واژه «اربعین» در متون دینی و مجموعه های حدیثی از ارزش والایی برخوردار است. آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعای عهد در چهل صبح، کمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن برای میت، برگزاری عبادت در چهل شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولی عصر علیه السلام ، و بعثت غالب انبیاء در چهل سالگی، از جمله مواردی است که ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص می سازد.
«اربعین» از اصطلاحات رایجی است که در متون اسلامی کاربرد زیادی دارد، مثلاً در برخی از روایات به عنوان نماد کمال، حدّی برای تصفیه باطن و... قلمداد شده است. در این نوشتار به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین علیه السلام برخی از موارد کاربرد این واژه ارزشمند که در فرهنگ اسلامی به مناسبتهای گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیامهای اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده است، با اشاره به سی نکته تقدیم می شود:
1. شهادت چهل مؤمن
امام صادق علیه السلام فرمود: «اِذا ماتَ الْمُؤمِنُ فَحَضَرَ جَنازَتَهُ اَرْبَعُونَ رَجُلاً مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَقالُوا: اَللّهُمَّ اِنّا لانَعْلَمُ مِنْهُ اِلاّ خَیْرا وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، قالَ اللّه ُ تَبارَکَ وَتَعالی: قَدْ اَجَزْتُ شَهادَاتِکُمْ وَغَفَرْتُ لَهُ ما عَلِمْتُ مِمّا لا تَعْلَمُونَ؛1 هرگاه یکی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند که پروردگارا! ما به جز خوبی و نیکی از این شخص ندیده ایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال می فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او می دانستم که شما بی اطلاع بودید، همه را بخشیدم.»
همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید: «در بنی اسرائیل عابدی بود که پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت. خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحی فرستاد: ای داوود! این مرد عابد، فردی ریاکار و غیرمخلص است. هنگامی که او مُرد، حضرت داوود علیه السلام به تشییع جنازه اش حاضر نشد. امّا چهل نفر از بنی اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهی به نیکی و خوبیهای ظاهری وی شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش برای وی نمودند. در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین کردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهی به نیکمردی عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند. در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیه السلام الهام کرد که من او را به خاطر شهادت آن عدّه بخشیدم و اعمال بد و ریایی او را نادیده گرفتم.2
2. دعا برای چهل مؤمن
پیشوای ششم یکی از مهم ترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا می داند. آن حضرت می فرماید: «مَنْ قَدَّمَ اَرْبَعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ثُمَّ دَعا اُسْتُجیبَ لَهُ؛3 هر کس چهل نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت خواهد رسید.» آن حضرت تأکید می فرماید که اگر این گونه دعا کردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تأثیر بیشتری خواهد داشت.4 همچنین دعا کردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهای تار اجابت دعا را نزدیک تر و سریع تر می نماید.5
3. دعای چهل نفره
دعا کردن همیشه خوب و یکی از سلاحهای مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است. هنگامی که انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز می بیند با جان و دل زمزمه می کند که:
سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی دل زتنهایی به جان آمد خدایا همدمی
در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدی در دل انسان می تابد و دعاکننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت خویش را نیز به نمایش می گذارد. امام صادق علیه السلام در یکی از رهنمودهای حکیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا می خواند و می فرماید: «اگر گروهی چهل نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئنا دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند که همین اثر را دارد و اگر بیش از یک نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد کرد.»6
4. آمرزش چهل گناه
حضرت باقر علیه السلام یکی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان می شمارد و با توجه به اهمیت آن، تأثیر معنوی این حضور را نیز بیان می کند: «مَنْ حَمَلَ جَنازَةً مِنْ اَرْبَعِ جَوانِبِها غَفَرَاللّه ُ لَهُ اَرْبَعینَ کَبیرةً؛7 کسی که جنازه ای را از چهار طرف حمل کند، خداوند متعال چهل گناه کبیره او را خواهد بخشید.»
5. کمال در چهل سالگی
از مهم ترین نکاتی که در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تکامل معنوی و شخصیت وی مؤثر است، رسیدن به مراتبی از سنّ و سال است که انسان کامل تر و پخته تر می شود. خداوند متعال در این زمینه چهل سالگی را اوج کمال انسانی می داند و می فرماید: «...حَتّی اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوْزِعْنی أنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ وَأنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضیهُ وَأَصْلِحْ لی فی ذُرّیَّتی اِنّی تُبْتُ اِلَیْکَ وَاِنّی مِنَ الْمُسْلِمینَ»؛8 «تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد، می گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم و از مسلمانان می باشم.»
6. آثار چهل روز اخلاص
امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل فرمود: «ما أَخْلَصَ عَبْدٌ للّه ِ عَزَّوَجَلَّ أرْبَعینَ صَباحا اِلاّ جَرَتْ یَنابیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ؛9 هیچ بنده ای چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمی دهد، مگر اینکه خداوند متعال چشمه سارهای حکمت را از قلب او به زبانش جاری می سازد.» حافظ با اشاره به این حدیث می گوید:
سحرگه رهروی در سرزمینی همی گفت این معما با قرینی
که ای صوفی شراب آنگه شود صاف که در شیشه بماند اربعینی
7. یاران حضرت مهدی علیه السلام
هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می کند هر یک از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروی چهل مرد قدرت روحی و بدنی خواهد داشت. امام سجاد علیه السلام فرمود: «اِذا قامَ قائِمُنا اَذْهَبَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ شیعَتِنا العاهَةَ وَجَعَلَ قُلُوبَهُمْ کَزُبَرِ الْحَدیدِ وَجَعَلَ قُوَّةَ الرَّجُلِ مِنْهُمْ قُوَّةَ اَرْبَعینَ رَجُلاً؛10 هرگاه قائم ما قیام کند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستی را دور خواهد کرد و دلهای آنان را همانند پاره های آهن قوی و محکم می نماید و نیروی هر یک از آنان را معادل نیروی چهل مرد قرار خواهد داد.»
8. چهل روز عزای مؤمن
رسول گرامی اسلام علیه السلام در سفارشهای خویش به جناب ابی ذر غفاری به اهمیت و جایگاه والای مؤمن در جهان اشاره کرده و فرموده است: «یا اَباذَرٍّ! اِنّ الاَْرْضَ لَتَبْکی عَلَی الْمُؤمِنِ اِذا ماتَ اَرْبَعینَ صباحا؛11 ای ابوذر! هنگامی که مؤمنی از دنیا می رود، زمین تا چهل روز برای فقدان او گریان و عزادار است.»
ممکن است منشأ مجالس اربعین برای اموات مؤمنین همین روایت نبوی باشد.
9. زندگی چهل ساله
هنگامی که فرزدق شاعر قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجّاد علیه السلام در حضور خلیفه ستمگر عباسی، هشام بن عبدالملک، با رشادت تمام قرائت کرد و مطلع آن چنین بود که:
هذا الَّذی تَعْرِفُ الْبَطْحاءُ وَطْأَتَهُ وَالْبَیْتُ یَعْرِفُهُ وَاَلْحِلُّ وَالْحَرَمُ
یعنی، این آقایی است که گامهای او را سرزمین بطحاء، بیت خدا و حلّ و حرم می شناسد؛ خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهل بیت علیهم السلام زندانی کنند؛ امّا بعد از گذشت مدتی به دعای امام چهارم علیه السلام آزاد شد. امام زین العابدین علیه السلام برای کمک به فرزدق مبلغی را که چهل سال مخارج زندگی اش را کافی بود به حضورش فرستاد و فرمود: «لَوْ عَلِمْتُ اَنَّکَ تَحْتاجُ اِلی اکثر مِنْ ذلک لاََعْطَیْتُکَ؛ [ای فرزدق!] اگر می دانستم بیش از چهل سال زنده خواهی بود، بیشتر می فرستادم.» علی بن یونس بیاضی می نویسد: دقیقا بعد از چهل سال از آن تاریخ فرزدق به دیار باقی شتافت و صداقت و کرامت امام چهارم بر همگان روشن شد.12
10. بعثت انبیاء در چهل سالگی
در روایت آمده است که اکثر انبیاء در چهل سالگی به رسالت مبعوث شده اند.13 همچنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در چهل سالگی به رسالت مبعوث گردید.14 امام باقر علیه السلام فرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در 63 سالگی از دنیا رفت، که آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامی که چهل سالش کامل گردید، به پیامبری رسید و 13 سال دیگر در مکه بود که در 53 سالگی به مدینه هجرت کرد و بعد از ده سال در مدینه به سرای جاویدان منتقل شد.»15
11. حفظ چهل حدیث
حضرت رسول صلی الله علیه و آله در زمینه پاسداری از فرهنگ و معارف اسلام می فرماید: «مَنْ حَفِظَ مِنْ اُمَّتی اَرْبَعینَ حَدیثا مِمّا یَحْتاجُونَ اِلَیْهِ مِنْ اَمْرِ دینِهِمْ بَعَثَهُ اللّه ُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَقیها عالِما؛16 هر کس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد.»
براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش کرده اند که کتابهایی را به نامهای الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این کلام نورانی رسول گرامی اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائی، اربعین شهید اول، اربعین مجلسی دوم، اربعین جامی و چهل حدیث امام خمینی رحمه الله .
12. آثار گناه تا چهل روز
آثار گناهانی که انسان مرتکب می شود تا چهل روز در روح و روان او باقی است. امام صادق علیه السلام فرمود: «لا تُقْبَلُ صَلاةُ شارِبِ الْخَمْرِ اَرْبَعینَ یَوْما اِلاّ اَنْ یَتُوبَ؛17 کسی که از شراب و مسکرات حرام استفاده کند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمی شود، مگر اینکه حقیقتا توبه کند.»
13. اصلاح تا چهل سالگی
اساسا افراد سعادتمند و کسانی که به دنبال خوشبختی و کمال هستند تا سن چهل سالگی در اعمال و رفتارشان نشانه های اصلاح پیدا می شود؛ امّا اگر تا سن چهل سالگی تغییراتی در رفتارهای زشت و ناپسند آنان ایجاد نگردد، بعد از آن اصلاح آنان مشکل خواهد بود. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعینَ سَنَةً وَلَمْ یَغْلِبْ خَیْرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّیْطانُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَقالَ: هذا وَجْهٌ لایَفْلَحُ؛18 هنگامی که شخص به سن چهل سالگی پا می گذارد و کارهای نیک او از اعمال زشتش بیشتر نباشد، شیطان پیشانی او را بوسیده، می گوید: این چهره ای است که دیگر روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید.» و در حدیث دیگری آن حضرت افراد چهل ساله ای را که به سوی صلاح گام برنمی دارند از دوزخیان به شمار می آورد و می فرماید: «فرد چهل ساله ای که در اندیشه کارهای نیک نباشد، برای ورود به آتش جهنم خود را آماده کند که نجات او مشکل است.»19
14. هشدار به چهل ساله ها!
امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعینَ سَنَةً نادی مُنادٍ مِنَ السَّماءِ دَنا الرَّحیلُ فَاَعِدَّ زادا وَلَقَدْ کانَ فیما مَضی اِذا اَتَتْ عَلَی الرَّجُلِ اَرْبَعُونَ سَنَةً حاسَبَ نَفْسُه؛20 هرگاه شخصی به سن چهل سالگی برسد فرشته ای از سوی خداوند در آسمان ندا می دهد که هنگام سفر نزدیک است، زاد و توشه سفر را مهیّا کن و در گذشته هنگامی که فردی به چهل سالگی می رسید، با نفس خود محاسبه می کرد.»
و از رسول گرامی اسلام نقل است که «خداوند فرشته ای را مأمور کرده است تا در هر شب صدا بزند: «یا اَبْناءَ الاَْرْبَعینَ ماذا اَعْدَدْتُمْ لِلِقاءِ رَبِّکُمْ؛21 ای کسانی که چهلمین بهار عمر خود را سپری می کنید! برای ملاقات با پروردگارتان چه چیزی آماده کرده اید [و چه پاسخی دارید]؟!»
15. تغذیه و اربعین
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ تَرَکَ اللَّحْمَ اَرْبَعینَ صَباحا ساءَ خُلْقُهُ؛22 هر کس چهل روز از خوردن گوشت خودداری کند، اخلاقش بد خواهد شد.»
16. چهل نفر هسته اولیه
زمانی که برخی از یاران امام حسن مجتبی علیه السلام از وی درخواست کردند که در مقابل ظلم و ستم زمامداران جور به ویژه معاویه قیام و مبارزه نماید، امام حسن علیه السلام فرمود: «لی اُسْوَةٌ بِجَدّی رَسُولِ اللّه ِ حینَ عَبَدَاللّه َ سِرّا وَهُوَ یَوْمَئذٍ فی تِسْعَةٍ وَثَلاثینَ رَجُلاً فَلَمّا اَکْمَلَ اللّه ُ لَهُ الاَْرْبَعینَ صارُوا فی عِدّةٍ وَاَظْهَرُوا اَمْرَ اللّه ِ فَلَوْ کانَ مَعی عِدَّتُهُمْ جاهَدْتُ فی اللّه ِ حَقَّ جِهادِهِ؛23 الگوی من در رهبری امت، جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله است، آن حضرت تا زمانی که تعداد یارانش به سی و نه نفر رسیده بود، مخفیانه و غیرعلنی خدا را عبادت می کرد [و به مبارزه و تبلیغ علنی روی نیاورد]؛ امّا از موقعی که خداوند متعال تعداد مسلمانان را به چهل نفر رساند، [تبلیغ] دین خدا را آشکار کردند و اگر با من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شایسته دست می زنم.»
17. دریغ از چهل یاور راستین!
علی علیه السلام نیز با شکایت از مظلومیت و غربت خویش فرمود: «من بارها از مردم یاری خواستم امّا به غیر از چهار نفر ـ زبیر، سلمان، ابوذر و مقداد ـ کسی جواب مثبت به من نداد.» سپس افزود: «لَوْ کُنْتُ وَجَدْتُ یَوْمَ بُویِعَ (اَخُوتَیْمٍ) اَرْبَعینَ رَجُلاً مُطیعینَ لَجاهَدْتُهُمْ؛24 اگر من در روز بیعت چهل یاور گوش به فرمان [و راستین[ داشتم، با آنان مقابله و مجاهده می کردم.»
18. حقوق همسایه
رسول گرامی اسلام به منظور سالم سازی و ایجاد روحیه اعتماد و اطمینان به همدیگر و همچنین تقویت وحدت و اُنس و الفت در جامعه اسلامی درباره حدود همسایگی و رعایت حقوق آنان می فرماید: «کُلُّ اَرْبَعینَ دارا جیرانٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ یَمینِهِ وَعَنْ شِمالِهِ؛25 تا چهل خانه از چهار سوی منزل یک مسلمان، از روبه رو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسایه یک مسلمان به شمار می آید.»
پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن بیان این پیام حکیمانه، به حضرت علی علیه السلام و سلمان و ابوذر و مقداد دستور داد که در میان مسلمانان ندا دهند که ای مردم! این حدود همسایگی است و: «اَنَّهُ لااِیمانَ لِمَنْ لَمْ یَأمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛26 کسانی که همسایگانشان از شر و آزار آنان در امان نیستند، ایمان ندارند.»
19. مهلت تا چهل روز
برخی از مسلمانان که در رعایت مسائل دینی و حفظ ناموس خود اهل تسامح و تساهل هستند، مورد خشم و غضب الهی قرار می گیرند و خداوند متعال به آنان چهل روز مهلت می دهد که خود و خانواده هایشان را اصلاح کنند و در صورت ادامه سهل انگاری و بی تفاوتی چشم و قلبشان وارونه شده و از دیدن حقیقت ناتوان می گردند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه مردی در محیط خانواده خود عمل ناپسند و زشتی را مشاهده کند و در مورد آن حساسیت و غیرت دینی از خود نشان ندهد و اعضاء خانواده اش را از ارتکاب گناه و معصیت باز ندارد و در صدد اصلاح برنیاید، خداوند متعال پرنده ای سفید را مأمور می کند که چهل صبح بر در خانه وی پرهایش را بگسترد و هنگام ورود و خروجِ آن مرد مسامحه کار، بگوید: اصلاح کن! اصلاح کن! غیرت داشته باش! غیرت داشته باش! اگر خانواده اش را اصلاح کرد که چه بهتر وگرنه آن پرنده سفید بالهایش را به چشمهای او می کشد و بعد از آن او وارونه می بیند؛ یعنی خوبیها را خوب نمی بیند و بدیها را بد نمی بیند.»27
20. بهداشت فرزندان
پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله با اشاره به لزوم ختنه کردن نوزادان پسر می فرماید: «اِخْتِنُوا اَوْلادَکُمْ یَوْمَ السّابِعِ فَاِنَّهُ اَطْهَرُ وَاَسْرَعُ لِنَباتِ اللَّحْمِ فَقالَ اِنَّ الاَْرْضَ تَنْجِسُ بِبَولِ الاَْغْلَفِ اَرْبَعین یَوْما؛28 نوزادان خود را در روز هفتم ختنه کنید، این عمل برای پاکیزگی و سلامت و رشد آنان تأثیر فراوان دارد و زمین از بول فردی که ختنه نشده تا چهل روز آلوده می ماند.»
21. تسبیح حیوانات
امام صادق علیه السلام فرمود: «حضرت داوود علیه السلام در یکی از شبها با حال خوشی زبور را تلاوت می کرد و از حالات معنوی خود لذت می برد. آن شب به نظرش آمد که شب زنده داری خوبی داشته است و از این جهت شگفت زده شد. در آن حال قورباغه ای از زیر صخره ای از سوی خداوند متعال به سخن آمد و گفت: «یا داوُدُ تَعَجَّبْتَ مِنْ سَهَرِکَ لَیْلَةً وَاِنّی لَتَحْتَ هذِهِ الصَّخْرَةِ مُنْذُ اَرْبَعینَ سَنَةً ماجَفَّ لِسانی عَنْ ذِکْرِ اللّه تعالی؛29 ای داوود! آیا از شب زنده داری ات به شگفت آمده ای؟ من چهل سال است که در زیر این صخره زبانم به ذکر الهی مترنّم است.»
22. کرامت نام حضرت محمد صلی الله علیه و آله
حضرت علی علیه السلام ـ در ضمن روایتی طولانی در منقبت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله ـ فرمود: « روزی یکی از علماء یهود به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سؤالات متعددی از آن حضرت پرسید و پاسخهای وافی دریافت کرد و مسلمان شد. سپس الواحی بیرون آورد و در مقابل پیامبر قرار داد و گفت: این از جمله صفحات توراتی است که به حضرت موسی بن عمران علیه السلام نازل شده است. من فضائل تو را در آنها می خواندم و شک می کردم و چهل سال تمام نام تو را پاک می نمودم؛ اما قسم به آن خدایی که تو را به حق و راستی مبعوث فرموده است، هرگاه نامت را از تورات پاک نمودم، دوباره آن را در آنجا ثبت شده می یافتم.»30
23. اربعین در قرآن
در برخی از آیات قرآن به واژه «اربعین» اشاره شده است، مثل: فرازی از قصه حضرت موسی علیه السلام که می فرماید: «وإذْ واعَدْنا مُوسی اَربعینَ لَیْلَةً»؛31 «[به یاد آورید] آن هنگامی را که با موسی علیه السلام (برای یافتن پیامهای آسمانی) چهل شب وعده قرار گذاشتیم.»
نیز می فرماید: «وَواعَدْنا مُوسی ثَلثینَ لَیْلَةً وَاَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ اَرْبَعینَ لَیْلَةً»؛32 «و ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل نمودیم. به این ترتیب، میعاد پروردگارش با چهل شب تمام شد.»
قرآن کریم در مورد نافرمانی بنی اسرائیل از حضرت موسی علیه السلام و سرپیچی آنان از دستورات الهی و مجازات آن گروه از یهودیان با چهل سال سرگردانی، می فرماید: «فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ اَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فی الاَْرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقینَ»33؛ «این سرزمین مقدس تا چهل سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان همواره در مدت چهل سال در این بیابان سرگردان هستند، پس تو درباره سرنوشت این جمعیت گناهکار ناراحت نباش!»
24. مجاهد دار به دوش
دِعْبِل بن علیّ خُزاعی، از شاعران متعهد و شجاع اهل بیت علیهم السلام است که از دست مبارک حضرت رضا علیه السلام به کسب مدال افتخار و عطایای مادی و معنوی نائل شد. او وصیت کرد قصیده معروف خود به نام «مدارس آیات» را ـ که مورد تأیید اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت ـ در کفنش بنویسند. زبان گویای وی آن چنان بُرّنده بود که حکمرانان ستمگر را به هراس می انداخت.
ابن مدبّر می گوید: «روزی به دعبل گفتم: من مردی بی باک و با شهامت مثل تو ندیده ام که این چنین بی پروا در اشعار خود به زمامداران ستمگری، مثل مأمون می تازی و حقائق را در قالب شعرهای گویا و بلیغ به گوش مردم می رسانی. دعبل در مقابل هشدار ابن مدبّر، با صلابت خاصی که از عشق او به اهل بیت علیهم السلام ریشه می گرفت، چنین گفت: «یا ابا اسحاق! اِنّی اَحْمِلُ خَشَبَتی مُذْ اَرْبَعینَ سَنَةً وَلا اَجِدُ مَنْ یَصْلُبُنی عَلَیْها؛34 ای ابا اسحاق! من چوبه دار خودم را چهل سال است که با خود حمل می کنم، امّا هنوز کسی را نیافته ام که مرا بر آن بیاویزد.»
شیعه یعنی دعبل چشم انتظار می کشد بر دوش خود چل سال دار
شیعه یعنی همچو امثال کمیل سر نهد بر خاک پای اهل بیت
25. ارزش عدالت گستری
امام موسی بن جعفر علیه السلام در تفسیر آیه «یُحیی الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» فرمود: «خداوند زمین را با قطرات باران احیاء نمی کند، بلکه با مردان عدالت گستر زنده می گرداند... و این عمل از منافع مادّی چهل روز باران بهتر و پربارتر است.»35
26. هشدار به محتکران!
امام صادق علیه السلام به تاجرانی که برای منافع مادّی خود اجناس مورد نیاز مردم را انبار کرده، با قیمتهای گزاف می فروشند، شدیدا هشدار می دهد و می فرماید: «اَلْحُکْرَةُ فی الْخِصْبِ اَرْبَعُونَ یَوْما وَفی الشِّدَّةِ وَالْبَلاءِ ثَلاثَةُ اَیّامٍ فَمازَادَ عَلَی الاَْرْبَعینَ یَوْما فی الْخِصْبِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ وَمازادَ عَلی ثَلاثَةِ اَیّامٍ فی الْعُسْرَةِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ؛36 مدت احتکار جنسهای مورد نیاز مردم در روزگار فراوانی، چهل روز است و در روزهای سخت فقط سه روز. اگر بازرگانی در ایّام فراوانی جنس، بیش از چهل روز و در هنگام دشواری بیش از سه روز انبار کند، لعنت خدا بر او باد.»
27. چلّه نشینی برای حاجت
مولای متقیان علی علیه السلام فرمود: «خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد: «اِنَّکَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَولا اَنَّکَ تَأْکُلُ مِنْ بَیْتِ الْمالِ وَلا تَعْمَلُ بِیَدِکَ شَیْئا»؛ «ای داوود! اگر از بیت المال تغذیه نمی کردی و از دست رنج خودت امرار معاش می نمودی، چقدر بنده خوبی بودی!»
حضرت داوود چهل صبح با ناله و زاری به درگاه احدیت استغاثه کرد و از خداوند خواست تا مشکل او را رفع نماید. خداوند متعال نیز مقدمات آهنگری را در اختیار او گذاشت. به این ترتیب، حضرت داوود، به کار زره سازی پرداخت. او هر روز یک زره می ساخت و به هزار درهم می فروخت تا اینکه با ساختن سیصد و شصت زره که به مبلغ سیصد و شصت هزار درهم فروخت، سرمایه ای به دست آورد و از بیت المال بی نیاز شد.»37
28. زیارت اربعین از نشانه های ایمان و تشیّع
امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: «عَلاماتُ الْمُؤْمِنینَ خَمْسٌ: صلاةُ الاِْحْدی وَالْخَمْسینَ وَزِیارَةُ الاَرْبَعینَ واَلتَّخَتُّمُ فی الْیَمینِ وَتَعْفیرُالْجَبینِ وَاَلْجَهْرُ بِبِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ؛38 نشانه های مؤمنان (شیعیان) پنچ چیز است: خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در هر روز (17 رکعت واجب و 34 رکعت نافله)، زیارت اربعین امام حسین علیه السلام ، داشتن هر کس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد.
انگشتر در دست راست، و ساییدن پیشانی به خاک، و بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحیم در نمازها.»
29. چهل روز گریه بر امام حسین علیه السلام
امام صادق علیه السلام در روایتی به بیان گریه موجودات عالم بر سالار شهیدان پرداخته، به زراره می فرماید: «یا زرارة! اِنَّ السَّماءَ بَکَتْ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام اَرْبَعینَ صَباحا بِالدَّمِ وَاِنَّ الاَْرْضَ بَکَتْ اَرْبَعینَ صَباحا بالسَّوادِ و اِنَّ الشَّمسَ بَکَتْ اَرْبَعینَ صَباحا بِالْکُسُوفِ واَلْحُمْرَةِ... وَاِنّ الْمَلائِکَةَ بَکَتْ اَرْبَعینَ صَباحا عَلَی الحسین علیه السلام ؛39 ای زراره! آسمان چهل روز بر حسین علیه السلام خون گریه کرد و زمین چهل روز برای عزای آن حضرت گریست به تیره و تار شدن و خورشید با کسوف و سرخی خود چهل روز گریست ... و ملائکه الهی برای آن حضرت چهل روز گریستند.»
30. فرازی از زیارت اربعین
صفوان بن مهران جمال می گوید: مولایم حضرت صادق علیه السلام زیارت اربعین را به من آموخت و فرمود: «در روز اربعین جدّم حسین علیه السلام را این چنین زیارت کن: اَلسَّلامُ عَلی وَلیِّ اللّه ِ وَحَبیبِهِ...» در بخشی از آن زیارت که با مضامین عالی عرفانی و معنوی بیان شده است، چنین می خوانیم: «وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الْجَهالَةِ وَحَیْرَةِ الضَّلالَةِ؛40 [خداوندا! من شهادت می دهم که] حضرت حسین علیه السلام جان را در راه تو تقدیم کرد تا بندگان تو را از جهالت و بی خبری رها سازد و از حیرت و سرگردانی و گمراهی نجات دهد.»
نویسنده: عبدالکریم پاک نیا
پی نوشت ها :
1. مَنْ لایحضره الفقیه، ج1، ص166، ح472؛ مستدرک سفینة البحار، ج4، ص64.
2. مستدرک الوسائل، ج2، ص471.
3. الکافی، ج2، ص509، ح5.
4. بحارالانوار، ج90، ص389.
5. کشف الغطاء، ج1، ص246.
6. الکافی، ج2، ص487.
7. همان، ج3، ص174، ح1.
8. احقاف/15.
9. عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج1، ص74، ح321.
10. الخصال، ج2، ص541، ح14.
11. مکارم الاخلاق، ص465.
12. الصراط المستقیم، ج2، ص181.
13. بحارالانوار، ج13، ص50.
14. تاریخ یعقوبی، ج2، ص22.
15. کشف الغمه، ج1، ص14.
16. الخصال، ج2، ص541، ح15.
17. مستدرک الوسائل، ج17، ص57.
18. مشکاة الانوار، ص295.
19. همان.
20. مستدرک الوسائل، ج12، ص156؛ مجموعه ورام، ج1، ص35.
21. مستدرک الوسائل، ج12، ص157.
22. همان، ج16، ص305.
23. مستدرک الوسائل، ج11، ص77.
24. همان، ص74.
25. وسائل الشیعة، ج12، ص132.
26. مستدرک الوسائل، ج8، ص431.
27. الجعفریات، شیخ صدوق، ص89.
28. مکارم الاخلاق، ص230.
29. بحارالانوار، ج61، ص50.
30. الخصال، ج2، ص356.
31. بقره/51.
32. اعراف/141.
33. مائده/26.
34. العدد القویه، ص292.
35. تهذیب الأحکام، ج10، ص146.
36. الکافی، ج5، ص165.
37. وسائل الشیعه، ج17، ص37.
38. مصباح المتهجد، ص787.
39. مستدرک الوسائل، ج10، ص314، با تلخیص.
40. تهذیب الاحکام، ج6، ص113.