دریاهای نور (معرفی کتاب شریف بحار الأنوار)

نام کامل کتاب «بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام» است.

کتاب حاضر توسط علامه مجلسی، مولی محمد باقر بن محمد تقی تألیف شده است( 1037- 1110 هجری).

موضوع

دائرة المعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام و...

ارزش و اعتبار

این کتاب از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی شیعه است که روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملی جمع نموده است.

علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.

علامه برای جمع آوری مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه های موجود از هر کتاب را به دست آورده است.

مجلسی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است. در مجموع بحار الأنوار کتابخانه ای جامع از کتب و تألیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است.

در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.

انگیزه نگارش

مرحوم مجلسی پس از آموختن کتب روایی مشهور به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول بخاطر بی اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سالها کسی سراغ آنها را نمی گرفت.

علامه که اوضاع را چنین دید عده ای را برای یافتن این کتب به شهرها و کشورهای مختلف اسلامی گسیل داشت و با همت و پشتکار او مقدار زیادی از این کتب پیدا شد.

علامه مجلسی پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه برداری و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از قرن 11 و 12 هجری در دست است.

علامه شاگردان خود را نیز تشویق می کرد به طوری که مثلا از سید نعمت اللّه جزائری که از شاگردان مبرّز علامه مجلسی است دهها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است.

علامه مشکل مهمی در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتابها و تنوع موضوعات بود به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها کاری بسیار مشکل و خسته کننده می شد.

از سویی بیم آن می رفت که پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه های این کتب نابود گردد.

بخاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا«بحار الأنوار» را تألیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.

از طرفی علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوی و علوی می دید، لذا با آنکه در علوم مختلف قدم برداشت و راههای گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ اهل بیت علیهم السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می گوید:

«من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانشها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تأمل در علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم السلام بدست می آید...»

بدین سان علامه که علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریک از آنها استادی توانمند بود وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار معصومین علیهم السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد.

علامه با این اقدام بی نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد.

شیوه بیان مطالب

کتاب بحار الأنوار به کتابهای متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلی یک کتاب است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر مجموعه هر باب کلی بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی است که زیر مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است، البته تفاوتهایی هم در این بین دیده می شود.

از جمله علامه برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده مانند« کتاب السماء و العالم» و تاریخ انبیاء و ائمه علیهم السلام.

در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر« مجمع البیان» طبرسی و« مفاتیح الغیب» فخر رازی است.

پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و مأخذ نقل ذکر شده است.

روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده است.

در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند« بیان» توضیحات و شرحهایی بر روایات زده که بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طوری که جمع آوری این شرح ها و بیان ها خود چند جلد کتاب ارزشمند می شود.

تاریخ تألیف

ابتدای نوشتن بحار در سال 1070 هجری بود و تا سال 1103 هجری ادامه یافت.

البته مجلدات بحار به ترتیب تألیف نگشت بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال 1077 هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت.

جلد دهم در سال 1079 هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال 1080 به اتمام رسید.

آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال 1103 هجری کامل گشت.( این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب 25 جلدی علامه است.)

تعداد مجلدات

بحار الأنوار توسط مؤلف در 25 جلد تنظیم شد. البته به جهت طولانی شدن جلد 15 این جلد به 2 مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به 26 رسید.

دار الکتب الاسلامیه همین 26 جلد را در 110 جلد چاپ نموده که جلد 54- 56 آن فهرستها و آدرسهای کتاب می باشد.

متأسفانه علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد 15 تا پایان کتاب را نیافته است.( بجز جلد 18 و 22).

این مجلدات توسط میرزا عبد الله افندی، صاحب ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده پاکنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب بسیار متفاوت است و برخی عناوین بابها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی شود. توضیحات و بیان های علامه نیز در این قسمت از کتاب کاهش چشمگیری دارد.

منابع بحار الأنوار

پیرامون منابع نقل علامه در بحار، توضیحاتی در مقدمه کتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام 375 کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون« و غیره» و« و سایر آثاره» اشاره نموده است.

این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده اند و شامل کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت می شوند.

به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است.( بجز کافی که بیش از 3500 مورد به آن استناد شده، و الا مثلا از من لا یحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.)

در بین منابع، بجز کتاب« شهاب الأخبار» بقیه کتب کاملا شیعی است.( علامه قاضی نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شیعه می داند.)

بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب اهل سنت بجهت تأیید یا توضیح روایات است یا برای رد روایات عامه.

میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان برای حدود 80 منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند.

بعضی کتب مانند طب الرضا علیه السلام، توحید مفضل، مسائل علی بن جعفر علیه السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب أهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده اند.

علامه بجز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.

علامه از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتابهای« جمل العلم و العمل» و« المقنع» سید مرتضی و« منتقی الجمان» و بسیاری از آثار ابن طاووس( شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است.)

اعتبار منابع

علامه مجلسی با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه های کتب آورده است. از جمله اینکه:

بسیاری از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی کتب چون احتجاج و غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده اند.

از کتبی مانند عوالی اللآلی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده اند بسیار کم استفاده شده.

روایات برخی کتب همچون کتاب قاضی نور الله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است.

از کتابهای مصباح الشریعه و دیوان امام علی علیه السلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه السلام کم است.

علامه صحیح ترین و معتبرترین نسخه ها را در حد امکان به دست آورده، بنابر این شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهی در« بیان» های خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد.

شرح و مستدرک کتاب

آنچنان که از سخنان علامه روشن می شود ایشان در ضمن تألیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت« بیان» علامه در 13 مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است.

مجلسی روایاتی نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی که بدست می آورد در کتابی مستقل بعنوان «مستدرک البحار» جمع نماید که متأسفانه اجل به او مهلت نداد.

ترجمه

ترجمه های زیادی از بحار موجود است از جمله:

1- ترجمه ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر.

2- ترجمه ای با نام«عین الیقین» از حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای 1332 هجری.

3-«کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی.

4-«بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است از سید علی نقی فیض الاسلام متوفای 1406 هجری( مترجم نهج البلاغه و صحیفه سجادیه).

5- ترجمه برخی قسمتهای بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه.

تذکر: برخی از این ترجمه ها از یک یا چند مجلد بحار بصورت پراکنده است.

مهمترین اثر

مهمترین و معروفترین اثری که پیرامون بحار الأنوار تا کنون تألیف شده کتاب ارزشمند«سفینة البحار» است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمی(متوفای 1359 هجری) تدوین شده است.

دیگر فعالیتها

پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته که شامل ترجمه های فراوان، تلخیص های متنوع، معجم های گوناگون و به شکلهای مختلف و مستدرکاتی هستند که بجهت اختصار از ذکر نام آنها خودداری می کنیم.

چاپ

1- کتاب بحار الأنوار اولین بار در 25 جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به کمپانی است.

2- چاپ دیگر این کتاب توسط دار الکتب الإسلامیه در 110 جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است.

در یک چاپ از مؤسسه آل البیت علیهم السلام که افست همان چاپ اسلامیه است فهرست های بحار که جلد 54- 56 بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابر این شماره مجلدات از 54 به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است.