آشنایی با واژگان مهدویت

«مهدویت » سبزترین اندیشه ای است که خداوند آن را به انسانیت هدیه کرده است و می رود تا با به شکوفه نشستن، جهان هستی را به عطر دل انگیز خود طراوتی بهشت گونه بخشد . این تفکر که درهر دین و آیینی به گونه ای خود را متجلی ساخته، در فرهنگ متعالی تشیع به عالی ترین صورت ممکن پای به عرصه ی اندیشه ها نهاده است و با ارائه ی کاملترین تصویر از این اعتقاد سترگ، همگان را به حیرت و طلب انداخته است . بازشناسی روزآمد این اعتقاد، همواره دل مشغولی فرزانگان و اندیشمندان شیعه بوده و هست و همواره در نهایت اهتمام به این مهم پرداخته اند . از این رو، موضوعات مربوط به مهدویت، آمیختگی ویژه ای با زندگی شیعه پیدا کرده، به گونه ای که می توان مهدویت را روح و جان تشیع برشمرد . به ویژه در دوران معاصر که اشتیاق وصف ناپذیری جهت معرفت و شناخت آن خورشید پنهان درعموم مردم و به ویژه جوانان به چشم می آید که این خود، انسان را برآن می دارد تا هرآن چه در توان است، در خدمت این قافله ی شیدا خالصانه نثار نماید . این نوشتار کوتاه در شناخت اجمالی واژگان مهدویت، برگ سبزی است که امید می رود مقبول آن یار سفرکرده و مفید برای یاران آن حضرت قرار گیرد . ان شاء الله

آخر الزمان

شکی نیست که هر آغازی را انجام و هر شروعی را پایانی است، جز ذات بی پایان خداوندی که هم آغاز است و هم انجام . زمان نیز مانند تمام مخلوقات الهی چنین خواهدبود . روزگاری بر دنیا سپری شده که دیباچه ی زندگی دنیایی به شمار می آید و زمانی نیز خواهد گذشت که پایان این کتاب خواهد بود . برگه های پایان کتاب زندگی انسان در زمین «آخرالزمان » خوانده می شود . این اصطلاح که در اغلب ادیان بزرگ به چشم می خورد، در ادیان ابراهیمی و به ویژه در دین اسلام، بسیار مورد توجه قرار گرفته است .

این اصطلاح، معمولا به روزگار پایانی دنیا و رویدادهایی که ممکن است در این بخش از زندگی دنیایی به وقوع بپیوندد، گفته می شود و در روایات فراوان مورد اشاره قرار گرفته است . از جمله اتفاقات بسیار مهم این دوران می توان به قیام جهانی حضرت مهدی ( علیه السلام) اشاره کرد .

ابدال

«ابدال » جمع «بدل » یا «بدیل » ، عده ای معلوم از صالحان و خاصان خدا را گویند که هیچ گاه زمین از آنان خالی نباشد و جهان بدیشان برپاست و آن گاه که یکی از آنان بمیرد، خدای تعالی دیگری را به جای او برانگیزد، تا آن شمار که به قولی هفت و به قولی هفتاد است، همواره کامل ماند . در فرهنگ مهدویت از ایشان به عنوان گروهی از یاران حضرت مهدی (عج) هنگام ظهور گفته می شود که از منطقه ی شام به آن حضرت معلق شده، ایشان را یاری می نمایند . درباره ی ویژگی این افرادگفته شده، آنان راهبان شب و شیران روز هستند . دل هایشان چون پولاد سخت است که در میان رکن و مقام، با آخرین ذخیره ی الهی حضرت مهدی (عج) بیعت خواهند کرد .

اثنی عشریه

اثنی عشریه، یا دوازده امامی، پر جمعیت ترین گروه شیعه هستند که معتقدند خداوند پس از پیامبراکرم ( صلی الله علیه و آله) دوازده امام را به امامت نصب فرمود که با حضرت علی ( علیه السلام) آغاز و به محمدبن حسن مهدی (عج) ختم می گردد .

ایشان دلائل فراوانی از آیات قرآن و احادیث نبوی و امامت علی ( علیه السلام) اقامه نموده اند و امامت آن حضرت را به نص صریح از طرف خداوند، ذکر نموده اند .

آن ها امامان را مانند پیامبر، ملهم از جانب خدا می دانند و می گویند که امامت ریاست عامه دارد و مقام او مافوق بشر عادی است .

اشراط الساعة

«اشراط » جمع «شرط » به معنای علامت است . بنابراین «اشراط الساعة » به معنای نشانه های نزدیک شدن قیامت است . اصطلاحی که در قرآن و حدیث، بر مجموع حوادثی اطلاق می شود که پیش از واقعه ی عظیم رستاخیز اتفاق خواهد افتاد . این واژه بیش تر در روایات اهل سنت به کار رفته است .

یکی از حوادث مهمی که به عنوان اشراط الساعة از آن یاد شده و مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است، ظهور مردی از خاندان پیامبراکرم ( صلی الله علیه و آله) می باشد و شیعه معتقد است، او فرزند امام حسن عسکری ( علیه السلام) است که درسال دویست و پنجاه و پنج ق متولد شده و هم اکنون به قدرت الهی زنده است و آن گاه که خداوند اراده نماید، پرچم قیام بردوش خواهد گرفت و تا او نیاید و حکومت عدل را در گیتی برپای ندارد، عمر جهان به سر نمی رسد و قیامت برپا نمی گردد .

امدادهای غیبی

اگرچه اساس قیام حضرت مهدی (عج) بر امور طبیعی است، ولی به اقتضای عظمت آن قیام جهانی، خداوند متعال برخی از نیروهای غیبی و فوق طبیعی خود را در اختیار آن حضرت قرار خواهد داد، تا موجبات پیروزی ایشان هرچه بهتر فراهم آید . از مجموعه ی روایاتی که در این زمینه وارد شده، می توان موارد زیر را به عنوان امدادهای غیبی هنگام ظهور برشمرد: نصر الهی، فرشتگان و به ویژه امین وحی جبرئیل، شمشیرهای ویژه، القای ترس و رعب دردل دشمنان و هم چنین اسباب و علل طبیعی هم چون بادها و ابرها همان گونه که در تسخیر پیامبران همانند حضرت سلیمان ( علیه السلام) بوده است .

امنیت اجتماعی

یکی از مهم ترین شاخصه های حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) امنیت اجتماعی است . امنیتی که بشریت در تمام دوران تاریخ خود مانند آن را ندیده است . او در جامعه ی عدالت بنیاد خود، همه ی معیارها و ضوابط غیرانسانی و نادرست را کنار می زند و علل و عوامل دلهره، نگرانی و ترس را نابود کرده، بیم آفرینان و هراس انگیزان را از سر راه جامعه برخواهد داشت .

انتظار

«انتظار» به معنی چشم به راه بودن و درنگ کردن به امید پیشامدی خاص، است . به بیان دیگر انتظار، کیفیتی است روحی که موجب به وجود آمدن حالت آمادگی است، برای آن چه انتظار دارند و ضد آن یاس و ناامیدی است و در اصطلاح مهدویت به چشم دوختن به ظهور حضرت مهدی ( علیه السلام) و کسب آمادگی های لازم برای درک هرچه بهتر زمان ظهور ایشان است .

حضرت رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم، برانتظار آن روز موعود و لحظه شماری در فرارسیدن حکومت حقه که تنها به دست آن حضرت تشکیل می گردد، تاکید فراوانی نموده و آن را از اصول اساسی دین داری شمرده اند و پاداش های بزرگی برای منتظران بیان فرموده اند . از همین روی، علمای بزرگ، انتظار را یکی از وظایف مهم مردم در عصر غیبت دانسته اند و هم پیوسته مؤمنین را به مراعات این وظیفه ی خطیر، با کردار و گفتار وا می داشتند .

در باب انتظار فرج و ارج و اهمیت آن، احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم ( علیه السلام) روایت شده است . پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه و آله) فرموده است: برترین کارهای امت من انتظار فرج از خدای عزوجل است .

انطاکیه

«انطاکیه » یکی از قدیمی ترین شهرهای شام است که به گفته ی بعضی در سی صد سال قبل از مسیح بناگردید . این شهر برای مسیحیان مانند مدینه برای مسلمانان است . آن جا پس از بیت المقدس، به عنوان دومین شهر مذهبی آن ها به حساب می آید . به همین جهت در قرآن مجید از این شهر به خصوص، سخن به میان آمده است .

شاید ذکر انطاکیه در روایات مهدویت، به خاطر رابطه ی تنگاتنگی است که بین حضرت مسیح ( علیه السلام) و حضرت مهدی (عج) در عصر ظهور ایجاد خواهد شد .

در روایات مربوط به حضرت مهدی (عج) از آن به عنوان سرزمینی یادشده که حضرت مهدی (عج) پس از ظهور از غاری در آن سرزمین، تورات و انجیل را بیرون آورده، با یهود و نصاری با آن استدلال کرده و حقانیت خود را به اثبات خواهد رساند .

بقیة الله

واژه ی «بقیه » به معنای بازمانده و پاینده و آن چه که از چیزی باقی گذاشته شود، است . ترکیب «بقیة الله » در قرآن مجید و روایات خاندان عصمت و طهارت ( علیه السلام) آمده است . از آن جایی که مهدی موعود (عج) آخرین پیشوا و بزرگ ترین رهبر انقلاب پس از قیام پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله) است، یکی از روشن ترین مصادیق «بقیة الله » می باشد و از همه به این لقب شایسته تر است . به خصوص که تنها باقیمانده بعد از پیامبر ( علیه السلام) وامامان ( علیهم السلام) است . بنابراین یکی از القاب حضرت مهدی (عج) بقیة الله است که خود آن حضرت هنگام آغاز ظهور، خود را با این لقب معرفی خواهد کرد . وتوصیه شده در عصر غیبت و ظهور، هنگام سلام به آن حضرت چنین گفته شود: «السلام علیک یا بقیة الله فی ارضه .»

توقیع

«توقیع » به معنی امضا کردن نامه و فرمان و نشان کردن برنامه و منشور می باشد و نیز پاسخ هایی است که بزرگان و دولت مردان، زیر سؤال ها و درخواست های کتبی که از ایشان می شده، می نوشتند .

در کتاب های روایی، فقهی و تاریخی شیعه، توقیع به قسمتی از نوشته های ائمه ی اطهار ( علیهم السلام) اطلاق شده است و البته عمده ی آن ها چه از لحاظ مقدار و حجم و چه از نظر تعداد، توقیعاتی است که از سوی قلب عالم امکان ولی عصر (عج) صادر گردیده است .

امروزه نیز، وقتی سخن از توقیع به میان می آید، ذهن به توقعیات حضرت مهدی (عج) معطوف می گردد . اگرچه از دیگر ائمه نیز نوشته هایی تحت عنوان توقیع در دست است . بنابراین توقیع، عبارت است از آن چه به صورت مکتوب از حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت صغری در جهت هدایت و رفع نیازهای شیعه، توسط سفیران خاص و چهارگانه ی آن حضرت صادر شده است که عمدتا به دست خط مبارک خود حضرت نوشته شده است . اگرچه امروز دست نوشته های حضرت به ما نرسیده، ولی متن اغلب توقعیات در کتاب های حدیثی قابل استفاده می باشد .

حجت

«حجت » از نظر لغت به معنای برهان و دلیل که باآن حریف را قانع یا دفع کنند، به کار می رود . اگرچه همه ی ائمه ( علیهم السلام) حجت الهی به حساب می آیند، ولی این واژه به عنوان یکی از القاب حضرت مهدی (عج) مورد استفاده قرار گرفته است . در اغلب روایات این لقب به صورت «الحجة من آل محمد» ( صلی الله علیه و آله) به کار رفته است .

حکیمه خاتون

دختر امام جواد ( علیه السلام) از محدثان و یکی از راویان حدیث ولادت حضرت مهدی (عج) است . علوم اسلام را از ائمه ی هدی کسب فیض نموده و از جمله زنانی است که احادیثی به نقل از ایشان در کتاب های معتبر حدیثی نقل شده است .

او اخبار بسیاری را در مورد ازدواج امام حسن عسکری ( علیه السلام) با نرجس خاتون، مادر حضرت مهدی (عج) و ولادت حجة ابن الحسن (عج) نقل کرده است .

حکومت جهانی حضرت مهدی (عج)

یکی از ویژگی های مشهور دولت مهدی موعود (عج) جهان گیر بودن آن است . حکومت مهدی (عج) شرق و غرب عالم را فرا می گیرد و آبادی ای در زمین نمی ماند، مگر این که گل بانگ محمدی از آن برمی خیزد و سراسر گیتی از عدل و داد آکنده می گردد . در آن دوران به دست آن امام بزرگوار، آرمان والای تشکیل جامعه ی بزرگ بشری و خانواده ی انسانی تحقق می پذیرد و آرزوی دیرینه ی همه ی انبیاء و امامان و مصلحان و انسان دوستان برآورده می گردد . در دوران رهبری حضرت مهدی (عج) با ایجاد مرکزیت واحد و مدیریت و حاکمیت یگانه ی الهی برای همه ی اجتماعات و نژادها و منطقه ها، اختلاف ها به وحدت تبدیل می گردد .

خروج دجال

براساس آن چه از ظاهر اخبار استفاده می شود «دجال » فردی است که در آخرالزمان و پیش از قیام حضرت مهدی (عج) خروج می کند و با انجام کارهای شگفت انگیز، جمع زیادی از مردم را می فریبد و سرانجام به دست عیسی بن مریم ( علیه السلام) به هلاکت می رسد .

در مورد اصل دجال، صرف نظر از ویژگی های او، چند احتمال ذکر شده است:

الف: دجال، نام شخص معینی نیست، بلکه قابل انطباق بر هرکس است که با ادعاهای پوچ و بی اساس و با توسل به حیله گری و نیرنگ، در صدد فریب مردم باشد .

ب: دجال نام شخص معینی است که در برخی روایات، حتی به صورت مشخص اشاره شده است .

ج: این احتمال نیز وجود دارد که مراد از «دجال » ، نوعی طرز تفکر است که مردم را از تفکر مهدوی دور خواهد ساخت .

خروج سفیانی

از روایات استفاده می شود، پیش از قیام قائم (عج) مردی از نسل ابوسفیان در منطقه ی شام خروج می کند و با تظاهر به دین داری گروه زیادی از مسلمانان را می فریبد .

در این که خروج سفیانی از نشانه های حتمی ظهور است، روایات فراوانی وارد شده است .

خروج یمانی

سرداری از یمن قیام می کند و مردم را به حق و عدل دعوت می کند . این نشانه در منابع اهل سنت ذکر نشده است، ولی در روایات شیعه فراوان از او سخن میان آمده است . و در پاره ای از روایات، خروج او از نشانه های حتمی ظهور حضرت مهدی (عج) دانسته شده است .

خسف به بیدا

فرو برده شدن در بیداء که از آن در روایات «خسف به بیدا» تعبیر شده، نام سرزمینی است، بین مکه و مدینه . ظاهرا منظور از این ترکیب، آن است که سفیانی با لشکری عظیم به قصد جنگ با مهدی (عج) عازم مکه می شود، در بین مکه و مدینه و در محلی که به سرزمین «بیداء» معروف است، به گونه ای معجزه آسا به امر خداوند، در دل زمین فرو می روند .

دعای عهد

از دعاهای مشهور که خواندن آن در دوران غیبت حضرت مهدی (عج) فراوان مورد سفارش قرار گرفته است، دعای عهد است .

رجعت

واژه ی رجعت در کتاب های لغت به معنای بازگشت است و معنای اصطلاحی رجعت عبارت است از بازگشت دو گروه از مردگان در عصر ظهور حضرت مهدی . گروه اول، مؤمنان محض و در راس آن ها انبیاء و ائمه ( علیه السلام) و گروه دوم، کافران محض، تا این که مؤمنان از برپایی حکومت عدل لذت برده و آن را یاری نمایند و کفار از دیدن آن دولت جهانی متالم و ناراحت شوند .

از مجموع آیات، در روایات و بیان دانشمندان بزرگ شیعه به دست می آید که رجعت، عالمی است با ویژگی های خاص به خود که نه - دقیقا - هم چون عالم دنیاست و نه همانند آخرت و درعین حال برزخ هم نیست .

زیارت آل یس

زیارت آل یس، یکی از زیارت های مشهور حضرت صاحب الامر است . این زیارت با بیست و سه سلام آغاز شده که سلام اول به آل یس - یعنی عترت پاک پیامبر ( صلی الله علیه و آله) - و سلام های بعدی هریک با القاب و عناوین خاص حضرت مهدی (عج) می باشد . پس با اظهار و اقرار اصول اعتقادی صحیح و گواه گرفتن امام برآن ها و تجدید عهد و وفاداری نسبت به اولیای دین، زیارت به پایان می رسد .

غیبت

«غیبت » در اصطلاح برای کسی استعمال می شود که مدتی در جایی حضور دارد و پس از آن در آن محل حاضر نمی شود و در مهدویت، به پنهان شدن حضرت مهدی (عج) از دیدگان مردم گفته می شود که این پنهان شدن با استفاده از روایات به دو بخش تقسیم شده .

غیبت نخست که مدت آن کوتاه - شصت و نه سال - بوده، غیبت صغری نامیده شده و غیبت دوم که مدت آن هم چنان ادامه دارد، غیبت تام، کامل و کبری نامیده شده است .

قائم (عج)

با مراجعه به روایات مربوط به حضرت مهدی (عج)، به جرات می توان گفت هیچ لقبی به اندازه ی قائم درباره ی حضرت مهدی (عج) به کار نرفته است . گویا از آن جایی که قیام حضرت مهدی (عج) درخشان ترین فصل حیات آن حضرت است، اتصاف به این صفت و لقب، همواره مورد توجه معصومین ( علیه السلام) برده است . از برخی روایات استفاده می شود، هنگام شنیدن این لقب بهتر است انسان ایستاده و ادای احترام نماید که علاوه بر اظهار ارادت، می توان اعلام آمادگی نیز نمود که این نهایت درجه ی انتظار راستین است .

مسجد صاحب الزمان (جمکران)

این مسجد در حدود شش کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده است . برخی بنای این مسجد را توسط حسن بن مثله جمکرانی و به دستور مستقیم حضرت ولی عصر ( علیه السلام) در سال سی صد و نود و سه قمری دانسته اند، در حالی که عده ای دیگر بنای آن را صدها سال قبل از آن ذکر نموده اند . این مسجد امروز مورد اقبال فراوان شیعیان واقع شده و دارای آداب خاص است .

منتظر

در فرهنگ مهدویت منتظر به انسانی گفته می شود که با تمام وجود در انتظار آمدن آخرین حجت الهی به سر می برد . در روایات معصومین ( علیه السلام) به منتظر، از دوجهت بیش تر از جهات دیگر توجه شده است، ابتدا وظایف و آن گاه فضایل او که هریک در محل خود دارای اهمیت است . برخی از وظایف منتظران از این قرار است: صبر بر سختی ها، پایداری بر حب اهل بیت ( علیه السلام)، رعایت تقوا و پروای الهی، دعا برای فرج، شناخت و معرفت امام و ...

مهدی

«مهدی » اسم مفعول و به معنای «هدایت شده » است و مهدویت نیز از همین ریشه است . مهدی، مشهورترین نام حضرت نزد شیعه و سنی است . البته گاهی نیز در معنای فاعلی به معنای هدایت کننده به کاررفته است، امام صادق ( علیه السلام) در این باره فرمود: ... و قائم (عج) را از آن جهت مهدی گفته اند که مردم را به آیینی که مسلمانان از دست داده اند، هدایت می کند ...» (ارشاد مفید، ص 04 علیه السلام)

ندای آسمانی

منظور از ندای آسمانی، ظاهرا صدایی است که در آستانه ی ظهور حضرت مهدی ( علیه السلام) از آسمان شنیده می شود و همه ی مردم آن را می شنوند .

در روایات، تعبیرهای «نداء» و «صیحه » و «صوت » بیانگر این نشانه ی ظهور هستند، اگرچه ممکن است به نظر رسد هریک از آن ها، نشانه ی جداگانه ای باشد که پیش از ظهور واقع می شود، لکن به نظر می رسد که این ها تعبیرهای گوناگون از یک حادثه و یا دست کم، اشکال گوناگون یک حادثه باشند .

نشانه های ظهور

آن دسته از رخدادها، که براساس پیش بینی معصومان ( علیه السلام) پیش، و یا در آستانه ی ظهور حضرت مهدی (عج) پدید خواهند آمد، نشانه های ظهورند . تحقق هریک از این نشانه ها، نویدی از نزدیک شدن ظهور قائم (عج) است، به گونه ای که با تحقق مجموعه ی رخدادهای پیشگویی شده و به دنبال آخرین نشانه ی ظهور، حضرت مهدی ( علیه السلام) قیام خواهد کرد . از روایات استفاده می شود، برخی نشانه ها حتمی و برخی دیگر غیر حتمی خواهد بود .

نیابت عامه

پس از پایان یافتن دوران غیبت صغری و نیابت خاصه، با آغاز غیبت کبری هدایت شیعیان تحت عنوان «نیابت عامه » از طرف حضرت مهدی ( علیه السلام) به خود شکل گرفت . به این صورت که امام، ضابطه ای کلی و صفات و مشخصاتی عام به دست داده که در هر عصر، فرد شاخصی که آن ضابطه از هرجهت و در همه ی ابعاد، بر او صدق کند، نائب امام شناخته می شود .

یا لثارات الحسین ( علیه السلام)

«ثار» در لغت به معنای خون خواهی است . «یا لثارات الحسین » ، شعار یاران حضرت مهدی (عج) است که به خون خواهی حسین ( علیه السلام) هنگام قیام آن حضرت سر خواهند داد، البته در پاره ای از روایات از آن به عنوان شعار فرشتگانی که هنگامی قیام برای یاری حضرت مهدی (عج) حضور می یابند، یاد شده است .