این که امسال از سوی مقام معظم رهبری سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی اعلام شد خبر از ضرورتی می دهد که ریشه در عمق تاریخ اسلام دارد. در اصالت و ضرورت این نامگذاری همین بس که پیامبر اعظم(ص) پس از هجرت در نخستین گام هایی که جهت ایجاد جامعه مدنی و نظام اسلامی برداشت تکیه اساسی اش روی این دو محور بود. پیامبر(ص) عقد اخوت مسلمانان با یکدیگر و پیمان هایی محکم با مردم مدینه برقرار ساخت. و سعی نمود آحاد مردم را از هر نژاد و قبیله، و جغرافیای مذهب و آیین و مسلک که به صورت دانه های متفرق بوده اند، بر سر مشترکات متحد سازد و فاصله های قبایلی، قومی نژادی و ... را از میان بردارد. همه را در یک صف با استراتژی دفاعی و تحت رهبری و مرکز تصمیم گیری واحد در برابر دشمنان متشکل سازد.
پیامبر(ص) در زمانی که مدیریت و رهبری واحد در یثرب حاکم نبود. حرکت ابتکاری و نمونه ای از خدمتگزاری به آحاد مردم آغاز کرد. در عصری که شمشیر، شراب و شهوت حرف اول را می زد. در منطقه ای که جز قتل و غارت و اسارت مردم حرفه ای نداشتند، انسان قدر و منزلتی نداشت، زن حق حیات پیامبر(ص) عقد اخوت مسلمانان با یکدیگر و پیمان هایی محکم با مردم مدینه برقرار ساخت.
و سعی نمود آحاد مردم را از هر نژاد و قبیله، و جغرافیای مذهب و آیین و مسلک که به صورت دانه های متفرق بوده اند، بر سر مشترکات متحد سازد و فاصله های قبایلی، قومی نژادی و ... را از میان بردارد. همه را در یک صف با استراتژی دفاعی و تحت رهبری و مرکز تصمیم گیری واحد در برابر دشمنان متشکل سازد.
پیامبر(ص) ابتدا مسلمانان را با یکدیگر برادر ساخت سپس در مرحله بالاتر در جهت تشکیل جامعه مدنی، توده مردم را از هر قبیله و مذهب و آیینی شرکت داد. بدین وسیله وحدت ملی به ارتباط منسجم و تنگاتنگ مسلمانان پیوند خورد. مسلمانان را در زندگی شخصی یکدیگر وارد نمود. از همه مسلمانان یک خانواده ساخت. آنها را سر یک سفره نشاند. در غم و شادی، سردی و گرمی روزگار آنها را شریک گرداند. و ارتباط آنان را به وسیله پیمان های محکم و استوار با توده مردم به عنوان یک جامعه متحد متشکل تحت یک رهبر و یک قانون و نظام برقرار ساخت.
پیامبر(ص) در تدارک اتحاد ملی و انسجام اسلامی
ایشان در نخستین روزهایی که که وارد یثرب شدند. با همیاری مسلمانان و فداکاری و ایثارگری مهاجرین و انصار در اندیشه پایه گذاری حاکمیت دین بودند. زمینه های بروز موانع و امکان فتنه گری. تفرقه افکنی و ایجاد درگیری بین مسلمانان و جز آنان به خاطر تفاوت نژاد. تعصب های قومی و قبیله ای و جغرافیایی وجود داشت که به اندک بهانه ای ممکن بود آتش آن شعله ور گردد و همه را اعم از مسلمان و غیر مسلمان، در کام خود فرو برد. از طرف دیگر در یثرب و اطراف قبیله های یهودی وجود داشت که سال ها میان آنها و عرب های مدینه جنگ و نزاع برقرار بود و احتمال تجدید آن جنگ ها می رفت. و مهم تر احتمال هم پیمانی آنان با دشمنان اسلام (کفار و مشرکین) بود که در پی نابودی اسلام بودند پیامبراکرم(ص) در برابر این زمینه های بسیار حساس اولین خشت بنای جامعه مدنی اسلامی را بر اتحاد ملی و انسجام اسلامی گذاشت. تدبیری که خداوند در قرآن کریم بر آن تأکید فراوانی کرده است.
«ولاتنازعوا فتفشلو و تذهب ریحکم؛ با هم درگیر نشوید که سست می گردید و قوت و شوکت شما می رود.»
و برادری دینی را به عنوان بزرگ ترین نعمتی که از سوی خداوند به آنها ارزانی شده یادآور شد و بر اساس دستور قرآنی ایجاد وحدت، الفت و اخوت بین مسلمانان را ضرورت دانست.
«واذکروا نعمة اللّه علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمة اخوانا؛ و به یاد آورید نعمت خدا بر شما را که دشمن بودید و خداوند بین دل های شما الفت ایجاد کرد و به نعمت خداوند برادر شدید.»
در کارنامه درخشان و نورانی پیامبر(ص) تلاش های دقیق و عمیق در جهت اتحاد مردم بر مدار منافع عمومی به چشم می خورد که نسخه درمان درد جوامع اسلامی و جهان در طول تاریخ به ویژه در عصر حاضر است.
در اینجا به دو نمونه از جلوه هایی وحدت بخش در سیره عملی پیامبر(ص) که جزء نخستین گام های بنیان گزاری نظام توحیدی است اشاره می نماییم.
پیامبر از همه مسلمانان یک خانواده ساخت. آنها را سر یک سفره نشاند.
در غم و شادی، سردی و گرمی روزگار آنها را شریک گرداند.
و ارتباط آنان را به وسیله پیمان های محکم و استوار با توده مردم
به عنوان یک جامعه متحد متشکل تحت یک رهبر و یک قانون و نظام برقرار ساخت.
عقد اخوت
پیمان برادری میان مسلمانان مهاجر و انصار یک پیمان شعاری تبلیغاتی و فریبنده نبود بلکه بر آن نتایج حقوقی، سیاسی و اجتماعی و مسئولیت شرعی مترتب بود. بر اساس این پیمان هر برادر دینی نسبت به برادر دینی خود در برابر تأمین نیازهای مادی، مسکن، کار، آرامش روحی و روانی (ازدواج) احترام متقابل و حفظ حرمت و حتی ارث تکلیف داشت.
پیامبر(ص) با این تدبیر توانست زمینه های تعصب قومی، نسبی، جسمی، منطقه ای و دشمنی ریشه دار جاهلی را به رحمت، عطوفت و مودت و برادری تبدیل نماید.
در سال ورود به مدینه از نخستین گام هایی که در جهت تشکیل نظام اسلامی برداشت پیوند مؤافات بود. این پیمان به ایجاد اتحاد بیشتر مسلمانان به عنوان هسته اصلی و محوردی نظام یاری رساند و اهرم کارآمدی در جهت حفظ و صیانت جامعه نو یا از خطرات دشمنان داخلی و خارجی بود.
چرا که به هنگام هجوم بیگانه و جدی شدن خطر تنها بر نیروهایی می توان تکیه کرد که مورد اطمینان بوده و تعلق ویژه به آیین مشترک داشته باشند. به همین جهت برخی جامعه شناسان در تحلیل پیمان برادری گفته اند پیامبر(ص) با این پیمان برادری گفته اند پیامبر(ص) با این پیمان می خواست یک حمع فکری و اعتقادی را در قبال نظام قبیله ای و اختلافات داخلی ایجاد کند. و با استوارسازی این گام، گام های بعدی را در جهت بنای جامعه دینی بردارد.
پیامبر بایستی مبنای کارش را از لحاظ سیاسی و انسانی بر اوس و خزرج استوار کند.
اشکال دیگر مهاجرین هستند که ... از عزیزترین یارانند ... اختلاف با مهاجرین که تازه از مکه آمده بودند، پیدا می شود و امکان زندگی دو عنصر مکی و مدنی با آن روح قبیله ای و جاهلی مشکل است. برای همین پیامبر(ص) از آغاز پیمان تازه ای به نام پیمان برادری میان مهاجرین و انصار منعقد می سازد ...
این پیمان برادری به این سبب بوده است که فرد مدنی احساس کند مهاجر فرد خارجی نیست بلکه برادر اوست. پیمان برادری ایجاد یک مجمع فکری و اعتقادی بوده است و نه به صورت کلی بلکه رسما با اجرای مراسم خاصی ... هنگامی که یک ملت حساسیت خاص مشترکی پیدا می کند اختلافات داخلی در آن ضعیف می شود و خیلی از مفاسد از بین می رود ...
پیمان برادری میان مسلمانان مهاجر و انصار یک پیمان شعاری تبلیغاتی و فریبنده نبود
بلکه بر آن نتایج حقوقی، سیاسی و اجتماعی و مسئولیت شرعی مترتب بود.
بر اساس این پیمان هر برادر دینی نسبت به برادر دینی خود در برابر
تأمین نیازهای مادی، مسکن، کار، آرامش روحی و روانی (ازدواج) احترام متقابل
و حفظ حرمت و حتی ارث تکلیف داشت.
پیامبر(ص) در یک اقدام اساسی و با تدبیر و آینده،سنجی در یک مجلس عمومی که حدود 45 تن از انصار و 45 نفر از مهاجران بودند. بین آنان عقد برادری برقرار کرد فرمود:
«تأخوا فی اللّه اخوین اخوین؛ هر دو نفر دو نفر با یکدیگر برادر دینی شوید.»
پیامبر(ص) با این جمله کوتاه و پر مغز، بین هر مهاجر با یکی از مردم مسلمان مدینه عقد برادری برقرار کرد و با یک جمله تاریخی علی(ع) را در دنیا و آخرت به برادری خویش برگزید.
«انت اَخیِ فی الدنیا و الاخرة؛ تو ای علی(ع) برادر من در دنیا و آخرت هستی.»
عقد اخوت به همان یک مجلس پایان نپذیرفت و سال ها استمرار داشت.
یکی از پایه های عقد اخوت برقراری توارث بین مسلمانان مهاجر و انصار بود.
«انتم کانوا یتوارثون بالمؤاخاة»
البته موضوع توارث بعدها با نزول آیه «اولوالارحام» منتفی شد. ولی عقد اخوت استمرار داشت. مسلمان فارسی که در فاصله احد و خندق اسلام آورد، با ابودردا عقد اخوت بست در نتیجه این پیمان وحدت بخش، وحشت و غربت و رنج تنهایی از میان مهاجران رخت بر بست و طولی نکشید با عزت اسلام خداوند همه مؤمنان را با یکدیگر برادر خواند.
پطرو شفسکی در این باره می نویسد:
«فکر مساوات مسلمانان در اسلام صرف نظر از اصل و تبار و نسبت قبیله ای و طایفگی ایشان، مقدمه مهمی بود برای اتحاد سیاسی. نخست اتحاد سیاسی اعراب مدینه، و از آن پس همه عرب ...»
منشور وحدت ملی
در نخستین سال هجرت با نفوذ اسلام به داخل منازل و خانه های مدینه، گاه در یک خانه افراد با عقاید متفاوت و متضاد یافت می شدند، مسلم، شرک، یهودی و ... در حالی که همه با یکدیگر نسبت داشتند. در کنار هم در یک خانه زندگی می کردند. استمرار این وضعیت در کوتاه مدت ممکن بود قابل تحمل باشد. ولی در دراز مدت جامعه را بحرانی می کرد. افزون بر این، یهودیان یثرب به رغم وحدت دینی مجموعه ای ناهمگون بودند که به خاطر تعارض های درونی و پراکندگی قبیله ای با اینکه برخی از آنها با بعضی دیگر هم پیمان بودند،
عقد اخوت استمرار داشت. مسلمان فارسی که در فاصله احد و خندق اسلام آورد،
با ابودردا عقد اخوت بست در نتیجه این پیمان وحدت بخش، وحشت و غربت و رنج تنهایی
از میان مهاجران رخت بر بست و طولی نکشید با عزت اسلام
خداوند همه مؤمنان را با یکدیگر برادر خواند.
پیوند میان همه قبایل، جناح ها، جریان های موجود در مدینه و مسلمانان مهاجر
می توانست تمام ظرفیت دفاعی مدینه را در جهت منافع عموم مردم هماهنگ سازد
و همگان را از زندگی صلح آمیز بهره مند نماید.
اما در وضعیت جدید روابط آنان با مسلمانان روشن نبود. پیامبر(ص) نیز علاقه به همزیستی و ایجاد زمینه های اجتماعی برای توسعه طبیعی اسلام داشت. برخی خطرهای جانبی دیگر نیز ایجاد اتحاد ملی در چهارچوب جامعه مدنی تحت حکومت رسول خدا را ایجاب می کرد.
پیوند میان همه قبایل، جناح ها، جریان های موجود در مدینه و مسلمانان مهاجر می توانست تمام ظرفیت دفاعی مدینه را در جهت منافع عموم مردم هماهنگ سازد و همگان را از زندگی صلح آمیز بهره مند نماید.
پیامبر(ص) در جهت پایه ریزی این اساس به فرمان الهی منشوری که بخشی از قانون اساسی حکومت و تأمین کننده مصالح ملی امت شمرده می شد و مورد پذیرش همگان قرار گرفت این پیمان نامه که هر بخش آن دارای ابعاد و زوایای گوناگونی است از سه بخش و محور عمده تشکیل شده است.
1ـ روابط مسلمانان اوس و خزرج و مسئولیت متقابل انصار و مهاجر نسبت به یکدیگر در همان مقطع زمانی خاص.
2ـ قرارداد ترک مخاصحه و تعرض بین مسلمانان و اهل کتاب به ویژه یهود.
3ـ بخش عمومی و جهانی که حافظ وحدت مسلمانان در همه زمان هاست.
این قانون اساسی که پانزده قرن پیش تنظیم و تدوین و منتشر شده در عصر حاضر برای از میان برداشتن مشکلات اجتماعی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مسلمانان سودمند است. ابتکاری ترین فرازهای آنکه امروز هم نو و جدید است.
بخش احترام به مخالفان از هر تیره و آیین و مذهب و مسلک و رسمیت بخشیدن به حقوق اقلیت های دینی و مذهبی است.
