چرا دوستی با مردم نیمی از عقل است؟

وَ قَالَ (علیه السلام): التَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ. دوستی کردن با دیگران نیمی از عقل است.

نقش محبّت در زندگی

امام علی علیه السلام در این گفتار حکیمانه اشاره به آثار محبت و دوستی با مردم کرده می فرماید: «اظهار محبت و دوستی با مردم نیمی از عقل است».

تعبیر به «نیمی از عقل» اشاره به این است که کاری است فوق العاده عاقلانه و منظور از «تودد» این است که کارهایی انجام دهد که نشانه کمال محبت و دوستی باشد. در مشکلات به یاری آنها بشتابد. در برابر کارهای ناروا به هنگام قدرت به جای انتقام جویی عفو کند. با چهره گشاده با مردم روبه رو شود. در برابر آنها تواضع کند، سخنان آنها را بشنود و به آنها احترام بگذارد.

مجموعه این امور و مانند آن را «تودد» می گویند که آثار فراوانی دارد. از جمله: دوستان زیادی در سایه تودد برای انسان پیدا می شوند. اگر اهل کسب و تجارت باشد مشتریان او فراوان می گردند. اگر مدیر تشکیلاتی باشد افرادی که در زیرمجموعه او هستند به او عشق می ورزند. وظایف خود را به خوبی انجام می دهند. چنانچه فرمانده لشگری باشد افراد لشگر او سر بر فرمان او خواهند بود. اگر عالم و روحانی باشد مردم به او اقتدا می کنند و ارشادات و نصایحش را به گوش جان می پذیرند. چنانچه پدر و بزرگ تر خانواده باشد همسر و فرزندان به او علاقه مند می شوند. محیط خانواده محیطی مملوّ از محبت و آرامش و همکاری خواهد بود. همچنین افراد دیگر در محیط ها و پست های دیگر.

ولی به عکس اگر انسان در برابر مردم خشن باشد. با قیافه درهم کشیده روبه رو شود، بی اعتنایی کند و تکبر بورزد. نسبت به سرنوشت آنها بی اعتنا باشد و به تعبیر قرآن «فَظّ غلیظ القلب» باشد از اطراف او پراکنده می شوند. در میان جمع زندگی می کند ولی تک و تنهاست. به گفته شاعر:

نهال دوستی بنشان که کام دل به بار آرد * درخت دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد

خوش‌رفتاری با تملق و چاپلوسی فرق دارد

در بحارالانوار از امام حسن عسکری علیه السلام در ضمن مواعظ آن حضرت چنین نقل شده:

«مَنْ کانَ الْوَرَعُ سَجِیَّتَهُ وَالْکَرَمُ طَبیعَتَهُ وَالْحِلْمُ خَلَّتَهُ کَثُرَ صَدیقُهُ وَالثَّناءُ عَلَیْهِ وَانْتَصَرَ مِنْ أعْدائِهِ بِحُسْنِ الثَّناءِ عَلَیْهِ. کسی که تقوا و ورع خوی و خصلت او باشد و جود و بخشش طبیعتش و حلم و بردباری عادتش، دوستانش بسیار می شوند. ثنا خوانانش فراوان و از این طریق بر دشمنانش پیروز می گردد».(1) البته نباید خوش رفتاری با مردم را با مسئله تملق و چاپلوسی اشتباه کرد که آن حساب جداگانه ای دارد و به یقین از صفات مذموم است.

مرحوم مغنیه می گوید: بعضی از شارحان نهج البلاغه تعبیر به «نصف العقل» را چنین تفسیر کرده اند: «اَلْمُرادُ بِنِصْفِ الْعَقْلِ تَدْبیرُ الْمَعاشِ. منظور از نصف عقل تدبیر معاش است».(2) ولی به یقین این تفسیر، تفسیر تمام جمله امام علیه السلام نیست. بلکه می تواند بخشی از آن را تشکیل دهد، زیرا کسانی که خوش رفتارند در امر معاش و جلب شرکای خود و مشتریان فراوان موفق تر خواهند بود.

مرحوم کلینی در کتاب کافی بابی تحت عنوان «التَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ وَالتَّوَدُّدُ إِلَیْهِمْ» ذکر کرده و در ذیل آن احادیث متعددی از معصومین علیهم السلام آورده است. از جمله حدیثی از پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند. مرد عربی از طایفه بنی تمیم خدمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آمد عرض کرد یا رسول الله توصیه ای به من بفرما! از جمله اموری که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود چنین بود: «تَحَبَّبْ إلَی النّاسِ یُحِبُّوکَ; به مردم اظهار محبت کن تا تو را دوست دارند».(3)

و نیز در حدیث دیگری از همان حضرت نقل می کند که فرمود: «ثَلاثٌ یُصْفینَ وُدَّ الْمَرْءِ لاِخیهِ الْمُسْلِمِ یَلْقاهُ بِالْبُشْرِ إذا لَقِیَهُ، وَیُوَسِّعُ لَهُ فِی الْمَجْلِسِ إذا جَلَسَ إلَیْهِ، وَیَدْعُوهُ بِأحَبِّ الاْسْماءِ إلَیْهِ. سه چیز است که اظهار محبت هرکسی را نسبت به برادر مسلمانش صفا می بخشد. او را با چهره گشاده ملاقات کند. در مجلس که می نشیند (هنگام ورود برادر مسلمانش) برای او جا باز کند. وی را به بهترین نام هایش خطاب نماید»(4). (5)

پی نوشت:

(1) بحارالانوار، ج 75، ص 379.

(2) فی ظلال نهج البلاغه، ج 4، ص 308 .

(3) کافی، ج 2، ص 642، ح 1.

(4) همان، ص 643، ح 3 .

(5) سند گفتار حکیمانه: صاحب کتاب مصادر نهج البلاغه می نویسد: این جمله حکیمانه در غیر از نهج البلاغه به این صورت نقل شده: «التَّوَدُدُ إلَی النّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ» (اشاره به این که آنها از منابع دیگری این کلام را به دست آورده اند) سپس اضافه می کند که در ذیل کلام حکیمانه 143 مصادر آن خواهد آمد. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 123)