آب درمانی و خواص آن

بدون شک آب و هوا ابتدائی ترین و مهمترین ملزومات ادامه حیات موجودات زنده محسوب می شوند. از این میان، آب ترکیبی پر رمز و راز، شگفت انگیز، شفا بخش و با تأثیرات منحصر به فرد است.
نقش مؤثر و کلیدی این ماده در پیدایش و ادامه حیات در فرهنگ تمامی جوامع بشری به عنوان واقعیتی علمی و غیر قابل انکار مورد تأکید قرار گرفته است. بشر امروزی در خلال اکتشافات، تحقیقات و سفرهای کیهانی خود هنوز بعنوان اولین گام در بررسی امکان وجود حیات، حتی در اشکال اولیه خود به دنبال اثبات وجود آب در سایر سیارات می باشد. ایرانیان نیز همچون سایر ملل، از دیر باز از آب به عنوان مایه ی حیات، نام برده اند و نام آب در ادبیات کهن ما همواره با آبادی و آبادانی همراه بوده است. ابتدائی ترین جوامع بشری، دهکده ها و روستاها و...در جوار رودخانه ها و جویبارها شکل گرفته اند.
آنچه موجب نگارش این مقاله گردیده، پتانسیل و خواص درمانی شگفت اور موجود دراین ترکیب است که بشر تاکنون آن گونه که می بایست بدان واقف و آگاه نبوده است. می دانیم که 75 درصد وزن بدن انسان را آب تشکیل می دهد. بنابرین، فردی با 75 کیلوگرم وزن، حدود40 لیتر آب در بافتهای مختلف بدن خود دارد. با افزایش سن و همگام با فرآیند پیرشدن، یعنی از بدو تولد تا سنین کهولت، به طوردائم و مستمر از میزان و درصد اب موجود در بدن کاسته می گردد، لذا در منابع مختلف علمی وپزشکی توصیه ی اکید به نوشیدن روزی 8 تا 10 لیوان آب شده است، چرا که این ماده قادر است از غلظت و تجمع سموم مختلف که برای نسوج بدن زیان اور هستند، بکاهد و این امر سرعت پیشرفت فرایند پیری را تا حدودی کاهش می دهد.
اما جالب ترین نکته در مورد این ماده، خواص درمانی ویژه ی آن و امکان بهره گیری از این ترکیب در درمان بسیاری از بیماریهاست. گرچه از آب می توان به صورت بخور برای مرطوب نگه داشتن مجاری تنفسی و سینوس ها، کمک به طراوت و باز شدن منافذ پوست و در نتیجه لطافت پوست صورت و مواردی بسیار از این قبیل بهره جست، اما آنچه که بیشتر در این مقاله مورد تأکید قرار گرفته است، استفاده از روشهای تماس خارجی آب با بدن می باشد. هر چند هر گونه معالجه و مداوای بیماری به کمک آب را می توان(آب درمانی)یا(هیدروتراپی)دانست، لیکن در این مقاله هدف از کاربرد اصطلاح آب درمانی یا هیدروتراپی، به طور عمده مفهوم ورزش درمانی یا به تعبیر علمی تر حرکت درمانی در آب می باشد. در مبحث حاضر هیدروتراپی به حرکت هدفمند درمانی و بر نامه ریزی شده ای اطلاق می شود که بر مبنای شناخت کامل آناتومی اندامها، استخوانها و عضلات و ارتباط آنها با یکدیگر از یک سو و آشنایی با بیماریهای مختلف در جهت توانمندی و بهبودی بیمار، از سوی دیگر طراحی شده است.
بیماریهای مذکور طیف وسیعی از بیماریها ی اسکلتی عضلانی(دیسک مهره های گردنی و ستون فقرات؛ آرتروزها؛ انواع کمردردها و ...)، کوفتگی های عضلانی؛ صدمات ورزشی؛ محدودیتهای حرکتی ناشی از تصادفات، صدمات یا بیماری های مادرزادی مانند انحراف ستون فقرات تا شرایط روحی مانند افسردگی ها و خمودگی های روانی را شامل می گردند.
هیدروتراپی یا به طور دقیق تر حرکت درمانی درآب (Aguatic Exercie Therapy که اختصاراً AET نامیده می شود)روش درمانی جامعی است که تمرینات بدنی طراحی شده در آن براساس اصول و مبانی علم پزشکی و فیزیوتراپی صورت گرفته است. این رویکرد بدیع علاوه بر تاثیرات شگرف بدنی، به واسطه خواص ویژه و منحصر به فرد آب، اتکا به اعتماد به نفس را در بیماران ناتوان افزایش می دهد. همچنین نشاط حاصل از تماس ساده پوست با آب سرد یا گرم در حین انجام حرکات،به وضوح در رفع افسردگی و خمودگی های عادی مؤثر است.
کسی را ندیده ام که تاکنون منکر اثرات فرح بخش و نشاط آور قدم زدن زیر باران، قراردادن پاهای عریان در جریان آب خنک و روان یک رود یا نوازش لطیف موج های کوچک ساحل دریا یا دوش گرفتن و...در تسکین و تمدد اعصاب باشد. همه این موارد که برخی از آنها گاهی حکم آرزو را برای انسان امروزی دارد، تنها و تنها بهانه هایی محسوب می شوند برای تماس بیشتر بدن با این موهبت و معجزه طبیعت، چرا که سرشت انسان از لحظه نخست پیدایش، یعنی از زمانی که در کیسه ای از آب در بطن مادر، غوطه ور است و در آن تکامل می یابد، با آب عجین شده و در همه انسان ها یک گرایش فطری به سوی این ترکیب حیاتی مشاهده می گردد.
این تمایل غریزی و کشش طبیعی برای مجاورت، بازی و شناوری در آب که حتی در کودکان نیز نمود خاصی دارد، تا سنین پیری همچنان همراه انسان باقی می ماند. این خود تاییدی است بر این مدعا که لذت وصف ناپذیری که آدمی از تماس، مجاورت و نوشیدن آب می برد به طور حتم ریشه در فطرت و سرشت وی دارد. از این رو است که پزشکان مختلف، اعم از متخصصان اعصاب و روان، ارتوپدی، قلب و عروق و...ورزش شنا و اکنون با پیشرفت آگاهی های علمی بشر، فرم هدفمند آن، یعنی اب درمانی یا هیدروتراپی را به بیماران خود توصیه می کنند.
اکنون در تمامی مجامع مترقی علمی جهان، هیدروتراپی در مفهوم خاص آن که حرکت درمانی در آب می باشد، بخصوص در رشته هایی از علوم پزشکی همچون ارتوپدی، مغز و اعصاب و...نقش غیر قابل انکاری را در بهبودی و توانمندی بیماران ایفا می نماید.
تقریباً همگی ما با پاشویه آشنایی داریم و بسیاری نیز هنوز آنرا برای کاهش حرارت بدن به هنگام تب به کار می بندیم استفاده از مجاورت آب در درجه حرارت متعادل با پوست بدن و پاها بهترین و طبیعی ترین راه مقابله با افزایش حرارت بدن یا تب می باشد و امروز نیز در سراسر دنیا از روشهای مورد تایید پزشکی محسوب می گردد. آب سرد و کمپرس یخ را می توان برای جلوگیری از خونریزی و تورم بعدی عضو صدمه دیده استفاده نمود. در دردهای مفصلی و عضلانی، صدمات و کوفتگی ها در صورتیکه خونریزی وجود نداشته باشد می توان برای تسکین درد و افزایش خون رسانی به عضو صدمه دیده از کمپرس آب گرم و مرطوب استفاده کرد.
کمتر کسی یافت می شود که به تاثیرات حمام آب گرم برای رفع کوفتگی و گرفتگی عضلات، به خصوص هنگام انجام ورزشهای سنگین مانند کوهنوردی، فوتبال، حرکات رزمی و نظایر آن واقف نباشد. آب گرم انقباضات عضلانی پدید امده را کاهش داده و بعلت تحریک و افزایش جریان خون مواد و محصولات زائد ناشی از سوخت و ساز بدن که موجب درد و خستگی می شوند را از موضع دور می کند.
خواص درمانی اب در هیدروتراپی را بیشتر ناشی از ویژگی های فیزیکی آن می دانند. مقاومت در مقابل حرکت در یک ماده روان و سیال، از اصطکاک بین مولکولهای ان سیال ایجاد می گردد و به همین دلیل است که مقاومت نسبت به حرکت اندامها در آب12 مرتبه بیشتر از ماده ای همچون هوا است. در نتیجه در آب درمانی بخش هایی از بدن که زیر آب قرار می گیرند، در همه جهات حرکت با مقاومتی رو به رو می شوند که مستلزم صرف انرژی بیشتری نسبت به انجام همین حرکات در خشکی می باشد و از این روست که در آب همه عضلات مربوط به طور کامل در جهت غلبه بر مقاومت مولکولهای آب به کار گرفته می شوند، بااین وجود ازآنجا که یکی از مزایای عمده آب، کاهش نیروهای مربوط به تحمل وزن بدن می باشد. بیماران هنگام انجام تمرینات آب درمانی، احساس سبک شدن وراحت ترانجام دادن حرکات را دارند و به علت خواص شناوری و سبک شدن بدن در آب، فشار و بار کمتری را روی مفاصل خود احساس می کنند. کاهش نیروهای شدید جاذبه روی بدن در آب نسبت به خشکی از دیگر ویژگی هایی است که موجب انعطاف پذیری بیشتر بدن و در نتیجه افزایش رغبت بیمار برای انجام حرکات بدنی می شود. هر چه عمق آب بیشتر باشد، چون بیمار بیشتر از قید نیروی جاذبه رها می گردد، راحتی و تمایل زیادتری در وی برای انجام حرکات ورزشی پدید می آید واینجاست که حرکات و تمرینات آب درمانی برای افراد ناتوان و مسن نیز قابل تحمل و لذت بخش می شوند.
بیمار ناتوان و آسیب دیده می تواند راحت تر در آب بایستد و تمرینات تقویتی آب درمانی را بدون نگرانی از بابت وارد آمدن آسیب بیشتر به ساختارهای در حال التیام، زودتر از خشکی شروع نماید. اشاره شد که خاصیت شناوری، نیروهای وارد آورنده فشار روی مفاصل و اعضا دردناک را کاهش داده و حرکات را تسهیل می کند و بدین ترتیب با حرکات آسانتر، تحت فشارکمتر و با مزیت کاهش فراوان درد، بیمار اشتیاق وصف ناپذیری برای شروع و ادامه حرکات آب درمانی پیدا می کند.
در تمرینات آب درمانی بیمار باید در چارچوب ملاحضات آناتومیک به تدریج به انجام حرکات فراتر از نقطه محدودیت حرکتی تشویق شود و بعد در فواصل حرکات استراحت کند. این شناوری و امکان رهاسازی عضلانی و کاهش درد، ناشی از کم شدن اسپاسم هاو گرفتگی های عضلانی در آب گرم که همگی به آزادی بیشتر حرکتی در مفاصل منجر می شود، شاید یکی از برجسته ترین مزایای آب درمانی محسوب گردد. آب، بخصوص چنانچه گرم باشد برای بیماران دردمندی که بواسطه درد خود هنوز قادر به انجام تمرینات در خشکی نیستند، محیط مناسبی را برای حرکت، تقویت عضلات و استراحت فراهم می آورد. حرکت در آب از لحاظ روانی نیز به بیمار اجازه می دهد تا بیش از خشکی موقعیت کسب کند و همچنین به جهت مشاهده زود هنگام نتایج ناشی از حرکات توان بخشی، آب درمانی به وی اعتماد به نفس بیشتر می دهد. عواملی مانند کاهش ترس از سقوط، زمین خوردن یا صدمه دیدن نواحی مصدوم و ایجاد درد در نواحی آسیب دیده از یکسو و انجام تمرینات به صورت گروهی که موجب ایجاد تعامل روانی و اجتماعی بیمار با سایر افراد گروه که دارای آسیب های نسبتاًً مشابهی هستند از سوی دیگر، سبب ایجاد انگیزه لازم برای انجام تمرینات هدفمند آب درمانی می گردد.
لذا این رویکرد درمانی علاوه بر توان بخشی ارتوپدی، در توان بخشی روانی به بیمار نیز موثر، لذت بخش و نشاط آور می باشد.
گفتیم اصل شناوری در آب که مربوط به قانون ارشمیدس می باشد، با عمل کردن بر خلاف نیروی جاذبه و به وسیله کاهش نیروهای فشار آورنده روی مفاصل ،وزن بدن را در آب تا حد زیادی کاهش می دهد و القا حس سبک شدن، موجب تحرک بیشتر بیمار می گردد، ازطرفی، آب اندام آسیب دیده را به گونه ای احاطه و حمایت می کند که می توان بدون احساس درد در وضعیت راحتی قرار گیرد. تأثیرات تحریکی آب گرم رها شدن عضلات منقبض شده را افزایش داده و موجب انبساط آنها شده و همچنین به واسطه ی دمای آب گرم از طریق مکانیسم خاصی که تئوری دروازه ای نامیده می شود، بین گیرنده های حسی مربوط به انتقال حس گرما از یکسو و گیرنده های درد از سوی دیگر، رقابت ایجاد می گردد و در نتیجه سیستم ادراک حس درد تا حدودی از وظیفه تمرکز خود روی درد منحرف گردیده و بیمار با تعجب متوجه می شود که احساس درد ندارد، چرا که حساسیت در پایانه های انتهایی عصبی درد کاهش چشمگیری می یابد.
افزایش ضربان قلب، افزایش تنفس، کاهش فشار خون، افزایش سوخت و ساز بدن ، به ویژه عضلات، افزایش خون رسانی به اندامها و عضلات، افزایش گردش خون سطحی، افزایش میزان بازگشت خون از اندامها به قلب، کاهش تورم اعضای فرورفته در آب، رها سازی و شل شدن عمومی عضلات بدن و ده ها مزیت دیگر از فواید آب درمانی محسوب می شوند.
منبع: ماهنامه اطلاعات علمی-ش363