صاحب جواهر

ولادت
در سال 1200 ق . ⁽¹⁾ فرزندی در خانه شیخ محمد باقر نجفی به دنیا آمد که او را محمد حسن نامیدند.
شرح هجرت نیاکان محمد حسن از اصفهان به نجف اشرف را این گونه یاد کرده اند: زمانی شیخ عبدالرحیم شریف کبیر - جد سوم محمد حسن - از اصفهان راهی نجف اشرف شد و در آن شهر مقدس رحل اقامت افکند تا از محضر عالمان بزرگ کسب فیض کند. وی سرانجام از فقیهان وارسته و فاضل گردید. دو پسر دانشمند به نامهای آقا محمد کبیر و آقا محمد صغیر - جد دوم محمد حسن ، (مولف کتاب الاقتباس و التضمین در عقاید) از او به یادگار ماندند. شیخ عبدالرحیم ، فرزند آقا محمد صغیر و جد محمد حسن فرزانه ای است که به نیکی از او یاد کرده اند.
در حقیقت محمد حسن دوران کودکی و نوجوانی را در دامان خاندان علم و فضیلت سپری کرد.
در حوزه نجف
هنوز کودکی بیش نبود و تازه خواندن و نوشتن را فراگرفته بود که وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد. دروس مقدمات و سطح را بسرعت نزد سید حسین شقرایی عاملی (متوفی 1230 ق ) و شیخ قاسم آل محیی الدین (متوفی 1238 ق ) و شیخ حسن (متوفی 1250 ق ) گذراند و در نوجوانی به درس خارج فقه و اصول راه یافت .
محمد حسن سالیان دراز در عالیترین سطح دروس حوزه علمیه ، در درس آیت الله شیخ جعفر کاشف العظا، آیت الله سید مهدی بحرالعلوم ، آیت الله سید جواد عاملی و آیت الله شیخ موسی کاشف الغطا شرکت کرد. ⁽²⁾ و با پشتکار و نبوغی که داشت توانست در 25 سالگی به درجه اجتهاد نایل آمد و نگارش کتاب بی همتای ((جواهر الکلام )) را آغاز کند. شیخ سپس به تدریس علوم دینی همت گذارد.
مربی بزرگ
حوزه علمیه نجف به برکت تدریس صاحب جواهر ⁽³⁾ رونق تازه ای گرفت . شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
((صاحب جواهر این امتیاز را نیز بر دیگر عالمان داشت که عموم شاگردانش از علمای بزرگ و سرشناس بودند و در محضر درس او جمع فراوانی تربیت شده ، در گوشه و کنار جهان پخش گردیدند و بعد از او مقام مرجعیت یافتند و بر کرسی فتوا نشستند که عدد آنان زیاد و شمارش آنان کار مشکلی است .))⁽⁴⁾
برخی از شاگردان ممتاز او عبارتند از:
1. آیت الله سید حسین کوه کمری : فرزند سید محمد، که با 24 واسطه ، نسبش به امام حسین علیه السلام می رسد. او در روستای ارونق از توابع کوه کمره تبریز به دنیا آمد و پس از فراگیری خواندن و نوشتن به حوزه علمیه تبریز راه یافت . سپس برای ادامه تحصیل عازم کربلا شد و پس از مدتی به حوزه علمیه نجف روی آورد و در درس صاحب جواهر و شیخ انصاری شرکت کرد و به اجتهاد رسید. ⁽⁵⁾ ماجرای تواضع و شرکت وی در درس شیخ انصاری بسیار شنیدنی است . ⁽⁶⁾
آیه الله کوه کمری بعد از وفات شیخ انصاری (متوفی 1281 ق ) به مرجعیت رسید. بسیاری از شیعیان آذربایجان ، تفلیس و ایروان از او تقلید می کردند. سرانجام وی در سال 1299 ق . در نجف درگذشت و در مقبره ای که اکنون به نام او معروف است ، در برابر آرامگاه صاحب جواهر به خاک سپرده شد.⁽⁷⁾
2. آیه الله شیخ جعفر شوشتری : فرزند حسین و اهل شوشتر است در جوانی همراه پدر به حوزه علمیه نجف راه یافت و در درس صاحب جواهر شرکت کرد. پس از سالها تحصیل و رسیدن به مقامهای والای علمی و اخلاقی به زادگاه خود برگشت و بیش از سی سال در آنجا به تبلیغ اسلام پرداخت . در سال 1291 ق به نجف بازگشت . او در صحن حرم حضرت علی علیه السلام به سخنرانی می پرداخت و گفتارش مشتاقان زیادی داشت .
در سال 1302 ق برای زیارت امام رضا علیه السلام به ایران آمد و علمای بزرگ تهران از او در خواست کردند تا مدتی در تهران بماند. او نخستین امام جماعت مسجد سپهسالار بود.
آیه الله شیخ جعفر شوشتری ، مرجع تقلید ⁽⁸⁾ و محدثی بزرگ بود و می بایست بسان اغلب مراجع تقلید به تدریس و فتوا بپردازد اما علاقه وافر او به اهل بیت علیه السلام وی را بر آن داشت تا به منبر برود و به ذکر روضه های جانسوز بر شنوندگان تاثیر بسیار گذارد.
سرانجام در 28 یا 29 صفر 1303 ق ، در راه بازگشت به نجف ، در کرند غرب بدرود حیات گفت و در نجف به خاک سپرده شد.
3. ملا علی کنی : در سال 1220 ق در روستای ((کن )) تهران به دنیا آمد. سالها در حوزه علمیه نجف نزد استادان فرزانه ای چون صاحب جواهر به تحصیل پرداخت . تا اینکه وی به اجتهادش گواهی داد و او به تهران بازگشت و به تالیف و تبلیغ پرداخت . از وی آثاری در زمینه اصول ، فقه ، تفسیر، حدیث و رجال به یادگار مانده است . سرانجام در صبحگاه روز 27 محرم 1306 ق در گذشت و در حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی ، در کنار قبر امامزاده حمزه به خاک سپرده شد.
4. شیخ محمد ایروانی : فرزند محمد باقر ایروانی است که در سال 1232 ق به دنیا آمد. در جوانی از ایروان به کربلا رفت و در درس سید ابراهیم قزوینی شرکت کرد. سپس به نجف رفت و در درس بزرگانی چون صاحب جواهر و شیخ انصاری حضور یافت و پس از رسیدن به اجتهاد به ((فاضل ایروانی )) شهرت یافت . او پس از وفات آیه الله سید حسین کوه کمری (متوفی 1299 ق ) مرجعیت تقلید بسیاری از شیعیان ایران ، هند، ترکیه ، قفقاز، و روسیه را عهده دار گردید و در کرسی تدریس عالیترین سطح دروس حوزوی ، به تربیت شاگردان پرداخت .
از وی کتابهایی در زمینه اصول ، فقه و تفسیر برجای مانده است . سرانجام در سال 1306 ق رخت از جهان بر بست . ⁽⁹⁾
تالیفات
شیخ محمد حسن نجفی در 25 سالگی نگارش کتاب بی همتای ((جواهر الکلام )) در شرح کتاب شرایع الاسلام محقق حلی را آغازید. جواهر الکلام ، این دائره المعارف فقه شیعه ثمره 32 سال تلاش شبانه روزی او اینک معتبرترین متن درسی عالیترین سطح دروس حوزه های علمیه شیعه ، یعنی درس خارج فقه است . علامه سید محسن امین (متوفای 1371 ق ) درباره این کتاب می نویسد: در فقه اسلام کتابی به همتایی جواهر الکلام نیست . شیخ انصاری نیز فرمود: برای مجتهدی که بخواهد احکام الهی را استنباط کند، کافی است کتابهای جواهر و وسائل الشیعه (حدیث ) را در اختیار داشته باشد و کمتر اتفاق می افتد که به کتابی از پیشینیان نیازمند شود. ⁽¹⁰⁾
او علاوه بر کتاب ((جواهر)) کتابهای دیگری نیز نوشت که عبارتند از:
1. نجاه العباد فی المعاد: درباره احکام طهارت و نماز
2. هدایه الناسکین : درباره احکام حج
3. رساله ای در احکام خمس و زکات
4. رساله ای در احکام روزه که به فارسی ترجمه شد.
5. رساله ای در احکام ارث
6. مقالاتی پیرامون اصول فقه
صاحب جواهر تا آخرین لحظات عمر به تالیف مشغول بود. در اواخر عمر تصمیم به شرح کتاب ((قواعد)) علامه گرفت اما افسوس که پیمانه عمرش به سر آمد. ⁽¹¹⁾
ولایت فقیه
ولایت فقه از دیر باز در حوزه های علمیه شیعه مطرح بوده و اصل ولایت فقیه نزد همه فقها مسلم است ، اما در محدوده اختیارات فقیه اختلاف است . صاحب جواهر درباره ولایت فقیه می نویسد:
اگر ولایت عامه فقیه نباشد، بسیاری از کارهای مربوط به شیعیان معطل می ماند. ⁽¹²⁾
ایشان علمایی را که درباره ولایت فقیه تردید دارند بسختی مورد نکوهش قرار داده ، می نویسد:
((این افراد طعم فقه را نچشیده و از فرمایش ائمه علیه السلام چیزی نفهمیده اند.))⁽¹³⁾
سیره سبز
ساختن گلدسته برای مسجد کوفه ، احداث وضوخانه و مکانی برای سکونت خادمان مسجد سهله ، بنای ساختمان حرم حضرت مسلم بن عقیل (س ) و حرم هانی بن عروه (س ) در کوفه از کارهای عمرانی صاحب جواهر است . ⁽¹⁴⁾
وی لباسهای بسیار تمیز می پوشید. ظاهری بس آراسته داشت . بسیار قانع ، فروتن و شکیبا بود. به شاگردانش احترام خاصی می گذاشت . روزی در وسط درس به امتیاز چهار تن از شاگردانش تصریح کرد. کاری که از استادان و مراجع تقلید کمتر رخ می دهد. آن چهار نفر عبارتند از:
1. حاج ملا علی کنی
2. شیخ عبدالحسین ، معروف به شیخ العراقین
3. شیخ عبدالرحیم بروجردی
4. شیخ عبدالله نعمت عاملی . ⁽¹⁵⁾
او تلاش دیگران را می ستود و آنان را تشویق می نمود. زمانی ((ازری )) شاعر عرب قصیده بسیار زیبایی در مدح اهل بیت می سراید که به قصیده ((هانیه ))⁽¹⁶⁾ مشهور است . صاحب جواهر در مقام قدردانی از او می گوید: آرزو دارم قصیده ((هانیه )) ازری در نامه عمل من نوشته شود و کتاب ((جواهر)) من در نامه عمل او. ⁽¹⁷⁾

انتخاب اصلح
اواخر ماه رجب 1266 ق بود و صاحب جواهر در بستر بیماری دستور داد علمای بزرگ نجف نزد او بیایند. همه با چهره ای غمناک از مریضی مرجع تقلید شیعیان ، حاضر شدند. صاحب جواهر نگاهی به حاضران انداخت و گفت : شیخ مرتضی کجاست ؟
- نیامده است .
- بگویید بیاید.
شیخ انصاری را یافتند و پیغام ایشان را به او رساندند. شیخ انصاری به محضر استاد شرفیاب شد و استاد به او فرمود:
در چنین وقت حساسی ما را رها می کنی ؟
شیخ انصاری گفت : رفته بودم مسجد سهله برای بهبودی حال شما دعا کنم .
صاحب جواهر فرمود:
زمام امور دینی را که به من مربوط می شود، بعد از خود به شما می سپارم و این امانتی الهی است در نزد شما. و پس از من ، شما مرجع تقلید شیعیان خواهید بود. سعی کنید زیاد جانب احتیاط را نگیرید. احتیاط زیاد، زحمت امت اسلامی را فراهم می سازد و دین اسلام ، دین جامع و سهل است . ⁽¹⁸⁾
روز وصل و هجران
روز اول شعبان 1266 ق فرا رسید. بهشتیان در انتظار به زمین می نگریستند. بهشت را آذین بستند و بساط میهمانی گستراندند. جواهر بی نظیر شیعه ، فقیه بلند آوازه آیت الله شیخ محمد حسن نجفی نفسهای آخر عمر را می کشید. شهادتین را بر زبان جاری می ساخت . او عمری در راه اسلام زحمت کشیده بود و اینک آرام می رفت تا به سوی ملکوت پر بگشاید.

حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوش آن دمی که از این چهره پرده بر فکنم

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحال است

روم به روضه رضوان که مرغ آن چمنم

مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک

چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

هنگامی که آفتاب به وسط آسمان رسید آفتاب عمر صاحب جواهر غروب کرد. شیعیان غرق در عزا شدند. تشییع پیکر جنازه با شکوهی برگزار شد. پیکر پاکش را در مقبره ای که خود جنب مسجدش آماده کرده بود، به خاک سپردند. مجالس یادبود او در بسیاری از شهرها برگزار شد.
از گوهر شناس فقه ، هشت پسر دانشمند به نامهای شیخ محمد، شیخ عبدالعلی ، شیخ عبدالحسین ، شیخ باقر، شیخ موسی ، شیخ حسین ، شیخ حسن ، شیخ ابراهیم و دخترانی چند به یادگار ماند.

پینوشتها:
1-تاریخ ولادت شیخ محمد حسن را بین سالهای 1192 - 1202 ق نگاشته اند (ر. ک : الکرام البرره ، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، ج 1، ص 311، الذریعه ، ج 5، ص 275 - 276، روضات الجنات ، میرزا محمد باقر خوانساری ، ج 2، ص 305 - 306).
2-الکرام البرره ، همان ، فوائد الرضویه ، شیخ عباس قمی ، ص 453، مقدمه جواهر الکلام ، محمد رضا مظفر، ج 1، ص 22.
3-آیه الله محمد حسن نجفی پس از نگارش کتاب ((جواهر الکلام )) به ((صاحب جواهر)) معروف شد.
4-الکرام البرره ، ج 2، ص 305.
5-معارف الرجال ، محمد حرزالدین ، ج 1، ص 262 و 263، ریحانه الادب ، محمد علی مدرس تبریزی ، ج 5، ص 105 و 106.
6-ر. ک : عدل الهی ، مرتضی مطهری ، ص 330 و 331.
7-معارف الرجال ، ج 1، ص 263 و 264.
8-رساله علمیه او ((منهج الرشاد)) نام دارد.
9-الذریعه ، ج 3، ص 192، معارف الرجال ، ج 2، ص 361 - 363، علماء معاصرین ، واعظ خیابانی ، ص 21 - 22.
10-اعیان الشیعه ، محسن امین عاملی ، ج 9، ص 149.
11-معارف الرجال ، ج 2، ص 226.
12-جواهر الکلام ، ج 21، ص 397.
13-همان .
14-الکرام البرره ، ج 1، ص 228.
15-تکمله امل الامل ، سید حسن صدر، ص 271.
16-چون هر بیت در این قصیده به ((ها)) ختم شده ، به قصیده ((هانیه )) مشهور است .
17-مفاتیح الجنان ، شیخ عباس قمی ، ص 328.
18-ماضی النجف و حاضرها، شیخ باقر آل محبوبه ، ج 2، ص 134.