حل آن برآمد. این موضوع هدف گزارش حاضر است.
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ده قرن سابقه دارد و هم اکنون بیش از نیم میلیون نسخه کتاب خطی و چاپی را در خود جای داده است و از نظر اهمیت و کثرت مراجعان و محققان به اعتبار وجود منابع کهن اسلامی و علمی و اطلاعاتی و اسناد دست اول، از قدیمترین اعصار تاکنون یکی از عظیمترین مجموعه های اسلامی و از جمله مواریث فرهنگی با ارزش و معتبر شناخته می شده است.
بیش از 45 ظرفیت این کتابخانه با عنایت به جمیع ویژگیها و جامعیت آن خدماتی، فنی، علمی، هنری، تولیدی و آموزشی است. وجود چندین نسخه قرآن خطی بسیار ممتاز به خط کوفی منسوب به خط ائمه طاهرین شیعه علیهم السلام روی پوست آهو، و مجموعه ارزشمند 11000 نسخه ای قرآنهای خطی دیگر، که شمار بسیاری از آنها از نظر تذهیب و جلدهای نفیس از شاهکارهای هنری جهان محسوب می شود، از جمله منابع دست اول و بسیار باارزش به منظور تحقیقات علوم قرآنی در زمینه تحولات و تغییرات رسم الخط قرآنی درخور مطالعه و پژوهش و قراات و آرایشهای هنری است. از نظر کارشناسان وجود این همه مصاحف کریمه و سایر مجموعه های علمی و اسلامی موجود در مخزن خطی، کتابخانه آستان قدس را در حوزه خاص اسلام شناسی قرار می دهد.
اینک به موضوع اصلی این گزارش می پردازیم:
الف: فرض مساله: با انتقال کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به ساختمان جدید با توجه به وسعت محیط کاری، و استفاده از پایانه های مختلف کامپیوتر و کاموایر و گستردگی و پراکندگی بخشهای فنی و کثرت مراجعان (در حال حاضر به طور متوسط روزانه 1800 نفر) ظرف ده سال آینده با رشد دایمی مراجعه کنندگان و افزایش شمار کتاب، بویژه با تصمیم اخیر راجع به خرید کتابخانه های شخصی و فراهم آوری اصل و یا میکروفیلم نسخه های خطی اسلامی پراکنده در جهان، ضرورت جذب کتابدار متخصص، کاشناس، آرشیویست، کامپیوتر من، کارشناس سمعی و بصری، کتابشناس و نسخه شناس، ارزیاب کتب و اسناد خطی، کارشناس ضد عفونی کتب و نسخه های خطی آلوده و آفت زده، تذهیب کار، طراح، خطاط، جلدساز و مرمت کار کتب نفیس و قدیم، متصدی تکثیر، تکنسین تصویر و چاپ فیلم کتاب را آشکار می سازد.
ب: منابع اطلاعاتی و نظر کارشناسی: کارشناسان و افراد صاحب نظر با توجه به جامعیت این کتابخانه از نظر دارا بودن مجموعه های متنوع علمی و اسلامی که مرجع افراد و طبقات مختلف جامعه اعم از، زوار، محصلان، دانشجویان، طلاب علوم اسلامی، تا محققان و دانشمندان طراز اول داخلی و خارجی از کشورهای جهان است بر این اعتقادند که برای تشخیص نیاز واقعی نیروی انسانی متخصص و نیمه متخصص کتابخانه، مطالعه و بررسی خاص لازم است. اینک به بررسی و نظرات کارشناسان کتابداری که از کتابخانه بازدید کرده اند می پردازیم:
در بررسی مقدماتی، نظراتی به شرح زیر ارائه گردیده است.
1 - مشکل اساسی نه فقط کمبود پرسنل، کارکنان به طور کلی، بلکه ترکیب و نوع تخصص کارکنان است.
2 - یک کتابدار فهرستنویس به منظور فهرستنویسی هر نسخه کتاب فارسی یا عربی به طور متوسط به یک ساعت وقت نیاز دارد.
3 - برای اداره کتابخانه های وابسته به آستان قدس رضوی اداره خاص لازم است.
4 - ارزش هر کتابخانه مربوط به ذخایر و مجموعه های آن است، که کتابخانه آستان قدس رضوی با ذخایر عظیم و ارزشمند خود بویژه در بخش مخطوطات و اسناد، کتابشناس و نسخه شناس مجرب و متخصص می خواهد.
5 - لازم است کمیته ای متشکل از کتابشناسان و کارشناسان، جهت برنامه ریزی تجهیزات ساختمان جدید کتابخانه و تامین نیروی انسانی متخصص تشکیل شود که یکی از اهداف آن آموزش ضمن خدمت کتابداران خواهد بود.
6 - ضمنا بررسی و نمایه سازی اسناد، فرامین، طومارها و سایر اسناد تاریخی کتابخانه موجود در بخش آرشیو که تشکیلات آن از عهد صفویه بطور سازمان یافته تاکنون باقی مانده است، زیر نظر افراد آموزش دیده ادامه یابد. (تاکنون 33 عنوان بررسی و نمایه سازی شده است.)
ج: در مورداستخدام افراد در تشکیلات کتابخانه و سازماندهی علمی آن، توصیه های زیر به عمل آمده است.
1 - مسؤول خرید و فهرست کردن به ازای 2000 عنوان کتاب در سال یک نفر کتابدار
2 - مسؤول اداره کتابخانه بیش از 30 تا 40 ساعت وقت موظف در هفته یک نفرکتابدار
3 - مسؤول اتاق محققان به تعداد هر یکصد نفر محقق یک نفر کتابدار
4 - برای هر هزار نفر مراجعین اضافی در سال یک نفر کتابدار
برای سایر بخشهای اداری، هنری و فنی کتابخانه مقیاس زیر را پیشنهاد می کنند:
«دقیقا کارهای انجام شده و مدت زمانی را که صرف انجام دادن آنها شده است، یادداشت و کارهایی که به خوبی انجام نشده و زمان لازم برای این گونه امور را معین می کنند و بدین ترتیب کارهای مختلف کتابخانه را مشخص می کند. در این فهرست باید امور دفتری و کارهای تخصصی که احتیاج به دقت و ابتکار کتابدار دارد از یکدیگر مجزا شود، سپس مجموعه این کارها را به عدد متوسط ساعاتی که کتابخانه در هفته کار می کند، تقسیم می نمایند. به این طریق عده کارمندان مورد نیاز، معلوم خواهد شد»
د: از نظریه اصولی فوق با توجه به آمار و گزارش فعالیتهای سال 1366 کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی چنین نتیجه می گیریم:
موضوع شناسی و تهیه برگه توصیفی و تحلیلی 17170 نسخه کتاب خریداری شده در سال 66 توسط 8 تن کتابدار انجام شده است. با در نظر گرفته 347141 تن مراجعه کننده به کتابخانه، اگر ساعات کار مفید روزانه کتابداران را در ظرف سال (اعم از ساعات موظف و فوق العاده) بر پایه: 294 روز 12 ساعت و تعداد ساعات فوق العاده و روزهای جمعه و تعطیلات نوروز را به قرار روزی 5 ساعت در نظر بگیریم در مجموع 4110 ساعت را به متوسط ساعات کار کتابخانه در هفته یعنی 40 ساعت تقسیم کنیم، حاصل رقم 103 را نشان می دهد که تعداد کتابدار فهرستنویس مورد نیاز کتابخانه است.
ه - اما اصول عملی و تجربه کاری کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در مورد سازمان کتابخانه و نیاز آن در بخش فهرست نویسی طبق بررسی نگارنده بدین قرار می باشد:
- میانگین کارکرد یک نفر فهرست نویس کتب چاپی (اعم از فارسی و عربی) در روز (ساعت موظف)10 نسخه
- میانگین کارکرد یک نفر فهرست نویس کتب چاپی (زبانهای خارجی) در روز(ساعت موظف)7 نسخه
- میانگین کارکرد یک نفر فهرست نویس کتب خطی (با توجه به کتابشناسی و نسخه شناسی و شناسایی نسخ خطی ناشناخته) در روز5 نسخه
تبصره - در اصول عملی و تجربی کارکرد فهرست نویس کتب چاپی علاوه بر کامل نبودن فهارس مستند و منابع فهرست نویسی عناوین جدید و مکرر و تهیه برگه های ارجاعی و اضافی تواما منظور شده است.
و - در طبقه بندی اطلاعات، موضوع مشکل نیروی انسانی متخصص که به شرح بالا گردآوری شده است، توصیه کارشناسان در تجهیز کتابخانه و استفاده از تکنیک همراه با آموزش کتابداران و ارتقای سطح دانش فنی آنان ستاد تصمیم گیری را در بررسی طرحهای جدید دقیقتر، و مسؤولیت مدیریت اجرایی سازمان کتابخانه را در برنامه ریزی و سازماندهی کتابخانه بزرگ آستان قدس رضوی (با رشد کمی و کیفی فزاینده آن) بیشتر می کند.
ولی در تحلیل اطلاعات، وجود کتابداران و کتابشناسان مجرب را در کنار تجهیزات کتابخانه و هدایت مراجعان و محققان در استفاده از کامپیوتر نمی توان نادیده گرفت، زیرا جامعه ما هنوز در پذیرش دانش فنی و بهره گیری از تکنیک جدید در کتابخانه ها توجیه منطقی نشده است و لازم است این آموزش ارائه شود در غیر این صورت، درصد استفاده کمتر از ترمینالهای کامپیوتر (با سرمایه گذاری بالا) در قبال استفاده سنتی از کتابشناسان با تجربه، سازمان کتابخانه را از نظر نوسازی و تجهیزات فنی دچار خسارت مادی و معنوی خواهد ساخت و اعتبار فرضیه اول این گزارش تحقیقی را در اثبات نظریه آن خدشه دار می کند.
ز - پیشنهاد: با توجه به شرایط و موقعیت خاص کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با وجود هزاران نسخه خطی و نفایس در کنار صدها هزار کتب چاپی و مطبوعات با عنایت به نوع مراجعان آن ایجاب می نماید که علاوه بر ارائه خدمات کتابخانه ای، مقررات موزه ای در حفاظت کتب و مجموعه ها و اسناد خطی رعایت گردد، در این صورت لازم است با برنامه ریزی خاصی تامین نیروی انسانی متخصص و نیمه متخصص (با عنایت به اصول عملی و تجربه کاری موجود در کتابخانه که در بالا به آن اشاره شد، و نیز بهره گیری از تکنیک و تجهیزات کامپیوتری، در ده سال آینده، با فراهم آوری مقدمات امر از جمله آموزش ضمن خدمت کتابداران شاغل و استخدام کارشناسان) از هم اکنون آغاز شود.