جاودانگی شریعت و ملاک های آن

چکیده

اسلام آیین کامل خاتم و جاودانه الهی می باشد. در این مقاله نخست این نکته پرداخته می شود که نسبت و حمل وصف جاودانگی به اصل و گوهر دین (اعتقادات) به صورت مطلق است یعنی همه آموزه های اعتقادی اسلام ثابت و تغییرناپذیر است. اما شریعت و احکام فقهی اسلام اعم از فردی و اجتماعی در اصول ثابت آن جاویدان و غیر قابل تغییر است.

نویسنده برای اثبات جاودانگی شریعت به چهار دلیل ذیل استناد می نماید: 1 حقیقیه بودن گزاره های دینی؛ 2 اطلاق مقامی؛ 3 آیات؛ 4 روایات.

ادامه مقاله به تحلیل و تقریر ده ملاک جاودانگی دین و شریعت اختصاص یافته است که می توان به هماهنگی با فطرت وعقل, سهولت, دفاع از اصول اخلاقی, عدم مداخله در جزئیات و پویایی شریعت1 اشاره کرد.

واژگان کلیدی: دین, شریعت, جاودانگی و ملاک های آن, حقیقیه انگاری گزاره های دینی, اطلاق مقامی, احکام ثابت و متغیر, فطرت و عقل.

آیین مقدس اسلام علاوه بر ادعای خاتمیت, مدعی جاودانگی نیز است. ادعای خاتمیت با جاودانگی ملازمه ای ندارد, زیرا ممکن است خداوند با ارسال آخرین پیامبر خود دفتر نبوت و شریعت را ببندد و طی نمودن ادامه راه را به عقول مردم بسپارد. پس بحث جاودانگی دین و اثبات آن خود مسئله ای مهم و از مباحث تکمیلی و ضروری بحث خاتمیت می باشد.

جاودانگی دین

آموزه های معرفتی و اعتقادی ادیان, به خصوص دین اسلام, قابل نسخ و تغییر نیست؛ این که آفریدگار جهان ممکن, خداوند متعالی با صفات کمال خاص است و حکمت و عدالت خداوند مقتضی رستاخیز دیگری است, این که اصول عقلی و وجدانی مقتضی است که انسان در برابر آفریدگار خویش تسلیم و سپاس گذار و منقاد باشد, از اصول و پایه های ادیان الهی است که به دلیل برگشت آن ها به عالم واقعیت, وجود جاودان و ثابتی دارند. به بیان دیگر, گوهر ادیان, تنها به فرض دو طرف, یعنی خدا و انسان, احتیاج دارند و با تحقق آن دو, وجود گوهر ادیان خود به خود پایدار خواهد بود و نمی توان آن را لغو و نادیده انگاشت.

حکم شریعت به معنای احکام فرعی اعم از عبادی, اجتماعی, اقتصادی و جزایی که از آن می توان به صدف دین تعبیر کرد می تواند از حکم گوهر دین متفاوت باشد. از این رو شرایع پیامبران پیشین با یکدیگر تفاوت هایی داشتند. به همین دلیل در قرآن کریم دین در همه جا به صورت مفرد و شریعت به صورت جمع استعمال شده است. چنان که حقیقت و گوهر دین در نزد خداوند, اسلام است اما شریعت برای هر قومی مختلف بوده است؛ «إنَّ الدّین عِندّاللهِ الإسلاَمُ»؛ (آل عمران (3):19). «لِکُلٍّ جَعَلنَا مِنکُم شِرعةً وَ مِنهَاجاً»؛ (مائده (5): 48).

بنابراین جاودانگی معارف و آموزه های معرفتی آیین مقدس اسلام از منظر عقل جای بحث ندارد, زیرا عقل به مجرد تصور و مطابقت آن ها با وقایع, به جاودانگی و استمرار ابدی آن ها حکم کرده و در عدم امکان نسخ ها آن ها تردیدی نمی کند.

در مسئله شریعت, عقل این احتمال را محال نمی انگارد که شریعت اسلام مانند شرایع پیشین متغیر و غیر جاودان باشد, از این رو ثبات و جاودانگی شریعت اسلام به دلیل درون دینی نیازمند است.

جاودانگی شریعت (کل یا بعض احکام)

گفته شد که از منظر عقلی تغییر گوهر دین محال است, اما تغییر شریعت امری ممکن است که در شرایع پیشین نیز واقع شده است. حال این سؤال مطرح است که چرا شریعت اسلام برخلاف شرایع پیشین جاودان و غیر متغیر است. آیا ثبات شریعت چهارده سده پیش به خاتمیت و جاودانگی دین آسیبی وارد نمی کند؟ به بیان دیگر, آیا مرور و تکامل زمان هیچ تغییری را در شریعت به وجود نمی آورد؟

در پاسخ سؤالات بالا نخست به این نکته ظریف اشاره می کنیم که احکام شریعت به تبع تنوع نیازهای انسان به دو قسم ثابت و متغیر تقسیم می شود. شریعت اسلام در برابر نیازهای ثابت انسان یک سری احکام ثابت و جاودان و در برابر نیازهای متغیر و جزئی انسان, احکام متناسب با آن را وضع و تقنین کرده است.

به عنوان مثال, اصل پرستش و کرنش آفریدگار متعال یک نیاز فطری و ثابت انسان است و اسلام آن را در شکل های مختلف مانند نماز و دعا از انسان خواسته است. هم چنین اصل عدالت, نیکوکاری, حرمت تصرف در مال دیگران, حرمت قتل, و تحریم اضرار به دیگران, از احکام ثابت شریعت محسوب می شوند.

در مقابل احکام ثابت, احکام متغیر قرار دارد که عمدتاً در احکام اقتصادی و اجتماعی بروز می کند.

در واقع تغییر این احکام به تغییر مصداق آن ها برمی گردد؛ مثلاً حرمت بیع خون یا بعض اعضای بدن مثل کلیه در صدر اسلام به دلیل عدم انتفاع محلل از آن بود, اما با پیشرفت علم, این عنوان تبدل یافته و از خون و کلیه می توان انتفاع محلل کرد2که موجب حکم حلیت بیع آن دو می گردد. توضیح بیشتر بحث احکام ثابت و متغیر شریعت در مباحث آینده خواهد آمد.

بنابراین ثبات و جاودانگی شریعت اسلام به دلیل تعلق آن بر مصالح و مفاسد واقعی است که با حفظ و بقای این مناط نیازی به تغییر پیدا نمی شود. ضمن این که تغییر بعض احکام آن که با اصل اجتهاد امکان پذیر است, موجب تناسب آن ها با مرور زمان و تکامل علم می گردد.

پس مقصود از جاودانگی اسلام در ناحیه معارف و گوهر دین, استمرار حقانیت اسلام و عدم امکان نسخ آن توسط ادیان است؛ اما در ناحیه شریعت, مقصود جاودانگی کلیات شریعت (مبانی و اصول کلی فقه) است نه به صورت موجبه کلیه که شامل همه احکام شریعت باشد.

این فهم از جاودانگی شریعت را بزرگانی از فقها و اصولیین مانند شیخ انصاری (فرائدالاصول: 457), آخوند خراسانی(ج2: 342), محقق نائینی(1368: 515) و امام خمینی (1385: 29)بیان نموده اند, چنان که شیخ انصاری در تفسیر حدیث «حلال محمد حلال الی یوم القیامة» می نویسد:

«ان الظاهر سوقه لبیان استمرار احکام محمد(ص) نوعاً من قبل الله جل ذکره الی یوم القیامة فی مقابل نسخها بدین آخر لا بیان استمرار احکامه الشخصیة» (فرائدالاصول: 457).

ادله جاودانگی شریعت

برای اثبات جاوادنگی احکام شریعت می توان به ادله ذیل اشاره کرد:

1 حقیقیه بودن گزاره های دینی

منطقیون قضایا و گزاره ها را به سه قسم ذیل تقسیم می کنند:

قضیه خارجیه: قضیه ای است که موضوع آن در عالم خارج در یکی از زمان ها تحقق داشته و حکم نیز بر آن حمل می شود؛ مثلاً دانشجویان دانشگاه دانشجویان درس خوان و مؤمن هستند.

قضیه ذهنیه: قضیه ای است که موضوع آن نه در عالم خارج بلکه فقط در ذهن تحقق دارد؛ مانند اجتماع نقیضین محال است. سیمرغ پرنده ای عظیم الجثه است.

قضیه حقیقیه: قضیه ای است که حکم و محمول آن به طبیعت و نفس الامر موضوع تعلق گرفته است با قطع نظر از این که موضوع در گذشته, حال یا در آینده تحقق خواهد یافت. صحت و صدق این نوع قضیه نه با تحقق خارجی یا ذهنی موضوع بلکه با نفس الامر معنا پیدا می کند, مثلاً مربع چهار ضلع دارد. انسان حیوان ناطق است. حکم این دو قضیه به نفس امر مربع و انسان تعلق گرفته است و شامل همه نوع مربع ها و انسان های گذشته, حال و آینده می شود. با این توضیح روشن می شود که قوانین و مقررات که در قوه و مقام قانون گذاری وضع و تصویب می شود, از نوع قضایای حقیقیه است. این نکته مورد اتفاق حقوق دانان است.

نکته دیگر این که: برخی مقصود از قضیه حقیقیه در شریعت را قضیه کلیه توصیف می کنند, به گونه ای موضوع آن, نه موضوعات خاص و خارجی بلکه مقدّرالوجود است.

در هر دو صورت (تحلیل موضوع به طبیعت یا مقدرالوجود) مشخص می شود احکام و مقرراتی که در کتاب و سنت از سوی خداوند و پیامبر(ص) به عنوان حکم شریعت وضع و تقنین شده است شامل همه مسلمانان اعم از عصر حضور و غیبت است, مثلاً قضیه «لِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً» (آل عمران (3): 97) یک نوع قانون گذاری از نوع قضیه حقیقیه است که وجوب حج را برای همه مستطیعان ثابت می کند. بر اساس این, اصل و مبنا در قضایا و احکام دینی جاودانگی آن است, مگر این که دلیل و قرینه ای بر خلاف آن ثابت شده باشد. دلیل مورد اشاره را جمعی از اصولیین متذکر شده اند؛ (نائینی, فوائدالاصول: 172).

2 اطلاق مقامی

اطلاق دو قسم لفظی و مقامی تقسیم می شود. در اطلاق لفظی هنگام شک در شمول لفظ واحد بر همه مصادیق آن به اطلاق لفظ آن تمسک می شود, مثلاً اگر گفته شود: دانشجویان می توانند در اردو شرکت کنند, هنگام شک در شمول یا عدم شمول آن بر ترم اولی ها به اطلاق آن تمسک می شود.

اما اطلاق مقامی در جایی است که قانون گذار در مقام وضع قانون و تعلیم حکمی باشد, مثلاً شرط نمایندگی برای پارلمان را پنج شرط مشخص کند. یا قانونی را از تصویب گذرانده و برای آن اجل و وقتی را معین نکرده است. در این جا به اطلاق مقامی استناد می شود و وجود شرط دیگر نفی و اجل و وقت قانون مزبور غیر موقت و دایمی فرض می شود.

قوانین شریعت نیز بر چنین مبنایی استوار است. از آن جا که شارع مقدس قوانین شرع خود را به همان انسان ها خطاب کرده و برای آن زمان و وقت خاصی را لحاظ ننموده است, با استناد به اطلاق مقامی, دائمیت و جاودانگی آن استظهار و اثبات می شود. چنان که صاحب کفایة می نویسد:

«فالحکیم تبارک و تعالی ینشأ علی وفق الحکمة والمصلحة طلب شیء قانونا من الموجود و المعدوم حین الخطاب لیصیر فعلیا بعد ما وجد الشرایط و فقد الموانع بلا حاجة الی انشاء آخر»؛ (آخوند خراسانی, ج1: 355).

برخی از اندیشمندان اسلامی برای جاودانگی احکام شریعت به قاعده «اشتراک تکلیف» تمسک می کنند, که آن در حقیقت به دو دلیل پیشین برمی گردد, زیرا لازمه حقیقیه بودن گزاره های دینی و اطلاق مقامی, اشتراک مسلمانان نسل های بعدی با نسل اول و مخاطبان شفاهی وحی آسمانی است, یا مبنای آن ادله خاص است که اشاره خواهد شد؛ (حسینی, 1418: 26 و فاضل لنکرانی, 1416: 295).

3 آیات

برخی از آیات به دلالت نص یا ظاهر بر جاودانگی آیین مقدس اسلام دلالت می کند:

1 3 «إنَّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّکرَ وَ إِنّا لَهُ لَحَافِظُونَ»؛ (حجر (15):9).

این آیه شریفه بر حفظ و بقای قرآن به صورت مطلق از طرف خداوند و تضمین عدم تحریف آن دلالت می کند. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه شریفه می نویسد:

« فالآیة تدل علی کون کتاب الله محفوظا من التحریف بجمیع اقسامه من جهة کونه ذکر الله سبحانه فهود ذکر حی خالد»؛ (طباطبایی , ج12: 97)

علامه از عنوان وصف «لحافظون», صیانت قرآن در آینده را استفاده می کند؛ (طباطبایی, همان,ج7: 97), زیرا در ادبیات عرب صفت (اسم فاعل) برای دلالت در حال و آینده به کار می رود.

روشن است با اثبات جاودانگی قرآن, سرمدیت اصل شریعت و احکام عملی آن نیز ثابت می شود.

2 3 «أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا القُرآنُ لِاُنذِرَکُم بِهِ وَ مَن بَلَغَ»؛ (انعام (6): 19)

این آیه رسالت پیامبر(ص) را انذار مطلق انسان هایی که کلام الهی به آن ها می رسد, ذکر می کند.

علامه طباطبایی در ذیل آن می نویسد:

« یدل علی عموم رسالته(ص) بالقرآن لکل من سمعه منه او سمعه من غیره الی یوم القیامة»؛ (طباطبایی, همان, ج7: 39؛ العناوین: 26)

3 3 « وَ إِنَّه لَکِتابٌ عَزِیزٌ لاَ یَأتِیهِ البَاطِلُ مِن بَینِ یَدَیهِ وَ لاَ مِن خَلفِهِ تَنزِیلٌ مِن حَکِیمٍ حَمِیدٍ»؛ (فصلت (41): 42).

این آیه صراحت دارد که هیچ گونه بطلان و نسخی دامن گیر قرآن نخواهد بود. علامه طباطبایی در این باره می نویسد:

فالمراد بقوله «من بین یدیه و لا من خلفه» زمان الحال و الاستقبال ای زمان النزول و ما بعده الی یوم القیامة»؛ (طباطبایی, ج17: 397)

43 «فَأَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حَنیِفاً فِطرَة اللهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا لاَ تَبْدیِلَ لِخَلْقِ اللهِ ذَلِکَ الدِّینُ القَیِّمُ».

این آیه به طور صریح دین را که مراد اسلام است یک نوع فطرت و خلقت الهی توصیف می کند که با آفرینش انسان در هم آمیخته و چنان با آن عجین شده است که قابل تبدیل و انفکاک نیست. آیه شریفه نه تنها بر جاودانگی اسلام دلالت می کند, که در مقام تبیین و تفسیر مبنای علمی آن نیز می باشد؛ (طباطبایی, همان, ج1: 63).

53 «هُوَ الَّذِی أََرسَلَ رَسُولُهُ بِالهُدَی وَ دِینِ الحقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهُ وَ لَو کَرِهَ المُشرِکُونَ»؛ (توبه (9): 33؛ فتح (48): 28).

این آیه به عینه در سوره فتح و صف تکرار شده و تنها ذیل آن (و لو کره المشرکون) به «کفی بالله شهیدا» تغییر یافته است.

این دو آیه شریفه نه تنها بر جاودانگی اسلام بلکه بر غلبه آن بر تمام ادیان دلالت می کند که مبطل نظریه پلورالیزم دینی است. روایات مختلفی نیز در تفسیر آیه وارد شده است؛ (مجلسی, 1403ق, ج24: 236؛ ج16: 347 و ج52 :340).

6 3 «و ما ارسلناک الا کافة للناس.»؛ (سبأ (34): 28).

این آیه به صورت شفاف مخاطبان پیامبر اکرم(ص) را نه معاصران یا انسان های چند سده بعد بلکه همه مردم توصیف می کند.

تذکرات

الف. با تأمل در آیات دلالت کننده بر جاودانگی, روشن می شود که این آیات در مقام تأکید بر جاودانگی دین اسلام و هم چنین قرآن مجید است و دلالت خاصی بر شریعت اسلام ندارد, اما اطلاق و عموم جاودانگی اصل قرآن و اسلام, بر جاودانگی شریعت به دلالت کل بر جزء (دلالت تضمنی) نیز دلالت می کند, زیرا که بخشی از قرآن و اسلام را شریعت و احکام تشکیل داده است (بنا به نظر معروف حدود پانصد آیه درباره احکام وارد شده است) که با فرض جاودانگی قرآن آیات احکام آن نیز جاودان خواهد بود.

ب. آیات مورد اشاره تنها بر جاودانگی قرآن کریم دلالت می کند, اما جاودانگی سنت و به خصوص شریعت, از این آیات استظهار نمی شود, بلکه برای اثبات جاودانگی سنت علاوه بر خود سنت که تفصیل آن می آید می توان به آیاتی تمسک کرد که به تبعیت و اطاعت از پیامبر(ص) امر می کند, مانند:

«وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُم عَنهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللهَ إٍنَّ اللهَ شَدِیدُ العِقَابِ»؛ (حشر (59): 7).

خداوند در این آیه به صراحت به اطاعت از اوامر و دوری از نواهی پیامبر امر می کند که شامل تکالیف دینی نیز می شود که روایاتی نیز بر این امر دلالت می کند؛ (کلینی, 1365, ج1, 1365: 265؛ مجلسی, 1403, ج17: 7 و ج25: 331). برخی از صحابه, تابعین و پیروان آن ها مانند ابن مسعود, حکم بن عمیر و شافعی این رأی را برگزیده اند؛ (قرطبی, 1414, ج18: 17؛ طباطبایی, ج3: 159).

« أَنزَلنَا إِلَیکَ الذَّکرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ»؛ (نحل (16): 44).

این آیه شأن تبیین قرآن که شامل بیان جزئیات احکام می شود را به عهده پیامبر(ص) واگذار نموده است. مثلاً اصل نماز در قرآن است اما جزئیات آن از قبیل چگونگی و تعداد رکعات آن را باید پیامبر(ص) تبیین فرماید.

برخی از اندیشمندان اسلامی مانند قرطبی (قرطبی, همان, ج19:110), فخر رازی, (ج20: 38 و علامه طباطبایی, ج4: 388 و ج12: 259) این آیه را یکی از ادله حجیّت سنت نبوی ذکر کرده اند. (مصباح یزدی, 1376: 405).

4 روایات

روایات متعدد و متواتری درخصوص جاودانگی آیین مقدس اسلام و عدم نسخ آن و هم چنین استمرار و جاودانگی احکام شریعت از طریق پیامبر(ص) و امامان نقل شده است که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

از پیامبر اسلام(ص) توسط امام باقر(ع) نقل شده است که:

«ایها الناس حلالی حلال الی یوم القیامة و حرامی حرام الی یوم القیامة»؛ (مجلسی, 1403, ج2: 260).

همچنین پیامبر(ص) فرموده است:

امت خود اعم از شاهد و غایب و نیز نسل های آینده که در ژن ها و رحم های پدر و مادرشان هستند به صله رحم سفارش می کنم؛ «اوصی الشاهد من امتی و الغائب منهم و من فی الاصلاب الرجال و ارحام النساء ان یصل الرحم»؛ (کلینی, همان, ج2: 115).

امام علی(ع) در وصف اسلام می فرماید:

«إِنَّ هَذَا الإسلاَمَ دِینُ اللهِ الَّذِی اصطَفَاهُ لِنَفسِهِ ... ثُمَّ جَعَلَهُ لاَ انفِصَامَ لِعُروَتِهِ وَ لاَ فَکَّ لِحَلقَتِهِ وَ لاَ انهِدَامَ لِأَسَاسِهِ وَ لاَ زَوَالَ لِدَعَائِمِهِ وَ لاَ انقِلاَعَ لِشَجَرَتِهِ وَ لاَ انقِطَاعَِ لِمٌدًّتِهِ»؛ (نهج البلاغه, خطبه 198).

امام باقر(ع) در پاسخ زراره از حلال و حرام الهی فرمود:

«حلال محمد(ص) حلال الی یوم القیامة و حرامه حرام الی یوم القیامة لا یکون غیره و لا یجیء غیره»؛ (کلینی, همان, ج1: 58).

امام صادق(ع) درباره قرآن کریم می فرماید:

«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم نحفی الی یوم القیامة»؛ (مجلسی, همان, ج17: 213).

سماعه از امام صادق(ع) روایت می کند که حضرت فرمود:

«حتی جاء محمد(ص) فجاء بالقرآن و بشریعته و منهاجه فحلاله حلال الی یوم القیامة و حرامه حرام الی یوم القیامة»؛ (کلینی, همان, ج2: 17).

ملاک های جاودانگی دین

پیش تر گفته شد که آیین مقدس اسلام علاوه بر ادعای خاتمیت مدعی جاودانگی خود تا قیام قیامت و تاریخ بشری می باشد. دلایل این ادعا به تفصیل گزارش شد.

حال این پرسش مطرح است که آیا اسلام دارای ملاک ها و پتانسیل جاودانگی را دارد؟ به دیگر سخن پارامترهای جاودانگی دین چیست؟ تا آنگاه به وجود آن در اسلام پرداخته بود؟

ملاک های ذیل در اتصاف دین بن جاودانگی و امکان سیلان آن در شکل های آینده قابل استقرا و تحلیل است:

1 هماهنگی با فطرت انسانی

طبیعت و به تعبیر قرآنی فطرت انسان به گونه ای آفریده شده است که ذاتاً طالب حقیقت, کمال و رستگاری و بقا است. انسان وجود خود را ناقص و نیازمند می بیند و درصدد وصل به قدرت و غنی مطلق است. هر انسانی می تواند با رجوع به ذات و ضمیر درونی خود اذعان کند که خواستار کمال مطلق و سعادت, بقا و عدم فضای خویش است. انسان از مرگ می هراسد؛ چرا که در ورای آن وجود و بقای خویش را در فنا می بیند.

انسان با کوشش ها و زحمات طاقت فرسای خود می کوشد به خیر و سعادت دست یازد. انسان چون وجود خود را ناقص و مخلوق می یابد و برای جهان آفریدگار و وجود کاملی حس می کند, درصدد کرنش و پرستش وجود کامل مطلق است.

آیین مقدس اسلام آیین جاویدی است که به این نیازهای فطری انسان توجه داشته و آن ها را به نحو شایسته مرتفع می کند. آیین اسلام با تصویر واجب الوجود که منشأ فیض, قدرت و هستی عالم امکان از یک سو, و تصویر یک عالم رستاخیز این احساس را به انسان می دهد که با مرگ, هستی و حیات انسان قطع نمی شود, بلکه زندگانی در حیات دیگر با شکل بهتر از دنیا (البته در صورت نیکوکار و مؤمن بودن) استمرار خواهد داشت. پس دلهره و هراسی نباید از مرگ داشت, انسان می تواند با تهذیب نفس به قرب الهی نایل آید و از این طریق غریزه مطلق, کمال و جاویدان جویی خویش را اشباع کند.

اسلام با معرفی خداوند متعال به عنوان یگانه آفریدگار و هستی بخش جهان و انسان, حس پرستش و سپاس انسان را به سوی حق راهنمایی می کند. برخلاف بعضی ادیان و مکاتب دیگر که با شریک قرار دادن مانند بت ها و انسان, مثل حضرت عیسی به عنوان یکی از اقانیم سه گانه مسیحیت, حس پرستش انسان را منحرف نموده و او را اشباع نمی کند.

غریزه و فطرت انسان تنها به رستگاری معنوی و ابدی منحصر نشده است. انسان در دنیا طالب خیر و انتفاع بیش تر از انواع نعمت های دنیوی مثل غریزه شهوت است. اسلام با تجویز نعمت ها و زینت های دنیا و مذمت دنیا گریزی و انتخاب زندگانی رهبانی و هم چنین تشویق آیین زناشویی, این نیاز انسانی را رفع کرده است.

قرآن کریم ازدواج و تشکیل خانواده را از آیات الهی و مایه تسکین و آرامش نفس ذکر می کند و پیامبر اسلام(ص) در روایتی, ازدواج را از سنت های خویش می شمارد.

اسلام در وضع و تقنین دیگر قوانین و مقررات خود اعم از فردی و اجتماعی, اعتقادی و عملی اصل فطرت را لحاظ کرده است, که در مباحث بعدی به آن اشاره خواهد شد. شهید مطهری در این باره می گوید:

«مادر و منبع همه رازها و رمزها, روح منطقی اسلام و وابستگی کامل آن به فطرت و طبیعت انسان و اجتماع و جهان است. اسلام در وضع قوانین و مقررات خود رسماً احترام فطرت و وابستگی خود را با قوانین فطری اعلام نموده است. از این جهت است که به قوانین اسلام امکان جاویدانی بودن داده است»؛ (مطهری, ج3: 189).

2 هماهنگی با عقل

قوام انسانیت انسان به قوه عقلانی او است. عقلانیت انسان موجب تفاوت جوهری او با سایر مخلوقات از جمله فرشتگان و حیوانات می باشد. عقل نعمت الهی در حق انسان است که با اتکا به آن انسان به شناخت جهان هستی, آفریدگار و هم چنین اداره زندگانی دنیوی خویش می پردازد. آیینی که مدعی جاودانگی است باید با عقلانیت انطباق و هماهنگی داشته باشد و حداقل عقل گریز و نه عقل ستیز باشد, و گرنه هر دینی با مقابله با عقل اصل وجود خود را از دست خواهد داد.

به عنوان مثال, آیین یهودیت و مسیحیت تحریف شده و مشتمل بر آموزه های خردستیز مانند تجسم خدا در قالب داستان کشتی حضرت یعقوب با خدا (سفر پیدایش 32: 30-24), مسئله تثلیث3, خرید و فروش آمرزش نامه,4 مسئله خدا و گناه نخستین,5 و اتهاماتی به پیامبران است که قلم از درج آن شرمنده است؛ (ر.ک: یوحنا, 2: 1-11؛ سفر تکوین, 19: 30-38؛ سفر خروج, 29: 36-40؛ اشموئیل, 16: 1 و 11: 13؛ لوقا, 7: 33. برای اطلاع بیش تر ر.ک: فخر اسلام, ج3؛ بشارات عهدین, ص73 و 177).

اما آیین مقدس اسلام و آخرین کتاب آسمانی که از آفت تحریف مصون مانده نه تنها تعارض و ستیزی با عقل ندارد, بلکه همیار و مشوق آن است. آیات متعددی وجود دارد که مسلمانان را به تعقل دعوت و از عدم تعقل منع می نماید.

«کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»؛ (بقره (2): 242) «قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»؛ (حدید (57): 17). «إِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَاللهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ»؛ (انفال (8): 22).

اسلام در عرصه اعتقادات, تقلید را برنمی تابد و پذیرفتن اصول عقاید را به دلیل و عقل منوط می نماید و در عرصه شریعت و فقه نیز عقل عِدل قرآن و سنت و از منابع استخراج شریعت محسوب می شود. اصولیین از اهتمام دین به عقل به عنوان یکی از منابع فقه به عنوان «ملازمه عقل و شرع» نام می برند؛ (ر.ک: شیخ انصاری, مطارح الأنظار: 243 و همان, فوائدالاصول, ج3: 59).

3 اهتمام به علوم

انسان برای استفاده از طبیعت و بهره گیری از آن به علوم تجربی مختلف متوسل می شود تا برای خود زندگانی راحتی مهیا نماید. ادیان آسمانی برای بقا و جاودانگی خود نباید مخالفتی با این شیوه داشته باشند, زیرا این شیوه خود از طبیعت و سرشت علم جویی بشر نشئت گرفته است.

هرگونه مخالفت با علم و منافع معقول آن به مخالفت با طبیعت و سرشت انسان بر خواهد گشت که بالتبع مورد پذیرش انسان قرار نخواهد گرفت. نمونه بارز آن مخالفت کلیسا در قرون وسطی و آغاز دوره رنسانس با علوم تجربی و تکفیر دانشمندان است که موجب افول مسیحیت شد و چه بسیار دانشمندانی که به همین دلیل به مخالفت با مسحیت روآوردند.

کلیسا در قرون وسطی به شدت به مخالفت و سرکوب دانشمندان و مبتکران و نظریه پردازان علوم تجربی پرداخت و برای این منظور دادگاه های ویژه تفتیش عقاید «انگیزیسیون» تشکیل داد که درآن بنا, به گزارش مورخان, صدها یا هزاران دانشمند به انواع کیفرها محکوم شدند؛ (دورانت, ج18, 1368: 360).

گالیله به جرم کشف حرکت زمین به دور خورشید در سال 1633 میلادی محاکمه و محکوم شد. راجر بیکن دانشمند نامی غرب چهارده سال حبس را تحمل کرد و ژان ژاک روسو و کانت از غضب و تهدید کلیسا مصون نماندند؛ (یر, 1371: 193, 129؛کاسیرر, 1370: 336).

اما آیین مقدس اسلام از همان ابتدا مسلمانان را دعوت به فراگیری علوم تجربی مختلف, در کنار فراگیری علوم دینی نمود؛ چنان که پیامبر اسلام(ص) در روایت معروف «طلب العلم فریضة علی کل مسلم» (کلینی, ج1: 300) یادگیری علم را یک عمل واجب شمرده است.

هم چنین به تشویق پیامبر(ص) زید بن ثابت, زبان عبری یا سریانی- یا هر دو- را فراگرفت (زرین کوب, 1369: 27) و بعدها نهضت ترجمه در میان مسلمانان رواج یافت و با ترجمه کتاب های مختلف, مسلمانان با علوم مختلف, از منطق و فلسفه گرفته تا علوم تجربی آشنا شده و خود به تکامل آن پرداختند که ره آورد آن پی ریزی با شکوه تمدن اسلامی بود که تمدن امروز مغرب زمین مدیون آن است؛ (زرین کوب, همان: فصل سوم).

نتیجه آن که: اسلام بر خلاف مسیحیت به تشویق فراگیری علوم مختلف و تمجید عالمان پرداخته است و امروز نیز این شیوه برای اسلام که مدعی جاودانگی است, یک اصل بنیادی محسوب می شود.

4 سهولت و سادگی

یکی دیگر از ملاک ها و ویژگی های آیین جاوید که مدعی فراگیر بودن و جریان داشتن در حق همه انسان ها در همه اعصار است, لزوم قابل فهم بودن و سادگی در عرصه اعتقادات و آموزه دینی و دوری از تکالیف طاقت فرسا و زیان آور در عرصه عبادات و احکام فردی و اجتماعی است. اگر دینی در مقوله معرفتی و اعتقادی خود پیام آور آموزه های پیچیده و بغرنج و به تعبیری فلسفی محض باشد, تصور آن و در نتیجه تصدیق و ایمان به آن برای مردم مشکل آفرین خواهد بود و از مقبولیت عامه برخوردار نخواهد بود.

آیین یهودیت در نسبت عزیر به عنوان فرزند خداوند و آیین مسیحیت در نسبت عیسی به عنوان خدا یا یکی از خدایان سه گانه (اقانیم ثلاثه) با این مشکل روبه رو است که دین پژوهان مسیحی مسئله تثلیث را از رموز و معمای دینی غیر قابل حل خود توصیف می کنند که توضیح آن در پاورقی صفحات پیشین گذشت.

اما آیین مقدّس اسلام توسط پیامبر اکرم(ص) ابتدا با یک گزاره بسیار ساده یعنی «قولوا لااله الا الله تفلحوا» (مسند احمد, بی تا, ج30: 492), شروع شد و در مراحل بعدی با معرفی خداوند به عنوان آفریدگار انسان و تبیین صفات کمالی او و هم چنین آموزه رستاخیز ادامه یافت.

به دلیل سادگی آموزه های اسلام بود که در زمانی کوتاه در عصر پیامبر(ص) انسان های زیادی به این آیین گرویده و حاضر شدند تا پای جان برای پیشرفت مبانی آن پیش روند.

در جریان جنگ ها و تصرف شهرها, اسلام با مخالفان با مدارا رفتاری می کرد که این عامل خود موجب گرویدن ملت های دیگر به اسلام می شد. گوستاولوبون در این باره می گوید:

«زور و شمشیر موجب پیشرفت قرآن نگشت, زیرا رسم اعراب این بود که هر کجا را که فتح می کردند, مردم آن جا را در دین خود آزاد می گذاردند؛ این که مردم مسیحی از دین خود دست برمی داشتند و به دین اسلام می گرویدند و زبان عرب را بر زبان مادری خود برمی گزیدند, بدان جهت بود که عدل و دادی که از آن عرب های فاتح می دیدند, مانندش را از زمامداران پیشین خود ندیده بودند». (لوبون, بی تا: 141)

خداوند متعال بارها در قرآن کریم تأکید نموده است که اراده اش بر جعل آموزه ها و احکام آسان و نفی عسر و حرج تعلق گرفته است:

«یُرِیدُ اللهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»؛ (بقره (2): 185).

«مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»؛ (حج (22): 78).

«یُرِیدُ اللهُ أَن‎ یُخَفَّفَ عَنکُمْ»؛ (نساء (4): 28).

«مَا یُرِیدُ اللهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِنْ حَرَجٍ»؛ (مائده (5): 6).

هم چنین قرآن کریم تأکید دارد که تکالیف اسلام در حد وسع و قدرت انسان است نه بیش تر:

«لاَ نُکَلِّفُ نَفْساً اِلاَّ وُسْعَهَا»؛ (انعام (6): 152).

«لاَ یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاَّ مَا آتَاهَا»؛ (طلاق (65): 7).

پیامبر اسلام(ص) نیز آیین و بعثت خویش را بر سهولت و تسامح استوار می داند:

«و لکن بعثتی با الحنیفة السهلة السمحه»؛ (کلینی, ج5: 494).

فقها نیز با الهام از کتاب و سنت در صدد نظام مند کردن فقه براساس سهله و سمحه برآمده و برای آن قواعد خاص لحاظ نموده اند. در این باره می توان به «قاعده ید», «اصالة الصحة», «اصالت اباحة», «اصالت حلیت», «سوق المسلمین», «برائت», «طهارة», «احتیاط در دم و عرض مسلم» و «اضطرار», اشاره کرد؛ (نراقی, 1408: 67).

5 انسجام و استحکام درونی

از ویژگی های دین حق و جاوید آن است که آموزه های آن متقن و با یکدیگر هماهنگ باشد, به گونه ای که اولاً: با اجزای دیگر تعارض و ناهم خوانی نداشته و از هرگونه تعارض و ضدیت به دور باشد. ثانیاً: در عرصه های مختلف مانند اعتقادی, اقتصادی, اجتماعی و سیاسی همگی مانند اجزای یک ماشین, نقش خود را برای تحقق یک هدف از پیش تعیین شده, ایفا کنند.

خداوند در آیات متعدد به اتقان و استحکام قرآن تأکید می کند:

«وَ لَو کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیِهِ اخْتِلاَفاً کَثِیراً»؛ (نساء (4): 82)

«کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَکِیِمً خَبِیرً»؛ (هود (11): 1)

اتقان آیات قرآن مجید, خود بهترین دلیل بر آسمانی بودن و شایستگی آن برای جاودانگی می باشد, برخلاف عهد قدیم و جدید که مشتمل بر تناقضات مختلف می باشد.6

آیین مقدس اسلام غایت و هدف ذاتی از آفرینش انسان و نبوت را تأمین سعات اخروی می داند و چون این سعادت, بدون سعادت و تأمین زندگانی مادی در حد اعتدال, نشدنی یامشکل است, از این رو دین به حیات دنیوی انسان نیز پرداخته و گزاره های دینی خود را به گونه ای تنظیم نموده است که این دو هدف قابل دست رس باشد.

بر اساس این, نظام های مختلف اسلام مانند نظام عبادی, حقوقی, جزایی, اقتصادی و اخلاقی همگی بر محوریت این دو هدف می چرخند. اسلام برای تأمین سعادت اخروی انسان برنامه ها و راه کارهای مختلف نظیر عبادات و احکام کیفری برای گناهکاران اخلاقی در نظر گرفته است. هم چنین متذکر شده است که عبادت نباید به گونه ای باشد که به ترک دنیا و رهبانیت منجر شود.

اسلام هم چنین برای سعادت دنیوی انسان راه کارهای مختلف مانند تشویق به آبادانی دنیا و استفاده از نعمت های دنیوی, عدالت اجتماعی, توزیع و گردش ثروت از طریق مالیات شرعی مثل خمس, زکات, صدقه, قرض الحسنه, و احکام کیفری برای متخلفان در نظر گرفته است.

وجود چنین احکام مرتبط با یکدیگر از نظام مند بودن دین اسلام حکایت می کند. تصویر نظام سیاسی و اقتصادی اسلام در فصل آینده به تفصیل خواهد آمد.

6 پاسخ گویی به نیازهای معرفتی و فقهی روز (اجتهاد)

در عرصه معرفت و عمل یک سری سؤالات, شبهات و مشکلات برای انسان رخ می دهد که از دین کامل و خاتم انتظار می رود به گره گشایی آن ها بپردازد و گرنه جاودانگی آن مورد تردید قرار می گیرد.

آیین مقدس اسلام در عرصه معرفت و اندیشه با اتکا به عقل و فطرت نیز استفاده از قرآن و روایات, به تفسیر و تبیین جهان هستی و مسایل آن از قبیل اصل مبدأ و معاد پرداخته است.

راه کار دیگر اسلام برای پاسخ گویی به نیازهای جدید, توجه به تربیت و رشد عالمان و متخصصان دین و به رسمیت شناختن تفاسیر آنان است که به اصل «اجتهاد» معروف است. این شیوه در عصر پیامبر(ص) و ائمه اطهار با تشویق قرآن اِعمال می شد, از مفتیان معروف صحابه می توان به معاذ بن جبل (م 17 یا 18 قمری), عبدالله بن عباس (م 31 ق), سلمان فارسی (م36ق) و ابن مسعود (م32ق) اشاره کرد. (جناتی, کیهان اندیشه, شماره 48: 41). پیامبر اسلام(ص) نمایندگان فرهنگی و دینی خود را به منظور پاسخ گویی به مخاطبان به سوی سرزمین های مختلف و دور گسیل می کرد که در این جا می توان به مسافرت حضرت علی(ع) و معاذ بن جبل به یمن اشاره کرد. خود ائمه اطهار به بعض یاران خود این اجازه را می دادند که به عنوان عالم دین به پاسخ گویی شبهات مردم در مقوله اندیشه و فقه بپردازند. امام علی(ع) از محتشم بن عباس فرماندار مکه می خواهد که پاسخ گوی سؤال ها و شبهه های مردم باشد؛ «أفت المستفتی»؛ (اسدالغابة, ج4, ص197).

هم چنین امام صادق(ع) از ابان بن تغلب می خواهد که در مسجد جلوس کرده و به حل و فصل فتاوی مردم بپردازد؛ «اجلس فی المسجد و أُفت الناس»؛ (اردبیلی, 1403, ج1: 9)

امام رضا(ع) نیز جواب سؤال یکی از اصحاب دور از دسترس خود, را به یونس بن عبد الرحمن ارجاع می دهد؛ (عاملی, 1412, ج18: باب 11, ج9). مطابق آیات قرآن (نحل:43 ) و روایات جواب گویی به شبهات و سؤالات مردم در عصر غیبت امام معصوم7 به خبرگان و متخصصان علوم دینی واگذار شده است تا از این طریق مخاطبان دین خاتم سؤالات و مشکلات دینی خود را مرتفع سازند. راه کاری که اسلام و به خصوص مذهب تشیع برای تبیین آموزه های دینی و پاسخ مسایل علمی در عصر غیبت لحاظ نموده است, به اصل اجتهاد معروف است که توضیح آن در صفحات پیشین گذشت.

نکته قابل توجه این که اجتهاد در هر عصری متناسب آن و رو به تکامل خواهد بود و به تعبیر شهید مطهری, امری نسبی است. وی در تبیین این مطلب می نویسد:

«علمای حدود هزار سال پیش نظیر شیخ طوسی قطعاً مجتهدان مبرزی بوده اندو توده مردم به حق از آنان تقلید و پیروی می کردند...اما از نظر فقهای عصرهای اخیر, آن نوع بینش و آن طرز تفکر منسوخ است, زیرا بینش های نوتر و عمیق تر و وسیع تر واقع بین تر از آن را گرفته است...از این جا به خوبی می توانیم بفهمیم که اجتهاد یک مفهوم«نسبی» و متطور و متکامل است و هر عصری و هر زمانی بینش و درک مخصوصی ایجاب می کند.

این نسبیت از دو چیز ناشی می شود: قابلیت و استعداد پایان ناپذیر منابع اسلام برای کشف و تحقیق, و دیگر تکامل طبیعی علوم و احکام بشری, و این است راز بزرگ خاتمیت»؛ (مطهری, مجموعه آثار, ج3: 201).

امام خمینی نیز به تکاملی بودن اجتهاد معترف بود و از فقه اسلام به فقه پویا تعبیر می کرد و این نکته را متذکر می شد که اجتهاد مصطلح در حوزه ها برای اداره کشور کافی نیست؛ (امام خمینی, صحیفه نور, 1365, ج21: 100) .

در پرتو اصل اجتهاد است که اسلام با مقتضیات زمان و نیاز های نوین منطبق شده و به بن بست نمی رسد. فقها از طریق اجتهاد به تبیین و حل و فصل مسایل جدید مانند عقد بیمه، تلقیح, تشریح بدن میت, عقیم سازی, احتکار و وضع مالیات می پردازند. اجتهاد با تفویض اختیارات ویژه به حاکم دینی قلمرو اختیارات وی در اداره کشور را بسط داده و از بروز معضلات سیاسی و اجتماعی جلوگیری می کند, که بحث آن خواهد آمد.

7 سازگاری دین و دنیا

دینِ مدعی خاتمیت و جاودانگی باید در عرصه فعل و رفتار فردی و اجتماعی به صورت کامل و صحیح به تبیین امور بپردازد و برای رسیدن به مقصود اصلی یعنی تکامل معنوی آسایش مردم را به مخاطره نیندازد. با نگاهی به آیین مقدس اسلام در می یابیم که اسلام نه تنها به ترک دنیا و زندگانی رهبانی توصیه نمی کند, بلکه ضمن نهی از آن به استفاده بهینه از نعمت های دنیوی نیز سفارش می کند:

«و لا تنس نصیبک من الدنیا»؛ (قصص(28): 77).

در جایی دیگر, قرآن کریم در نقد کسانی که از پیش خود به تحریم نعمت ها و زینت های معقول دنیا می پرداختند, می فرماید:

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»؛ (اعراف (7): 32).

پیامبر اسلام(ص) نیز با الهام از آیات قرآنی, مؤمنان را از انتخاب زندگانی رهبانی و ترک دنیا برحذر می داشت و می فرمود:

«همانا خداوند تبارک و تعالی بر ما زندگی رهبانی را توصیه و واجب نکرده است, رهبانیت امت من حضور در میادین جهاد در راه خداست»؛ (قمی, 1416: ذیل ماده رهب).

به حضرت گزارش شد که شخصی به نام عثمان بن مظعون به ترک دنیا پرداخته و شب و روز خود را با روزه و عبادت می گذراند. حضرت از شنیدن این گزارش غضبناک شد چنان که نعلین خود را به دست گرفت و با عجله نزد او رفته و خطاب به وی فرمود:

«ای عثمان! خداوند مرا برای رهبانیت مبعوث نکرده است, بلکه مرا به سوی یک آیین سهل برانگیخته است, من روزه می گیرم, نماز می خوانم, در عین حال با همسرم زندگی زناشویی دارم, هرکس فطرت مرا دوست دارد, باید به سنت من ملتزم شود و نکاح از سنت من است»؛ (حر عاملی, 1412, ج14: 74).

8 دفاع از اصول اخلاقی و انسانی

زندگی دنیوی تنها به بُعد مادی و حیوانی منحصر نشده است, بلکه به معنای حقیقی آن شامل اصول اخلاقی و فضیلت می شود که تبیین آن به علم اخلاق واگذار شده است. رعایت انصاف, راست گویی و راستی, وفا به وعده, کمک به دیگران, عدالت, پاکدامنی و عفت کلام از اصول اخلاقی و ارزشی است که وجدان و عقل انسانی به رعایت آن و هم چنین جاودانگی آن اصول حکم می کند.

نکته مهم و ظریف در توجه اسلام به اصول مورد اشاره, رعایت جانب اعتدال و دوری از افراط در التزام به بعض اصول اخلاقی و ترک بعض دیگر است. مثلاً اسلام ضمن سفارش به گذشت و عفو در برابر ظلم و ستم این نکته را مورد تأکید قرار می دهد که انسان باید بکوشد نه ظالم و نه مظلوم واقع شود قرآن کریم در این باره می فرماید:

«لاَ تَظْلِمُونَ ولاَ تُظْلَمُونَ»؛ (بقره(2): 279).

امام علی (ع) نیز به دشمنی با ظالم و یاری ستم دیده سفارش می کند:

«کونوا للظالم خصماً و للمظلوم عونا»؛ (نهج البلاغه, نامه 47).

قران کریم یکی از اهداف نبوت را ایجاد عدالت و مبارزه با حکومت های جور و ظالم توصیف می کند که تفصیل آن در مباحث آینده خواهد آمد.

از این جا تفاوت اسلام و مسیحیتِ تحریف شده که ظلم پذیری را اجازه می دهد, روشن می شود.8

9 عدم مداخله در جزئیات

امور متغیر و جزئیات بر حسب مرور و گذشت زمان تغییر یافته و احکام متعلق به آن نیز تغییر می یابد؛ به عنوان مثال, تا چهار قرن پیش, در میدان های جنگ, از ابزاری هم چون شمشیر و نیزه و اسب و شتر و الاغ و قاطر به کار گرفته می شد, اما امروزه این ابزار در این اهداف کاربرد ندارد. از این رو امام صادق(ع) در روایتی بهترین الگوی لباس هر زمان را الگوی همان عصر معرفی کند: «خیر لباس کل زمان لباس اهله»؛ (حر عاملی, 1412, ج5: 8).

دین مدعی خاتمیت و جاودانگی نباید در امور متغیر و جزئی دخالت داشته و به تعیین نوع خاص آن بپردازد, زیرا امور جزئی با مرور زمان به فراموشی سپرده خواهد شد و لازمه آن وهن آموزه های دینی و تضاد دین و علم خواهد بود.

آیین مقدس اسلام با توجه به این نکته ضمن تبیین مبانی و اصول و جهات کلی در عرصه های مختلف سیاسی, اجتماعی, اقتصادی و نظامی, تبیین جزئیات و شکل های خاص را به عقلا و نخبگان جامعه سپرده است, که در این جا به چند مورد از آن ها اشاره می شود: در عرصه نظامی, اسلام به بیان اصل کلی لزوم امادگی در مقابل دشمن و به وحشت انداختن آن تأکید دارد؛ «وَ اَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ»؛ (انفال(8): 60).

این آیه یک اصل کلی را به مسلمانان می آموزد, اما این که نوع دفاع چگونه باید باشد, به زمان و مکان بستگی دارد.

اسلام در موضوع اقتصاد به تبیین اصول کلی مانند اصل مالکیت, مبادله ثروت و مال با رضایت و امکان انتفاع از مال پرداخته است؛ (بقره(2): 188). در پرتو این اصول امروزه فقها به تجویز انواع قراردادها و معاملات جدید مثل بیمه, بانکداری و فروش خون پرداخته اند.

اسلام در عرصه اجتماع و سیاست چند اصل و مبنای کلی دارد که از جمله آن ها می توان به عدالت اجتماعی, آزادی های سیاسی و اجتماعی و لزوم شور و مشورت با مردم در اداره حکومت اشاره کرد, اما درباره شکل های مختلف حکومت از قبیل پارلمانی, جمهوری, انواع مختلف دموکراسی, فدرالی, تفکیک قوا و غیره نظر خاصی نداشته و تعیین آن را به نخبگان هر قوم سپرده است.

علامه طباطبایی درباره شکل حکومت از قبیل حکومت جهانی, منطقه ای, ملیتی و فدرالی می گوید:

«طرح هایی است که در شریعت اسلام دستور مربوط به تعیین یکی از آن ها وارد نشده است و حقاً هم نباید وارد شود, زیرا شریعت تنها متضمن مواد ثابته دین است و طرز حکومت با تغییر و تبدل جامعه ها بر حسب پیشزفت تمدن قابل تغییر است»؛ (طباطبایی, بی تا: 81 و112)

شهید مطهری نیز در این باره می نویسد:

«اسلام هرگز به شکل و صورت و ظاهر زندگی نپرداخته است. تعلیمات اسلامی همه متوجه روح و معنی و راهی است که بشر را به آن هدف ها و معانی می رساند. اسلام هدف ها و معانی ارایه طریقه رسیدن به آن هدف ها و معانی را در قلمرو خود گرفته و بشر را در غیر این امر آزاد گذاشته است و به این وسیله از هرگونه تصادمی با توسعه تمدن و فرهنگ پرهیز کرده است.

در اسلام یک وسیله مادی و یک شکل ظاهری نمی توان یافت که جنبه «تقدس» داشته باشد و مسلمان وظیفه خود بداند که آن شکل ظاهر را حفظ نماید»؛ (مطهری, مجموعه آثار, ج3: 190).

ایشان در جایی دیگر تأکید می کند که اسلام در عصرهای مختلف به تبیین اهداف پرداخته و تعیین شکل ها, صورت ها وابزارها را به علوم مربوطه سپرده است:

«اسلام با قرار دادن هدف ها در قلمرو خود و واگذاشتن شکل ها و صورت ها و ابزارها در قلمرو علم و فن, از هرگونه تصادمی با توسعه فرهنگ و تمدن پرهیز کرده است...اسلام نه برای کفش و لباس مد خاصی آورده و نه برای ساختمان ها سبک و استیل معینی در نظر گرفته و نه برای تولید و توزیع, ابزارهای مخصوصی معین کرده است»؛ (مطهری, همان,ج19: 117).

وی در ادامه به مسئله خط, نوع غذا خوردن, انواع پوشش و نوع زبان اشاره می کند و متذکر می شود که اسلام در مورد این مسایل نظر خاصی ندارد؛ (همان: 120).

10 پویایی و کارآرایی شریعت

ادیان مختلف بر یک سری احکام عملی «بایدها و نبایدها» استوار می باشند که تکالیف و نوع رفتار و فعل انسان متدین را با تعیین احکام پنج گانه (واجب, مستحب, حرام, مکروه, مباح) مشخص می کند و بخش حقوقی دین را تشکیل می دهد. در آیین مقدس اسلام این بخش به علم فقه حواله شده است. علم فقه با قدمت بیش از هزار سال, امروزه یکی از گسترده ترین علوم حقوقی جهان را به خود اختصاص داده است.

فقه اسلام با بهره گیری از یک سری اصول و مبانی خاص, خاتمیت و جاودانگی اسلام را در عرصه فعل و رفتار به اثبات می رساند که در این جا به برخی از این مبانی و راه کارها اشاره می شود.

1 10 وضع احکام ثابت و متغیر

انسان و زندگی فردی و اجتماعی او از یک سری نیازها و احتیاجات ثابت و متغیر شکل گرفته است, مثلاً نیاز انسان به عدالت, نیکوکاری, نوع دوستی, و نعمت های دنیوی, نیاز ثابت و دائمی است, اما نیاز به اسب, شتر, تیرو کمان, اتومبیل, قطار و هواپیما, و سلاح های مخصوص, نیازهای موقت و متغیر بوده و به زمان خاص اختصاص دارد.

روشن است که هر دو قسم از نیازها, مقتضی مقررات و قوانین متناسب خود است. آیین مقدس اسلام این نکته ظریف را در شریعت خود لحاظ نموده و قوانین و شرایع ثابت و جاودان خود را برای نیازهای ثابت و دائمی انسان وضع کرده است؛ (ر.ک: طباطبایی, فرازهایی از اسلام: 67و75؛ مطهری, مجموعه آثار, ج3: 191 و ج19: 118). نیاز انسان به پرستش و عبادت آفریدگار خود نیاز دائمی است که برای تأمین آن یک سری احکام عبادی وضع گردیده است.

اسلام در عرصه های دیگر از قبیل سیاست, اجتماع, اقتصاد, و جنگ و صلح, دو قسم احکام ثابت و متغیر دارد. مثلاً در عرصه سیاست, توجه و اهتمام به عدالت و آزادی اجتماعی, توجه به آرای مردم از طریق شورا و مشورت, لحاظ صفات خاص برای حاکم, و در عرصه جنگ و صلح اهتمام به آمادگی کامل و تجهیز نیرو در برابر دشمن, و توصیه به صلح در صورت عدم توطئه دشمن, جزء احکام ثابتی است که اسلام در نظر گرفته است, که تفصیل آن در مباحث آینده خواهد آمد.

از احکام متغیر اسلام می توان به حرمت بیع خون, حرمت شطرنج , خضاب موی سر و ریش, توصیه و استحباب ورزش اسب سواری و مسابقه تیر و کمان اشاره کرد که امروزه این احکام با تبدل موضوع آن تغییر یافته است؛ انتفاع عقلایی داشتن فروش خون, از آلات قمار خارج شدن شطرنج و عدم انتفاع از اسب سواری و تیر و کمان در میدا ن های جنگ, موجبات تغییر احکام فوق می باشد؛ (مطهری, همان, ج19: 119).

یکی دیگر از راه کارهای تغییر موقت حکم شرع, اختیارات ویژه حاکم اسلامی است که در مباحث آنده به آن اشاره خواهد شد.

2 10 لحاظ مصلحت و مفسدت در وضع احکام

یکی از اصول عقلی و حقوقی این است که قوانین و مقررات باید تابع مصالح و مفاسد متعلقات خود باشد, به این صورت که در وضع مقررات باید مصلحت فرد و اجتماع مورد لحاظ قرار گیرد, در احکام وجوبی و استحبابی, عنصر مصلحت و در احکام تحریمی و کراهتی عنصر مفسدت عامل تعیین کننده باشد.

این نکته عقلی و حقوقی در شریعت اسلام مورد توجه قرار گرفته است. اصل «الأحکام تابعة للمصالح و المفاسد» از اصول مشهور در نزد فقها و اصولیین است؛ (ر.ک: شیخ طوسی, عدة الاصول, ج2: 731؛ راوندی, فقه القرآن, ج2: 15؛ محقق حلی, معارج الاصول: 162؛ آخوند خراسانی, کفایة الاصول, ج2: 49 و233؛ امام خمینی, تهذیب الاصول, ج2: 341 و الرسائل, ج1: 42). علامه حلی از فقها و متکلمان نامی شیعه با اشاره به امکان تغییر احکام با تغییر مصالح و مفاسد که با تغییر زمان و اختلاف مکلفین ممکن می شود, می گوید:

«الأحکام منوطة باالمصالح تتغیر بتغیر الاوقات و تختلف باختلاف المکلفین»؛ (علامه حلی, کشف المراد: 282).

امام رضا (ع)در روایتی در این باره می فرماید:

«هر آنچه خداوند تبارک و تعالی آن را حلال نموده, ما بر آن مصلحت بندگان و موجبات بقایشان را یافتیم که از آن مستغنی نمی شوند. هم چنین ما یافتیم که بندگان نیازی به اشیای حرام ندارند, بلکه آن ها موجب فساد گردیده و انسان را به سوی فنا و هلاک سوق می دهند»؛ (مجلسی, 1403, ج6: 93)

از امام باقر(ع) نیز در این زمینه روایتی گزارش شده است؛ (صدوق, 1408, ج2: 196).

استاد شهید مطهری اصل مورد اشاره را از عوامل جاودانگی اسلام برشمرده و می نویسد:

«یکی دیگر از جهاتی که نشانه هماهنگی تعلیمات اسلام با فطرت و طبیعت است و به آن امکان جاوید ماندن می دهد, رابطه علّی و معلولی احکام اسلامی با مصالح و مفاسد واقعی و درجه بندی احکام از این نظر است. در اسلام اعلام شده که احکام تابع یک سلسله مصالح و مفاسد واقعی است که در یک درجه نمی باشند».(مطهری, مجموعه آثار, ج3: 193).

شهید مطهری در جای دیگر نکته ظریفی از اصل تعلق احکام به مصالح استنتاج می کند و آن نفی احکام توصیف دین به ماورای عقل است؛ توصیفی که در بعضی ادیان مانند مسیحیت در تحلیل اصل تثلیت ذکر می شد. ایشان در توضیح این مطلب می نویسد:

«قوانین اسلامی به اصطلاح امروز در عین این که آسمانی است, زمینی است, یعنی بر اساس مصالح و مفاسد موجود در زندگی بشر است؛ به این معنا که جنبه مرموز و صد در صد مخفی و رمزی ندارد که بگوید حکم خدا به این حرف ها بستگی ندارد , خدا قانونی وضع کرده و خودش از رمزش آگاه است...در سیستم قانون گذاری اسلام راهی برای عقل باز شده است, آن گاه عقل می گوید خود اسلام گفته احکام من مافوق عقل نیست و عقلانی است»؛ (مطهری, همان, ج21: 293).

به دلیل تعلق احکام به مصالح, برخی از عالمان اسلام مدعی ملازمه میان حکم عقل و شرع شده و بر این اعتقادندکه هر حکم عقلی را شرع امضا می کند؛ (ر.ک: میرزای قمی, قوانین اصول, ج2: 392؛ اصفهانی, محمد حسین, نهایة الداریه, ج2: 128؛ وحید بهبهانی, فوائد الحائریة: 96؛ مکارم شیرازی, ناصر, انوارالأصول,ج2: 504؛ مظفر, محمدرضا, اصول الفقه, ج2: 273).9

بنابراین سان احکام شریعت اسلام در بیش تر موارد با حکم عقل هم خوانی دارد و موردی یافت نمی شود که به صورت صریح با حکم عقل ناسازگار و متعارض باشد, بلکه چنان که اشاره شد ممکن است عقل به دلیل محدودیتش در زمانی ملاک حکم شرع را درک نکند, که این به معنای جهل به ملاک است و نه تعارض شریعت و عقل.

3 10 تقدیم اهم بر مهم

یکی از شاخص های تکاملی بودن مسئله قانون گذاری, توجه به تقدیم اهم بر مهم است. در صورت انحصار امر مصلحت یا مفسدت آمیز به یک مورد, در ارتکاب فعل مصلحت و ترک مفسدت تردید نیست, اما در صورت تعارض و تزاحم دو امر مصلحت یا مفسدت آمیز قانون گذار باید فعل اهم را بر مهم و ترک فعل افسد را بر فاسد مقدم دارد. این اصل عقلایی در شریعت اسلام مورد توجه قرار گرفته است, چنان که از پیامبر(ص) روایت شده است:

«آن جا که دو امر قابل احترام جمع شده و ]تنها انجام یکی میسور باشد[, از امر کوچک برای انجام امر مهم تر صرف نظر می شود»؛ (ابن اثیر, النهایة, ج1: 359)

در ناحیه ضرر و مفسده نیز آیه ذیل تحریم خمر و قمار را غلبه اثم و مفسده آن دو بر منافعش ذکر می کند:

«یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ أِثْمُهُمَا أَکْبَرَ مِنْ نَفْعِهِمَا»؛ (بقره (2): 219).

این آیه به صراحت دلیل تحریم خمر و قمار را اصل تقدیم اهم بر مهم ذکر می کند, زیرا ارتکاب خمر و قمار هر چند دارای منافع اندک است, اما گناه و آثار سوء آن دو به مراتب از منافعشان بیش تر است و از این رو مورد تحریم قرار گرفته است.

اصل مورد اشاره, در امور فردی و اجتماعی جاری می شود. فقهای اسلام با اتکا به این قاعده در موارد تزاحم منافع فرد و جامعه به سود دومی فتوا داده اند که به عنوان مثال می توان به تخریب محل سکونت و تجارت افراد به منظور احداث یا توسعه خیابان اشاره کرد.

استاد مطهری با اشاره به این که این اصل از ثمرات اصل پیشین (تعلق احکام به مصالح) است, می گوید:

«این جهت سبب شده که باب مخصوصی در فقه اسلامی به نام باب «تزاحم»یا «اهم و مهم» باز شود و کار فقها و کارشناسان اسلامی را در موارد برخورد و اجتماع مصالح و مفاسد گوناگون آسان نماید.

اسلام خود اجازه داده است در این گونه موارد, علمای امت درجه اهمیت مصلحت ها را با توجه به راهنمایی های خود اسلام بسنجند و مصالح مهم تر را بر مصالح کم اهمیت تر ترجیح دهند و خود را از بن بست خارج نمایند»؛ (مطهری, همان, ج3: 193).

وی جواز تشریح بدن میت به منظور تحقیقات و تعلیمات پزشکی را ره آورد قاعده تقدیم اهم بر مهم ذکر می کند؛ (همان).

4 10 نفی عسر و حرج

مکاتب و ادیان مختلف هر چند برای مؤمنان خود تکالیف و باید و نبایدهایی را عرضه داشته اند, اما شرط دین خاتم و عقلانی این است که تکالیف آن طاقت فرسا نبوده و موجب عسر و حرج مخاطبان آن نگردد

شریعت مقدس اسلام ضمن وضع قوانین و احکام عبادی و اجتماعی, مبنا و محور قانون گذاری خود را بر اصل سهولت و نفی عسر و حرج از بندگان قرار داده است. تفصیل این اصل قبلاً گذشت.

5 10 ضرر و ضرار

ضرر و آسیب رساندن به خود یا دیگران به هر شکلی که باشد, عمل قبیح و مذمومی است. یکی از قواعد فقهی شریعت اسلام قاعده «نفی ضرر و ضرار» است که فقها با توسل به آن هرگونه ضرر رساندن مالی, فیزیکی و حیثیتی به خود یا دیگران را تحریم نموده اند.

پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) در قضایای مختلف, با توسل به این اصل به قضاوت پرداخته اند؛ (حر عاملی, همان, ج17: 333 و نهج البلاغه, نامه 53).

6 10 اختیارات ویژه حاکم دینی

مکاتب و ادیانی که علاوه بر سعادت فردی و اخروی مدعی تأمین سعادت اجتماعی و دنیوی مخاطبان خود هستند, در اداره کشور و حل و فصل مسایل و معضلات اجتماعی, سیاسی, اقتصادی و نظامی از جهت وضع قانون یا اجرای آن با مشکلات و بن بست هایی روبه رو می باشند.

حکومت های غیر دینی با تفویض اختیارات ویژه برای اشخاص حقیقی یا حقوقی به حل این مشکل پرداخته اند.

آیین مقدس اسلام این مشکل را در عصر پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) با تفویض اختیارات خاص حل و فصل کرده است. اما در عصر غیبت, اسلام, بنابر نظریه معروف, فقیه جامع الشرایط را مسئول اول حکومت البته با پذیرش مردم تعیین نموده است, که او با تسلط بر مبانی دینی و نیر در نظر گرفتن مسایل و مقتضیات زمان به حل مشکلات فردی و اجتماعی دین می پردازد.

محقق نائینی ضمن تقسیم نمودن احکام دین به احکام ثابت (منصوص) و متغیر (غیر منصوص) معتقد است تغییر و تصرف در قسم دوم در عصر غیبت به نواب عام امام عصر(عج) واگذار شده است که ولی فقیه بر حسب مصالح و مقتضیات زمان در آن ها تصرف می کند. وی می گوید:

«دستورات اولیه (علی کل تقدیر, خارج از دو قسم نخواهد بود, چه بالضروره یا منصوصاتی است که وظیفه عملیه آن بالخصوص معین و حکمش در شریعت مطهره مضبوط است و یا غیر منصوصی است که وظیفه عملیه آن به واسطه عدم اندارج در تحت ضابط خاص و میزان مخصوص غیر معین و به نظر و ترجیح ولی نوعی موکول است.

واضح است که هم چنان که قسم اول نه به اختلاف اعصار و امصار قابل تغییر و اختلاف و نه جز تعبد به منصوص شرعی الی قیام الساعة وظیفه و رفتاری در آن متصور تواند بود, همین طور قسم ثانی هم تابع مصالح و مقتضیات اعصار و امصار و به اختلاف آن قابل اختلاف و تغییر است... در عصر غیبت هم به نظر و ترجیحات نواب عام یا کسی که در اقامه وظایف مذکوره عمّن له ولایة لأذن, مأذون باشد, موکول خواهد بود»؛ (نائینی, 1382: 134 و 137).

علامه طباطبایی حاکم دینی را مقام صلاحیت دار برای وضع مقررات و احکام متغیر در اسلام ذکر نموده و می نویسد:

«هرگونه مقررات جدیدی که در پیشرفت زندگی اجتماعی جامعه مفید باشد و به صلاح اسلام و مسلمین تمام شود, مربوط به اختیارات والی است و هیچ گونه ممنوعیتی در وضع و اجرای آن نیست» (طباطبایی, فرازهایی از اسلام: 78).

استاد مطهری اختیارات خاص حاکم دینی را یکی از دلایل جاودانگی اسلام دانسته و می گوید:

«یکی از عواملی که کار انطباق اسلام با مقتضیات زمان و به عبارت بهتر با نیازمندی های زمان را آسان می کند, اختیارات بسیار وسیعی است که خود اسلام به حاکم شرعی داده»؛ (مطهری, ج2, 1362: 63).

وی وضع زکات برای اسب توسط امام علی(ع), طلاق قضایی, تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی و تخریب منازل مسکونی به منظور احداث خیابان را ره آورد اصل مورد اشاره ذکر می کند؛ (همان: 85 و 91).

نتیجه گیری

در این مقاله نخست این نکته به دست آمد که جاودانگی اصل دین به معنای آموزه های معرفتی و اخلاقی و به تعبیری گوهر دین امر ثابت و جاودان است و به دلیل ثبات نیازهای انسان به دین که از فطرت انسان منبعث است, هیچ فرضی در تغییر گوهر دین متصور نیست.

اما آموزه های فقهی که شامل احکام عبادی, فردی, اجتماعی, سیاسی, اقتصادی و غیره می شود, به دو بخش ثابت و متغیر تقسیم می شوند, علت تغییرها مختلف می تواند باشد. مصلحت جامعه, فرد, تغییر موضوع, امکان استفاده محلل, کارآمدی و مقاصد شریعت از این علل هستند.

نگارنده جاودانگی را در دو مقام (تبیین ادله جاودانگی و مناط های آن) مورد بحث قرار داده است. در تبیین ادله چهار دلیل (1 حقیقیه بودن گزاره های دینی 2 اطلاق مقامی 3 آیات 4 روایات) ذکر شده است.

برای تجلیل عقلائی از جاودانگی و روشن نمودن آن و به تعبیری برای توجیه جاودانگی شریعت ده مناط مورد استقراء و تحلیل قرار گرفت. نکته قابل ذکر این که این ده مناط چرائی جاودانگی و سرمدیت آیین مقدس اسلام از چهارده قرن پیش تا رستاخیز را تبیین می کند که شامل دین به معنای عام, یعنی آموزه های اعتقادی, اخلاقی و احکام فقهی (شریعت) می شود, به این معنا که شرط جاودانگی دین دارا بودن مناط های جاودانگی در هر سه عرصه فوق می باشد. چرا که اگر دین در یک عرصه واجد مناط های جاودانه و در عرصه دیگر فاقد آن باشد, به اصل جاودانگی دین آسیب وارد می شود.

در این مقاله ثابت شد که اسلام یگانه دینی است که در هسه عرصه واجد مناط های جاودانگی است.

منابع

قرآن کریم

فارسی

1- حدیدی, جواد, اسلام از دیدگاه ولتر, دانشگاه مشهد, 1362.

2- خدوری, مجید و غیره, حقوق در اسلام, تهران, انتشارات اقبال, بی تا.

3- خسروشاهی, هادی, اسلام دین آینده و جهان, قم, انتشارات نسل جوان, 1351.

4- امام خمینی, روح الله, صحیفه نور, تهران, وزارت ارشاد, 1365.

5- زرین کوب, عبدالحسین, کارنامه اسلام, تهران, امیرکبیر, 1369.

6- طباطبایی, محمدحسین, فرازهایی از اسلام, بی تا.

7- مصباح یزدی, محمدتقی, راهنماشناسی, قم, مرکز مدیریت حوزه علمیه قم, 1376.

8- مطهری, مرتضی, اسلام و مقتضیات زمان, تهران, انتشارات صدرا, 1362.

9- , مجموعه آثار, تهران, انتشارات صدرا.

انگلیسی

1- بوازار, مارسل, اسلام و حقوق بشر, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, 1358.

2- دورانت, ویل, تاریخ تمدن, ترجمه گروهی از مترجمان,تهران,شرکت سهامی خاص, 1368, ج18.

3- روسو, ژان ژاک, قرارداد اجتماعی, غلامحسین زیرک زاده, تهران, 1347.

4- کاسیرر, ارنست, فلسفه روشنگری, 1370.

5- کتاب مقدس, به اهتمام جماعتی مشهور به بریتیش, لندن, 1932.

6- لوبون, گوستاو, تمدن اسلام و عرب, ترجمه هاشم حسینی, تهران, کتاب فروشی اسلامیه.

7- لیر, دامپی, تاریخ علم, 1371.

عربی

1- اردبیلی, محمد, جامع الرواة, قم, کتابخانه آیت الله مرعشی, 1403, ج1.

2- اصفهانی, محمدحسین, نهایةالدرایة, قم, المکتبة الطباطبایی, بی تا, ج2.

3- شیخ انصاری, مرتضی, فرائدالأصول, چاپ قدیم.

4- , مطارح الأنظار, چاپ قدیم.

5- حسینی, میر عبدالفتاح, العناوین, قم, مؤسسه النشر الاسلامی, 1418ق, ج1.

6- علامه حلی, کشف المراد, قم, نشر مصطفوی, بی تا.

7- محقق حلی, معارج الأصول, قم, مؤسسه آل البیت, 1403ق.

8- آخوند خراسانی, کفایة الاصول, انتشارات اسلامیه, چاپ قدیم.

9- امام خمینی, روح الله, الرسایل, قم, انتشارات اسماعیلیان, 1385ق.

10- , تهذیب الأصول.

11- طباطبایی, محمدحسین, المیزان فی تفسیر القرآن, بیروت, الأعلمی, بی تا, ج1, 3, 4, 7, 12 و 17.

12- حر عاملی, وسایل الشیعة, تهران, مکتبة اسلامیة, 1410ق.

13- فاضل لنکرانی, محمد, القواعد الفقهیة, قم, مؤسسة الکلام, 1416ق, ج1.

14- فخر اسلام, محمدصادق, انیس الأعلام, تهران, کتاب فروشی مصطفوی, 1351.

15- قرطبی, محمد, الجامع لاحکام القرآن, بیروت, مؤسسة التاریخ العربی, 1414ق, ج18 و 110.

16- قمی, شیخ عباس, 1416ق, سفینة البحار, تهران, دارالأسوه.

17- قمی, ابوالقاسم, قوانین الأصول, بی تا.

18- کلینی, محدث, الکافی, تهران, دارالکتب الاسلامیه, 1365.

19- علامه مجلسی, بحار الأنوار, بیروت, مؤسسة الوفا, 1403ق.

20- مکارم شیرازی, ناصر, انوارالأصول, قم, انتشارات نسل جوان, 1416ق.

21- نائینی, محمدحسین, اجودالتقریرات, قم, منشورات مصطفوی, 1368.

22- , تنبیه الأمة و تنزیه الملة, قم, بوستان کتاب, 1382.

23- , فوائدالاصول, تهران, انتشارات جهان آرا, بی تا.

24- نراقی, ملا احمد, عوائدالأیام, قم, مکتبة بصیرتی, 1408ق0.

_____________________

[1]. استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

1. لازم به ذکر است که این ملاک ها تحلیلی و استقرایی و قابل افزایش یا تقلیل است, مثلاً با عطف نظر به ملاک فطرت و عقل می توان از ذکر سایر ملاک ها اجتناب کرد, اما برای توضیح بیش تر مدعا به تحلیل ملاک های خاص نیز توجه شده است.

2. شهید مطهری در این باره می نویسد: «ممنوعیت خون و مدفوع از نظر اسلام اصالت ندارد, آن چه اصالت دارد این است که مبادله باید میان دو شیء مفید به حال بشر صورت گیرد. ممنوعیت امثال خون و مدفوع انسان جامه ای است که به تن ممنوعیت گردش بیهوده ثروت پوشانیده شده است, ... اما این که خون و مدفوع ثروت شمرده نشود و قابل مبادله نباشد مربوط است به عصر و زمان و درجه تمدن, و با تغییر شرایط و پیشرفت علوم و صنایع و امکان استفاده های صحیح و مفیدی از آن ها, تغییر حکم می دهند.» (مطهری, مجموعه آثار, ج19: ص119 و 120).

3. مسیحیان به اقانیم سه گانه پدر (اقنوم وجود), ابن (اقنوم علم) و روح القدس (اقنوم حیات)) معتقدند و در عین حال به خدای نامحدود واحد اعتقاد دارند. در عهد جدید آمده است: «لکن ما را یک خداست, یعنی پدر که همه چیز از او است و ما برای او هستیم. و یک خداوند یعنی عیسی مسیح که همه چیز از اوست و ما از او هستیم»؛ (اول قرنتیان 8: 6؛ یوحنا 5: 20)؛ آنان در تصویر و تبیین این آموزه دینی خود با چالش های جدی روبه رو هستند. برخی از اندیشمندان مسیحی برای توجیه تثلیث, آن را ما فوق اندیشه بشری توصیف می کنند. (پطرس فرجام, ایضاح التعلیم المسیحی, ص24؛ رابرت ویر, جهان مذهبی ادیان در جهان امروز, ص733). در قرآن نیز به تثلیث به عنوان یکی از تحریفات مسیحیت اشاره شده است؛ (مائده(5): 73, 17, 75 و 116؛ نساء (4): 171؛ توبه (9): 30).

4. در آموزه کلیسا, انسان هایی که خود را در برابر خداوند گناهکار می دانند, با تقدیم مبلغی به کشیش و کلیسا خود را از گناه تطهیر می کنند. این آموزه دینی کلیسا از سوی روشن فکران مسیحی مانند لوتر مورد اعتراض قرار گرفت؛ (ر.ک: ویل دورانت, تاریخ تمدن, ج6, ص422؛ مولند اینار, جهان مسیحیت, ص38)؛ این آموزه یکی از علل ظهور سکولاریسم در جهان مسیحیت شد. برای توضیح بیش تر ر.ک: نگارنده, سکولاریزم در مسیحیت و اسلام, ص 46 تا 48.

5. کلیسا بر این باور بود که گناه و خطای حضرت آدم در بهشت (خوردن از درخت ممنوعه) دامن همه فرزندان او را بالفطره گرفته است و حضرت عیسی با فدا کردن خود کفاره گناهان ما شده است؛ (رومیان,3: 20 و 24). این آموزه کلیسا نیز با مخالفت روشن فکران مدافع الهیات نو ]پروتستان[ در آلمان روبه رو شد و آن را توهینی به قوانین اساسی منطق و اخلاق تلقی کردند. (ر.ک: آشتیانی, جلال الدین, تحقیقی در دین مسیح, ص346 و بارپور, ایان, علم و دین, ص125).

6. به عنوان مثال به موارد ذیل اشاره می شود: الف) در انجیل متی, سلسله نسب یوسف نجار به یعقوب و در انجیل لوقا به هالی, نسبت داده شده است؛ ب) در انجیل متی, مسیح از نسل سلیمان بن داود و در انجیل لوقا از نسل ناتان بن داود, معرفی شده است؛ ج) در انجیل لوقا, در آیه ششم باب هفتم از اعمال رسولان, مدت اقامت بنی اسرائیل در مصر 400 سال و در آیه 17 باب 3 از رساله پولس به غلاطیان, 430 سال گزارش شده است, در حالی که بنا به اعتراف محققان کتاب مقدس, مدت اقامت بنی اسرائیل 215 سال بوده است. برای اطلاع بیش تر ر.ک: فخر اسلام, ج2)؛ در این کتاب 125 تناقض مورد بررسی قرار گرفته است.

7. «و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا»؛ (حر عاملی, ج18, باب 11, حدیث9).

8. در انجیل به پذیرش حکومت های ظالم, به بهانه این که آنان حاکم و سایه خدا در زمین اند, توصیه شده است؛ (ر.ک: انجیل متی, 5: 38؛ و اکثر نامه های پولس به رومیان).وجود چنین آیاتی موجب حمله و گستاخی امثال ماکیاولی به مسیحیت شده است که اصول مسیحیت را بازیچه دست اشخاص طرار و شرور معرفی می کند؛ (ر.ک: ج ساباین, تاریخ نظریات سیاسی, ج 2, ص 46).

اما آیین اسلام چنین آموزه ای را بر نمی تابد. مارسل بوازار در این باره می نویسد: «در منطق محکم اسلام, عدالت و رأفت, مقصد اعلای انسانیت است که برای رسیدن به آن, به کار بستن هر دو با هم توصیه شده و نمی توان رأفت بدون عدالت یا عدالت بی رأفت را اختیار نمود, و این شیوه با اخلاق مسیحیت تفاوت آشکار دارد, زیرا در دین مسیح, اعمال رأفت از حد اعتدال می گذرد و در اجرای عدالت نیز, حسّ ترحم و گذشت, دخالت می کند»؛ (بوازار, 1358: 5559).

9. «فقهای اسلام میان عقل و شرع رابطه ناگسستنی قایل بوده و آن را «قاعده ملازمه»می نامند: «کل ما حکم به العقل حکم بالشرع و کل ما حکم به الشرع حکم به العقل»؛ (مطهری, مجموعه آثار, ج3,ص190).