بحران آب در ایران و هدر رفت ۳ برابری منابع

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا ، «علی سیدزاده» مدیر دفتر مدیریت مصرف و نظارت بر کاهش هدر رفت آب شرکت آب و فاضلاب کشور ، بتازگی اعلام کرده است : برای کاهش هر یک درصد تلفات آب یکهزار و 200 میلیارد تومان بودجه نیاز است.
هزینه کرد چنین رقم بالایی برای کنترل هدررفت آب زمانی می تواند به مساله جدی و هزینه زا برای کشور تبدیل شود که مقایسه بین میزان هدر رفت آب در ایران با متوسط جهانی آن، نشان می دهد که این میزان در کشور ما 28 تا 30 درصد یعنی سه برابر جهانی است .درحالی که متوسط هدر رفت آب در دنیا 9 تا 12 درصد گزارش شده است.
میزان هدر رفت آب در ایران در حالی بیش از دو برابر متوسط جهانی آن است که براساس شاخص «فالکن مارک» اندیشمند سوئدی، ایران در مرحله تنش آبی قرار گرفته است.
براساس این شاخص کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر آن ها کمتر از یک هزار و 755 مترمکعب باشد، در مرحله تنش آبی قرار دارند.
براساس آمارها سرانه آب تجدید پذیر ایران در یک سده گذشته از 14 هزار مترمکعب به یک هزار و 600 متر مکعب رسیده است.
هر چند که برخی کارشناسان افزایش جمعیت کشور در یک سده گذشته را عامل مهی در کاهش سرانه آب تجدید پذیر می دانند اما نباید فراموش کرد که ایران یکی از کشورهایی است که در منطقه نیمه بیابانی قرار گرفته و میزان بارش سالانه در آن یک سوم متوسط جهانی است.
حال با توجه به چنین شرایطی و در حالی که سازمان یونسکو اعلام کرده است کشور ایران تا سال 2025 در بحران آب قرار می گیرد باید چه راهکارهایی برای کنترل هدر رفت آب در نظر گرفته شود تا بتوان در دراز مدت از تنش های آبی پیشگیری کرد؟

** تغییر در الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی
مدیریت آب به ویژه در بخش کشاورزی یکی از مهمترین لازمه های کنونی کشور برای رهایی از تنش آبی است.
براساس آمارهای اعلام شده از سوی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 90 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد. میزان مصرف آب در بخش خانگی و صنعت نیز به ترتیب 8 و 2 درصد است.
در شیوه کشت سنتی توسعه کشاورزی از طریق گسترش سطح کشت آبی به جای افزایش تولید در واحد سطح مورد توجه قرار می گیرد. این شیوه از کشاورزی در حالی در بین شمار زیادی از کشاورزان کشور مرسوم شده، که بازده مصرف آب در بخش کشاورزی به ‌طور متوسط کمتر از 30 درصد متوسط جهانی آن است.
در این زمینه «محمد اسماعیل اسدی» کارشناس حوزه آبیاری و از فعالان جهاد کشاورزی استان گلستان در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری با اشاره به شیوه های کشت در کشور گفت: شیوه های رایج کشت و آبیاری در بخش کشاورزی در بسیاری از مناطق کشور قدیمی و سنتی است . لازم است نگرش کشاورزان نسبت به این شیوه از آبیاری تغییر کند.
« یکی از مهمترین شیوه های کشت که در ایران باید فراگیر شود بحث کشاورزی حفاظتی است. کشاورزی حفاظتی افزون بر آنکه میزان هزینه کِرد در مراحل سه گانه کشت را کاهش می دهد، نقش مهمی در مدیریت مصرف آب دارد.»
این کارشناس در ادامه یادآور شد: یکی از مهمترین نمونه هایی که ما در سال های گذشته اجرا کردیم کشت ذرت با روش کشاورزی حفاظتی در استان گلستان بود که با توجه به تخمین ها، نزدیک به 30 درصد صرفه جویی در مصرف آب داشت و این امر به دلیل حفظ بقایای محصولات قبلی در زمین بود که از تبخیر بی رویه ی آب در فصل تابستان جلوگیری به عمل آورد.

** تغییر نگرش کشاورزان
سخن گفتن از اصلاح الگوی کشت و آبیاری در کشور کار ساده ای نیست بلکه یک فرایند پیچیده است که نیازمند سازوکار فنی، زراعی و انسانی است که قابلیت اجرایی شدن در کشور داشته باشد. نباید فراموش کرد شمار زیادی از کشاورزان ما قشر سنتی جامعه هستند و پذیرش تغییر در شیوه آبیاری و کشت برای آنان کمی سخت و ممکن است همراه با مقاومت باشد.
در این خصوص «امید فراز» یکی از کارشناسان حوزه کشاورزی استان خوزستان می گوید : برای تغییر نگرش کشاورزان نیاز به برنامه های مدون و کمک های دولت داریم.
به باور وی، اگر قرار است اتفاقی در نگرش کشاورزان در جهت تغییر شیوه های مصرف آب در بخش کشت ایجاد شود ناچار هستیم که نوعی فرهنگ سازی انجام دهیم که این فرهنگ سازی خود نیازمند زمینه های مختلف است.
وی با اشاره به مشکلات پیش روی تغییر سیستم آبیاری گفت: یکی از ایرادهای اساسی در این بخش تغییر شیوه آبیاری بدون توجه به استفاده درست وسایل نوین کشاورزی است.
در برخی مناطق کشور، کارشناسان پس از نصب یک سری از وسایل مورد نیاز صنعتی شدن کشاورزی، هیچ توجهی به نحوه کار کردن کشاورزان سنتی با این وسایل ندارند. پس از کوتاه مدت که این وسایل دچار مشکل شد کشاورز مجبور است به همان رویه اول خود برگردد.

** اجرای طرح آب مجازی
یکی از طرح هایی که کارشناسان از آن به عنوان راه حلی برای جلوگیری از بحران آب نام می برند موضوع استفاده از آب مجازی است. با اجرایی شدن طرح آب مجازی می توان محصولاتی که دارای بالاترین میزان مصرف آب هستند از کشت یا تولید کنار گذاشته یا خارج از کشور تهیه شوند.
اصطلاح آب مجازی اولین‌بار در دهه ٩٠ میلادی توسط «تونی آلن» جغرافی دان انگلیسی مطرح شد. براساس نظر این اندیشمند آب مجازی، مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی در فرایند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد.
به باور کارشناسان، نخستین شرط موفقیت برای اجرای طرح واردات آب، شناسایی محصولاتی است که هدر رفتن آب در کشت آنها بیش از میانگین مصرف جهانی است. در این زمینه لازم است نگاهی به آمارهای مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در زمینه میزان مصرف آب در دو محصول چغندرقند و گوجه فرنگی داشته باشیم. از کشت چغندر به عنوان یکی از مهمترین عامل های هدر رفتن آب در کشور یاد می شود چرا که برای تولید هر تُن چغندر معادل 446 متر مکعب است که بیش از سه برابر متوسط مصرف جهانی آن است.
گوجه فرنگی یکی دیگر از محصولاتی است که با توجه به میزان بالای مصرف آب، می تواند در زمره محصولات وارداتی قرار گیرد. میزان تولید این محصول در کشور نزدیک به پنج میلیون و 650 هزار تُن است و میزان مصرف آب برای تولید هر تُن، 349 متر مکعب، بیشتر از میانگین جهانی آن است. میانگین جهانی مصرف آب در تولید هر تُن گوجه فرنگی 214 متر مکعب آب است.
نگاهی به میزان مصرف آب در این دو محصول نشان از آن دارد که ما در شرایط کنونی به شدت نیازمند پیاده سازی برنامه آب مجازی هستیم. هر چند که برخی منتقدان این طرح، با پیش کشیدن بحث خودکفایی سعی دارند روند کنونی را ادامه دهند و آسیب های واردات آب مجازی را برجسته کنند اما نباید فراموش کرد، واردات آب به معنای وابستگی نیست بلکه ایده ای در راستای توسعه پایدار برای حفظ منابع آبی نسل های آینده است.

**اجرای برنامه کشت متناسب با شرایط منطقه ای
طی سال های گذشته، کشاورزان در الگوی سنتی کشت، بدون توجه به شیوه های بهینه سازی کشاورزی، ظرفیت های زمین و نیازهای بازار مصرف، تنها با درنظر گرفتن قیمت و بازار فروش یک محصول، به کشت محصولی خاص پرداخته اند. کشت خودسرانه و بدون برنامه ریزی نه تنها برای تعادل بازار آسیب زا است بلکه تاکید بر کشت یک یا چند محصول، برای منابع آبی، اکوسیستم و خاک نیز آسیب های زیادی به دنبال دارد.
یکی از مهمترین اشتباهات راهبردی کشاورزان که در برخی مناطق از دید مسوولان جهاد کشاورزی نیز پنهان مانده است، کشت محصولاتی پرآب است که در استان های خشک کشور انجام می شود. کشت برخی محصولات کشاورزی مانند برنج، هندوانه و خربزه در استان های کم آب موجب هدررفت بیش از پیش آب می شود زیرا اندک آب این استان ها صرف آبیاری این محصولات شود. برای تولید هر کیلوگرم برنج نیاز به مصرف بیش از 4 هزار لیتر آب است که برای استانی که میزان بارش در آن کمتر از متوسط کشوری می باشد می تواند یک فاجعه آبی تلقی شود
در پایان باید گفت اجرایی شدن طرح آمایش سرزمین و اختصاص یافتن کشت یک محصول به منطقه ای خاص در کشور می تواند بسیاری از مشکلاتی که در زمینه هدر رفت آب وجود دارد را حل کند.
البته نباید انتظار داشت که کشت محصولات مختلف کشاورزی باید در تمامی استان های کشور انجام شود. با توجه به اینکه میزان مصرف آب در بخش صنعت کشور تنها دو درصد از آب مصرفی کشور است بخش مرکزی، شرقی و جنوب شرق ایران می تواند میزبان های خوبی برای تولیدات صنعتی باشند.
پژوهشم**2052**1601**خبرنگار: غفار میرزایی ** انتشاردهنده : شهناز حسنی