بررسی خوش بینی و تبیین جایگاه آن در استحکام خانواده

مقدمه

انسان موجودی متفکراست که نه به دلیل حوادثی که برای وی اتفاق میافتد، بلکه به دلیل نحوه و نوع نگرش نسبت به قضایا، مسائل، مشکلات و حوادثی که با آنها روبه رو می شود، سلامت جسمانی و روانی خود را تحت تأثیر قرار میدهد (آقایی و همکاران، ١٣٨٦). سالیان متمادی روان شناسان بر ابعاد منفی عملکرد و رفتار بشر متمرکز بودند و کمتر ویژگی های مثبت رفتار را مدنظر قرار می دادند، اما اخیرا جنبشی در این زمینه ایجاد شده که با تمرکز بر جنبه های مثبت رفتاری، در جست وجوی رشد و توسعه فرد، سازمان و جامعه است . این جنبش، نویدبخش بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از آسیب هایی است که ناشی از پوچی و بی معنایی در زندگی هستند. بدین ترتیب، امید، فرزانگی و پشتکار، که برای مدت ها مورد غفلت قرار گرفته بودند، در سال های اخیر مورد توجه زیادی واقع شده اند (سیمار اصل و همکاران، ١٣٨٩).

در میان اندیشمندان مسلمان، شهید صدر معتقد است: رسالت جهانی اسلام ، پاسخ گویی به نیازهای روز و رفع شبهات است. ازاین رو، موضوعات مورد بررسی در دین ، باید در عالم خارج بررسی شده، تا از تجارب و راه حل های اندیشه بشری استفاده گردد. در این شیوه، مفسر یا تحلیل گر، در پرتو نتایجی که به دست آورد، روبروی قرآن و منابع روایی می نشیند، اما نه نشستن خاموش تا فقط شنونده ای جامد و گزارشگری بی تلاش باشد، بلکه نش ستی پرسش گرایانه و پاسخ یابی فعال و پویا، با این هدف که دیدگاه اسلام را از میان مقایسه نصوص آن با برآیند افکار و روش های تجربه شده بشری دریافت کند (صدر، ١٣٦٩، ص ٤٩-٥٠). شهید صدر معتقد است: نظریۀ اسلام دربارة موضوعات گوناگون اعتقادی - اجتماعی و جهانی با پیشرفت زمان پدید می آید و از طریق مجموعۀ تجاربی که از علوم روز به دست آمده، در محاوره و گفت وگوی با قرآن و روایات، نتایجی حاصل می گردد که پاسخ گوی نیازها و سؤالات بشری است و می تواند حقایق بلند قرآنی و دینی را در صحنۀ اجتماع به طور ملموس آشکار سازد (همان، ص ٥١).

در حقیقت این اندیشمند، قصد دارد در تفسیر موضوعات اسلامی، از نتایج حاصله علوم انسانی بهره مند شده تا بتوان پس از عرضه آنها بر قرآن و حدیث و گرفتن دیدگاه اسلام، به پاسخ گویی سؤالات و شبهات روز پرداخت. نکته مهم اینکه، پس از استفاده از علوم بشری و مراجعه به قرآن و روایات، رهیافت های بشری استفاده بهینه ای دارد؛ چرا که اندیشه های حاصله، قابلیت آن را دارد که بشر را در بعد معرفتی به سمت تکامل معنوی خویش سوق داده ، از موانع و عوامل بازدارنده جلوگیری کند.

یکی از مسائل مهم مطرح شده در علم روان شناسی ، «خوش بینی» است. خوش بینی و عموما مثبت نگری، از منظر روان شناسی و علوم انسانی، بخصوص در این اواخر، از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. افرادی همانند مارتین سلیگمن از دانشگاه پنسیلوانیا، با برافراشتن پرچمی به نام «روان شناسی مثبت اندیشی»، به این دیدگاه بیشتر دامن زده اند.

خوش بینی، یکی از ویژگیهای بارز مثبت شخصیتی است . اهمیت این ویژگی، منجر به پیدایش نظریه ای به نام «خوش بینی» توسط سلیگمن (١٩٩٠) شده است. او در این نظریه ، با بیان ابعاد خوش بینی، خاطر نشان می سازد که خوش بینی باید در خانواده آموزش داده شود (سلیگمن و همکاران، ١٩٩٦، ص ٧٣).

مسئله خوش بینی، در اسلام، به ویژه در قرآن نیز به دفعات متعدد و به شیوه های گوناگون بیان گردیده و بارها انسان را به خوش بینی ترغیب و تشویق نموده است.

لازم به یادآوری است که در قرآن کریم، لفظی برابر و معادل با واژة «خوش بینی» وجود ندارد. هر چند از خوش بینی در روایات با حسن ظن یاد شده است، اما با تأمل در آیات الهی می توان دریافت که حجم گسترده ای از آیات به این معنا اشاره دارد.

بررسی های انجام شده نشان می دهد که حقیقت خوش بینی در قرآن، در ارتباط با «الله»است؛ زیرا هیچ مفهوم عمده ای جدای از خدا در قرآن وجود ندارد. ازاین رو، امید به استجابت دعا و آینده نیکو و سعادت، نشانگر خوش بینی قرآن است (بقره: ١٨٦؛ غافر: ٦٠).

دین اسلام همواره با جهان بینی توحیدی خود، پیو سته در ارائه بینش خوش بینانه به افراد است. از این رهگذر، با بررسی آیات و روایات مختلف درمی یابیم که جای جای قرآن و روایات ائمه ع، سرشار از خوش بینی و مثبت نگری بوده، همواره به پرهیز از بدبینی تأکید کرده اند. در روایتی از امام معصوم ع می خوانیم که «یأس و ناامیدی و بدبینی، زمانی وجود انسان را فرا می گیرد که نسبت به خداوند و عملکردهای او بدبین باشد» (مجلسی، ١٤٠٤ق ، ج ٥، ص ٤٨). در واقع، انسان خوش بین از این جهت به کارها، نتایج آن و آینده امیدوار است که ایمان و اعتماد به خداوند دارد؛ زیرا خداوند در تدبیر همه چیز نقش دارد. فرد مسلمان نیز به خداوند خوش بین است و باور دارد که او کارها را به نفع بندگان خود مدیریت می کند. بنابراین، می تواند امیدوار باشد که او موفق خواهد شد و به کمک خداوند، از کارهای خود نتایج خوب خواهد گرفت. خداوند نیز به او کمک می کند تا از آفت ها در امان بماند و بر مشکلات غلبه کند.

به طورکلی ، یکی ازبسترهای مهم رشد انسان در طول زندگی، خانواده است. خانواده نهاد مقدس اجتماعی و دینی و مناسب ترین نظام برای تأمین نیازهای مادی، روانی و معنوی بشر است. بنابراین، ضرورت دارد که این نهاد مقدس تقویت گردد و در جهت استحکام آن تلاش شود. یکی از مؤلفه های مهم در تحکیم بنیان خانواده، خوش بینی اعضای آن است. زناشویی، همدلی، یکرنگی، صداقت و صمیمیت را در پی دارد و زن و مرد پس از ازدواج، با هم یکی می شوند، و هر یک، دیگری را خود می انگارد و به هنگام خطر، حاضرند جانشان را فدای یکدیگر کنند. آنها، همچنین این خصلت ها را در فرزندان خود بارور می کنند. رمز پیدایش و پویش چنین فضای ارزشمندی، اعتماد و خوش بینی همسران است که باید همواره پاس نگه داشته شود و از آسیب ها مصون بماند. بنابراین، خوش بینی همسران نسبت به یکدیگر، زمینۀ آرامش و سازگاری بیشتری را بین آنان فراهم ساخته و بستر رشد و تعالی عضای خانواده را ایجاد می کند.

این مقاله، به بررسی خوش بینی در روان شناسی و اسلام میپردازد. در این راستا، نظرات دانشمندان غربی و مسلمان را بررسی، ابعاد مختلف آن بیان و سپس، جایگاه خوش بینی و نقش آن در استحکام خانواده و در رابطه با متغیرهایی همچون رضایت از زندگی، سلامت روانی و سلامت جسمانی تبیین شده است .

خوش بینی در روان شناسی و اسلام

الف. خوش بینی در روان شناسی

از دیدگاه روان شناسی، عموم مردم خوش بینی را در نظر گرفتن نیمه پر لیوان، یا عادت به انتظار پایانی خوش برای هر دردسر واقعی، در نظر میگیرند. زاویه «تفکر مثبت » از مثبت اندیشی و خوش بینی، بیانگر این است که خوش بینی مستلزم تکرار عبارت هایی تقویت کننده با خود است.

مانند اینکه «من هر روز به طرق مختلف دارم پیشرفت می کنم »، یا تجسم اینکه همه کارها با موفقیت انجام می پذیرد. در همۀ این موارد، تجلیاتی از خوش بینی و مثبت اندیشی وجود دارد. با این حال، خوش بینی عمیق تر از اینهاست (سلیگمن و همکاران، ١٩٩٦، ص ٧٢ ). خوش بینی، باور عمیق به این عقیده است که علیرغم مشکلات و سختی های موجود در زندگی، اوضاع سر و سامان میگیرد. در نتیجه، فرد را از فروغلتیدن در نومیدی، یأس و افسردگی برحذر می دارد.

بنابراین در روان شناسی، مبنای خوش بینی در نحوة تفکر افراد درباره علت ها ریشه دارد. این نحوه تفکر است که منجر به عمل می شود. پیترسون (Peterson ) و همکاران خاطر نشان می سازند که خوش بینی، مثبت بودن سطحی نیست، بلکه افراد خوش بین مشکل گشایند و نقشه هایی برای فعالیت طراحی کرده، سپس طبق آن عمل میکنند (حیدری و همکاران ، ١٣٨٨). در نتیجه، با مشکلات مبارزه کرده و به اهداف خود دست می یابند.

سلیگمن و همکاران (١٩٩٦ )، خوش بینی را به عنوان یک سبک تبیینی مفهومی کرده اند. بر اساس این رویکرد، هر یک از افراد، در نسبت دادن امور به علل مختلف، عادت های خاصی دارند. این خصل های شخصیتی، «سبک تبیین » نام دارد. بر اساس این نظر، سطح تبیین در هر فرد، در دورة کودکی شکل میگیرد. در صورتی که از خارج، دخالتی در آن اعمال نشود، سراسر عمر پابرجا میماند. بر طبق این دیدگاه، افراد در تبیین اینکه چرا هر رویداد خوب یا بد، برای آنها اتفاق میافتد، از سه بعداستفاده میکنند: تداوم، فراگیر بودن ، و شخصی سازی.

١- تداوم؛ «گاهی» در برابر «همیشه»

این بعد از سبک تبیین به این معناست که افراد در برابر رویدادهای ناگوار یا خوشایند، به چه عللی معتقد هستند. اینکه آیا این علل را موقتی میدانند یا دائمی. برخی از افراد، علل رویدادهای ناخوشایند را همیشگی دانسته ، استدلالشان این است که این گونه رویدادها دوباره تکرار شده و راه گریزی وجود ندارد. ازاین رو، مقاومت و تحمل خود را در برابر مشکلات و سختی ها از دست داده، در معرض افسردگی قرار می گیرند. اما خوش بینان وقتی با مشکلی روبرو می شوند، روش منطقی را در پیش گرفته و آن را موقتی و قابل حل توصیف می کنند. لذا دچار حیرت و سردرگمی نشده ، به حل مشکل می پردازند (سلیگمن و همکاران ، ١٩٩٦، ص ٧٣ -٧٥ ).

٢- فراگیر بودن؛ خاص در برابر کلی

یعنی افراد معتقد باشند که علتی گسترده و فراگیر بوده و در نتیجه انتظار دارند که تأثیرات آن را در موقعیت های گوناگون، در سراسر عمر خود مشاهده کنند. در اینجا نیز فرد بدبین، مسئله را فاجعه آمیز تلقی کرده، علت شکست خود را فراگیر و همیشگی می داند. این طرز تلقی فرد، سرانجام به این امر منجر می شود که هر گاه تنها در یک حیطه با شکست مواجه شود، در تمامی حوزه ها از تلاش دست بر می دارد. اما شخص خوش بین، در مواجهه با شکست، به علت هایی محدود و موقعیتی اعتقاد دارد، به نحوی که قادر است آنها را به تفصیل برای خود شرح دهد و سپس، مشکل خود را به کناری بگذارد.

حتی در صورتی که بخش مهمی از زندگی او را در هم ریخته باشد، همچنان به زندگی خود ادامه داده، احتمالا تنها در همان حوزه خاص به ناامیدی گرفتار شود. این فرد، برای رویدادهای خوشایند نیز به علت های محتمل و کلی تر اعتقاد دارد. بدین ترتیب، در بیشتر جنبه های زندگی موفقیت بیشتری به دست می آورد (همان، ص ٧٥-٧٧).

٣- شخصی؛ درونی در برابر بیرونی

بعد سوم سبک تبیین، شخصی سازی است؛ به این معنا که هر گاه رویداد ناگواری به وقوع می پیوندد، فرد می تواند خود (عامل درونی) یا افراد یا موقعیت های دیگر (عوامل بیرونی) را مقصر بشمارد (همان).

افراد بدبین، عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را خود، یعنی عامل درونی، در نظر گرفته، در قبال آن احساس گناه و شرمساری می کنند. اما در مقابل، خوش بینان هنگامی که با پدیده های آسیب زای زندگی روبرو می شوند، تنها خود را مقصر قلمداد نکرده، در پی یافتن تأثیر احتمالی سایر عوامل و شرایط در این مشکل بر می آیند. این شیوه موجب می شود که هم عزت نفسشان آسیب نبیند و هم با امنیت خاطر، به فعالیت ادامه دهند (حسنی و همکاران، ١٣٩٠).

ب. خوش بینی در اسلام

در آموزه های اسلامی، بر مفهوم «خوش بینی» بسیار تأکید و توجه شده است . از خوش بینی در قرآن و روایات، تعبیر به ح سن ظن شده که به معنای نیک انگاری دربارة خداوند، فعل و انفعالات جهان و نیز پندار، گفتار و کردار انسان هااست (قرشی، ١٣٧١، ج ٢، ص ١٣٤ ). مهم ترین اصل اعتقادی اسلام، ایمان و عقیده به توحید می باشد (مصطفوی، ١٣٦٠، ص ٣٨٣)؛ زیرا این اصل، پایه و اساس دریافت اسلام را شکل می دهد. سایر آموزه های اسلام ، معنابخ شی خود را از این اصل دریافت می کنند؛ توحید، عناصر نفس و روان آدمی را همبستگی بخشیده، روند قوای فکری او را برای دریافت و شناخت به طرف یک منبع ، متحد و هماهنگ می سازد. از این رهگذر، یک اثر ترکیبی سازنده در شخصیت انسان بارور می گرداند (شرقاوی، ١٣٦٣، ص ٢٠). با توجه به این نکته، نیاز به این آموزه، جهت ایجاد خوش بینی در آدمی، از این جهت است که چون انسان سالم و کامل، دارای شخصیتی می باشد که به طور طبیعی در زندگی فردی و اجتماعی خود رانشان می دهد. به همین دلیل، اگر از نظر شخصیتی نسبت به آینده خوش بین نباشد، به طور طبیعی، رفتاری بیرون از عرف طبیعت انسانی از خود بروز می دهد که در جهت دادن جامعه به سمت بدبینی و افسردگی بی تأثیر نخواهد بود. در حقیقت، اعتقاد به توحید و ایمان به خدا، نقش اساسی و تعیین کننده در جهت دادن به رفتار انسان در کلیۀ زمینه های زندگی ایفا می کند. توحید و ایمان، از خصوصیات حاکم بر شخصیت انسان می شوند و در کلیه خصوصیات دیگر شخصیتی، مؤثر هستند و آنها را راهنمایی می کنند.

یک موحد و مسلمان واقعی و خوش بین، لبریز از ایمان و اعتماد به پروردگاراست. در لحظاتی که احساس ناتوانی می کند، به قدرت بالاتر و عالی تر از قدرت خویش اتکا می کند. در دشواری ها از خداوندی که منبع بزرگترین نیروهاست، یاری می طلبد. همین موضوع، در تهذیب روح و اخلاق وی اثر عمیقی می بخشد (موسوی لاری، ١٣٦١، ص ٣٨).

بنابراین، می توان گفت: در بینش اسلامی ، مؤمنان از مصادیق خوش بینان به خدا و رحمت الهی ذکر شده اند و بدبینان به او نیز به دلیل نداشتن بینش صحیح نسبت به پروردگار خویش، از مصادیق گمراهان هستند. چنانچه قرآن کریم می فرماید: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئن القلوب» (رعد: ٢٨ )؛ «إن الذین کفرو سواء علیهم أأنذرتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی أبصارهم غشاوة و لهم عذاب عظیم» (بقره: ٦ و ٧).

از نظر قرآن، یاد خداوند تأثیر بسزایی در روان آدمی دارد و دل ها در پرتو آن آرام می گیرد. طبق آیۀ ٢٨ سورة رعد، هر قلبی با ذکر خدا اطمینان می یابد و اضطرابش تسکین پیدا می کند. بنابر آنچه در تفاسیر آمده، این معنا حکمی است عمومی که هیچ قلبی از آن مستثنا نیست، مگر اینکه کار قلب به جایی برسد که در اثر از دست دادن بصیرت و رشد خود، دیگر نتوان آن را قلب نامید. چنین قلبی از ذکر خدا گریزان و از نعمت طمأنینه و سکون محروم خواهد بود و بر آن مهر زده خواهد شد (امین، ١٣٦١، ج ٧، ص ٣٧؛ طباطبائی، ١٤١٧ق، ج ١١، ص ٤٨٣؛ طیب، ١٣٧٨، ج ٧، ص ٣٣٤؛ مکارم شیرازی و همکاران، ١٣٧٤، ج ١٠، ص ٢٠٩).

بررسی قرآن کریم و متون دینی و آراء و تعابیر دانشمندان مسلمان ، نشان می دهد که خوش بینی به خداوند تلفیقی از شناخت ویژگی های خداوند، عمل خالصانه و امید بستن انحصاری به خداوند است.

عمل خالصانه جنبه رفتاری، و امید حالت عاطفی دارد که هر دو، مستلزم نوعی شناخت نسبت به خداوند است. بنابراین، خوش بینی در دیدگاه اسلامی شامل شناخت، عاطفه و رفتار است. ازاین رو، می توان خوش بینی را چنین تعریف کرد: خوش بینی، توجه شناختی و عاطفی مثبت نسبت به خدا، جهان، افراد، خود، افکار، رفتارها و رویدادهاست که فرد بر اساس آن، رویدادها را تفسیر مثبت نموده، و انتظار دارد که با تلاش خودش اوضاع بر وفق مراد پیش رفته و نتایج دلخواه به دست آید (نوری، ١٣٨٧).

با توجه به منابع اسلامی و در عین حال، نظریات روان شناختی می توان گفت: خوش بینی و بدبینی دو نوع نگاه متفاوت به جهان هستی، زندگی و رویدادهای مربوط به آن است و قلمروهای مختلف زندگی فرد را دربر می گیرد و اختصاص به کوشش هایی ندارد که فرد در آنها شکست خورده، یا موفق شده است. این دو نوع نگاه، در دو بعد کلی از یکدیگر متمایز می شوند: بعد اول، به توجه و انتخاب فرد برمی گردد و اینکه فرد از میان محرکهای گوناگون در جهان به کدام یک از آنها توجه نموده و متمرکز شود. بعد دوم، به تفسیر فرد از زندگی، فعالیت ها و مشکلات آن برمی گردد.

مؤلفه اول : توجه انتخابی

توجه انتخابی فرایندی است که در آن فرد، به صورت آگاهانه به برخی از جنبه های زندگی توجه می کند. افراد بدبین به جنبه های منفی، شکست ها، بی عدالتی ها، فقدان ها، کمبودها و کجی ها توجه دارند.

افراد خوش بین به امکانات، فرصت ها، توانمندی ها، عشق، محبت و به خدا به عنوان عالی ترین منبع زیبایی ها و خوبی ها توجه دارند. آموزه های دین اسلام، مکرر انسان ها را دعوت کرده اند که به چه جنبه هایی از زندگی توجه کنند؟ چه چیزهایی را به خاطر داشته باشند و چه مواردی را به فراموشی بسپارند. توجه داشتن به چیزی، یعنی استفاده از ابزارهای حسی و ادراکی برای دیدن، شنیدن، درک کردن و به خاطر داشتن آنها (همان).

 یکی از شیوه شایع توجه دادن در قرآن، یادآوری و توجه به نعمت ها و زیباییهای خلقت است .

«أفلا ینظرون إلی الابل کیف خلقت و إلی السماء کیف رفعت و إلی الج بال کیف نصبت و إلی الأرض کیف سطحت» (غاشیه: ١٧-٢٠)؛ آیا آنان به شتر نمینگرند که چگونه آفریده شده است و به آسمان نگاه نمیکنند که چگونه برافراشته شده و به کوه ها که چگونه در جای خود نصب گردیده و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است. منظور از «نظر» در جمله «أفلا ینظرون »، نگاه کردن عادی نیست، بلکه نگاهی است توأم با تفکر و اندیشه و دقت. خدای متعال با بیان این نعمت ها و زیباییهای جهان خلقت، نشان میدهد که این عالم بیحساب و کتاب نیست و آفرینش انسان نیز هدفی داشته است. همین امر، توجه بشر را برانگیخته تا معرفت او را به خالق زیباییها بیشتر نماید.

معصومین ع نیز در آموزه های خود، نه تنها خود به این موارد توجه داشتند، بلکه دیگران را نیز هدایت می کردند تا این ابعاد را به طور اختیاری و آگاهانه، مورد توجه قرار دهند. برای نمونه، دعای امام حسین ع در روز عرفه ، نمونه بسیار زیبا و بارز این گونه توجه هاست. ایشان با بیان صفات و نعمت های خداوند متعال، عمق نگرش و بینش زیبای خود را به همگان نشان دادند. از سوی دیگر، توجه همگان

را به این نعمت های بسیار مهم جلب کردند. ایشان می فرمایند:

خدایا... آغاز کردی وجود مرا به رحمت خود پیش از آنکه چیز قابل ذکری باشم و مرا از خاک آفریدی، آنگاه در میان صلب ها جایم دادی و از حوادث زمانه و تغییرات روزگار و سال ها ایمنم ساختی و همچنان همواره در ایام قدیم و گذشته و قرن های پیشین از صلبی به رحمی کوچ کردم...

مرا در دوران حکومت پیشوایان کفر به جهان نیاوردی. آنان که پیمان تو را شکستند و فرستادگانت را تکذیب کردند، ولی در زمانی مرا به دنیا آوردی که پیش از آن در علمت گذشته بود. از هدایتی که اسبابش را برایم مهیا فرمودی و در آن مرا نشو و نما دادی. . . به من مهرورزیدی. . . و در حال طفولیت و خردسالی در گهواره محافظتم کردی و از غذاها شیری گوارا روزیم دادی و دل پرستاران را بر من مهربان کردی (محدث قمی، ١٣٨٠، ص ٤٥٥).

فردی که به امور مثبت و واقعیت ها توجه دارد، تنها با چشم دیده نمی بیند، بلکه واقعیت ها را با چشم دل می بیند. تنها در این صورت، ابزارهای ادراکی فرد به درستی کار می کند و از آنها بهره می برد.

مؤلفه دوم: تفسیر منطقی

هر موقعیت ناخوشایند، توسط انسان، ارزیابی می گردد. این ارزیابی ها، تأثیر مستقیمی بر فشار روانی حاصل از موقعیت دارد. اگر فرد، موقعیت ناخوشایند را دارای بارمثبت بداند، قابل تحمل خواهد بود و اگر منفی ارزیابی کند، از کنترل او خارج و غیرقابل تحمل می شود. در حقیقت، آن گونه که فرد، حوادث را تفسیر می کند، به آنها واکنش نشان می دهد. بنابراین، انسان به وسیله تفسیرهای خود، می تواند موقعیت های ناخوشایند را کنترل و مدیریت کند. کنترل موقعیت ها، در دست کسی است که کنترل تفسیرها و ارزیابی های خود را در دست داشته باشد. به همین دلیل، در متون دینی، تأکیدبسیاری بر تفسیر و ارزیابی صحیح از موقعیت ها شده است.

نکته دیگر در دیدگاه دین، هماهنگی تفسیرها با واقعیت هاست. دین، تفسیر خیالی و غیرواقعی را نمی پسندد، هر چند به ظاهر، کاهنده فشارهای روانی باشد. واقعیت گرایی در این بعد نیز در آموزه های دین مشاهده می شود. متون دینی، با بیان واقعیت ها، سعی دارند ارزیابی ها و تفسیرهای فرد را واقعی سازند، تا تأثیری پایدار داشته باشند (پسندیده، ١٣٨٤، ص ٢٦٠). به عنوان نمونه، می توان از روز عاشورا یاد کرد. در آن روز، امام حسین ع و یاران ایشان ، از سخت شدن کار و شدت یافتن نبرد، نه تنها هیچ هراسی به دل راه نمی دادند، بلکه چهره هایشان گشاده تر و بانشاط تر می شد. اما گروه دیگر، با شدت یافتن جنگ و نزدیک شدن زمان کشته شدن ، هراسان تر می شدند و به یکدیگر می گفتند: «ببینید امام حسین ع باکی از مرگ ندارد».

این جمله، نشان می دهد که آنچه آنان را تحت فشار قرار داده بود، مرگ و کشته شدن بود و آنچه مرگ را برای آنان به یک عامل فشار روانی تبدیل کرده بود، تفسیر نادرست از مرگ بود. اما امام ع با ارائه تفسیر واقعی از مرگ ، آنان را نیز مقاوم و بردبار ساخت و از فشارهای روانی آنان را آزاد کرد. آن حضرت به آنان فرمود:

بردبار باشید ای بزرگ زادگان که مرگ، چیزی نیست جز پلی که شما را از ناراحتی و سختی، به باغ های پهناور و نعمت های همیشگی منتقل می سازد. پس کدام یک از شما دوست ندارد که از زندان به قصر منتقل شود؟! و مرگ برای دشمنان شما چیزی نیست، مگر همانند کسی که از قصر، به زندان و شکنجه، منتقل می شود (مجلسی، ١٤٠٤ق، ج ٤٤، ص ٢٩٧؛ صدوق، ١٣٦١، ص ٢٨٨).

از لابه لای این کلام نیز ناخرسندی و نابردباری آنان که ریشه در تفسیر نادرست از مرگ دارد، به دست می آید. امام حسین ع با درک این مطلب، نگرش آنان به مرگ و ارزیابی آنان از کشته شدن راتصحیح کردند. بدین وسیله، آنان نیز دلیرانه جنگیدند و به شهادت رسیدند.

خوش بینی در خانواده

خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و خاستگاه فرهنگ و تاریخ بشر است . پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و هدایت آن به جایگاه واقعی خود، همواره موجب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن، موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی و سقوط و نابودی او بوده است. اسلام به عنوان مکتبی انسان ساز، بیشترین توجه را به والایی خانواده دارد. ازاین رو، این نهاد مقدس را کانون تربیت می شمرد؛ نیک بختی و بدبختی جامعه انسانی را نیز به صلاح و فساد این بنا وابسته می داند. هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان، از جمله دستیابی به آرامش برمی شمارد.

یکی از عوامل مهمی که در خوشبختی و سعادت خانواده نقش اساسی دارد، خوش بینی افراد خانواده نسبت به یکدیگراست. اما نکته مهم این است که خوش بینی یا بدبینی در خانواده آموزش داده می شود.

همین امر، اهمیت جایگاه خوش بینی را روشن می کند. سلیگمن زمینه های خانوادگی را از ریشه های قوی خوش بینی دانسته، می گوید: کودکان نه تنها انجام دادن کارها، بلکه روش تبیین و چگونگی علت یابی امور و رویدادها را از والدین خود می آموزند (سلیگمن و همکاران، ١٩٩٦، ص ٧٣).

در تشکیل خانواده و زندگی مشترک، مهم این است که زن و شوهر نسبت به هم چه دیدی دارند.

رسول خدا در شب عروسی دخترش فاطمه ع با علی ع، دست فاطمه ع را در دست حضرت علی ع نهاد و فرمود: فاطمه امانت خداست مراقب او باش. و دست حضرت علی ع را در دست دیگر فاطمه ع گذاشت و فرمود: علی امانت خداست، تو هم مراقب او باش. بدین سان، زن و شوهر امانتدار خدا هستند و در رابطه شان با هم رابطه امانتداری است. ازاین رو، باید عیوب هم را بپوشانند، از خطاهای هم درگذرند، نسبت به یکدیگر از لطف و مهربانی دریغ نورزند. به طورکلی، مایۀ آسایش و راحتی همدیگر را در سایه توکل بر خدا فراهم نمایند.

مطالعه در نظام باورها و الگوهای تعاملی زوج های خوشبخت نشان میدهد که آنها ویژگیهای مشخص دارند. احترام، پذیرش، خصایص مستعد برای رفتار مثبت، مثل خوش بینی، بیشتر بودن تعاملات مثبت در مقایسه با تعامل های منفی و متمرکز کردن تعارض ها بر موضوعات دقیق و مشخص از آن جمله است. این زوجین، رفتار مثبت همسر خود را معلول خصلت آنها و نه عوامل موقعیتی میبینند. وقتی اختلاف نظر دارند، اختلاف خود را در مورد مشخص و نه انتقادات کلی یا اهانت به همسرشان متمرکز می کنند.

بنابراین، از مسائل مهم در روابط بین همسری، ارزیابی همسر است. این اصلی است که معمولا افراد همدیگر را ارزیابی می کنند و تصوری از آنان در ذهن خود می سازند. نوع این تصور، نقش مهمی در کیفیت ارتباط دارد. ارزیابی مثبت از همسر، موجب خوش بینی می شود و حالتی از اطمینان و اعتماد را به وجود می آورد و موجب جذب و استحکام پیوند می شود. بدین سان، انسان احساس آرامش می کند و از رابطه خود لذت می برد. امام علی ع درباره این موضوع تأکید می کند که از یک سو، «خوش گمانی موجب آرامش روانی می شود» (خوانساری، ١٣٦٠، ج ٧، ص ٢٢٦) و «اندوه انسان را کاهش می دهد»

(همان ) و از سوی دیگر، «موجب جلب محبت دیگران می شود» (همان). امام صادق ع نیز تأکید می کند که «از خوش بین بودن بهره ای برگیر، که با آن دلت را آرام می کنی و کارت را پیش می بری » (مجلسی، ١٤٠٤ق، ج ٧٨، ص ٢٠٩).

گاهی هم این تصور، بد و منفی است. ارزیابی منفی، موجب تردید و بدبینی، سپس موجب احساس ناامنی می شود. ذهن را از تصورات بد پر می کند. بدین سان، انسان را اندیشناک و فضای روابط را تیره و تار می کند و موجب دوری افراد از یکدیگر می شود. معمولا چنین ارزیابی هایی غیرواقعی است و صحت ندارند. خداوند متعال از این گونه گمان ها به عنوان گناه (حجرات: ١٢) و رسول خداص، به عنوان دروغ ترین دروغ یاد کرده است و مردم را از آن بر حذر داشته اند: «إیاکم و الظن فإن الظن أکذب الکذب » (حرعاملی، ١٤٠٩ق، ج ٢٧، ص ٥٩). در چنین فضایی، حزن و اندوه حاکم خواهد بود؛ ذهنی که پر از تردید و بددلی نسبت به یکدیگر باشد، حس بدی را تجربه خواهد کرد.

دقت در زندگی حضرت فاطمه ع نیز نشان می دهد که اوج اعتماد و خوش بینی بین آن حضرت و اعضای خانواده، بسیار برجسته است.

به طورکلی ، اعضای خانوادة خوش بین، افرادی حمایت گر هستند. روابط مسالمت آمیزی با یکدیگر برقرار می کنند، ویژگی های مثبت همدیگر را می بینند و خطاهای آنها را می بخشند و به دنبال برطرف کردن مشکلات سایر اعضاء و تلاش در جهت شکوفاشدن استعدادهای آنها می باشند. داشتن نگاه مثبت نسبت به مسائل زندگی و تبیین های خوش بینانه از حوادث ناخوشایند، بر توانایی رویارویی با مشکلات تأثیر می گذارد. فرد با تلاش و چاره جویی، انتظار دارد امور غالبا مطابق نظر او پیش روند. همین امر کوشش او را مضاعف می کند. بنابراین، می توان گفت: نگاه مثبت نسبت به مشکلات و ناگواری هایی که در زندگی پیش می آید، بر حالات عاطفی و بهبود روابط اعضای خانواده تأثیر می گذارد و موجب استحکام خانواده می گردد (صفورایی پاریزی، ١٣٨٨). بنابراین، خانواده مهم ترین نهادی است که میتواند این مهارت را آموزش دهد و ضمن برخوردار بودن از خوش بینی همراه با انعطاف، واقعیت را نیز به فرزندان بیاموزد.

بررسی در آیات و سور قرآنی نشان می دهد که در قرآن کریم ، از دو نوع خانواده سخن به میان آمده است: نوع اول، خانواده متعالی (متکامل )، و نوع دوم خانواده غیرمتعالی می باشند.

خانواده متعالی

«خانواده متعالی» خانواده ای است که روابط بین اعضای آن، براساس اندیشه توحیدی بنا نهاده شده باشد (داوری، ١٣٨٩، ص ٢). زنان و مردان موحد، آزاده و خداجو، شاکرانه و مخلصانه، به خاطر خدا و در طریق نیل به فلاح، همواره پرمعناترین محبت ها را در طول زندگی و در شرایط و موقعیت های گوناگون، در جوانی و پیری، خوشی و ناخوشی، سختی و عافیت، تنگدستی و راحتی، خلوت و جلوت و. . . تقدیم یکدیگر می کنند. انسان های خوش بین، از مرز تعادل و سلامت روان، فراتر رفته و به تعالی دست روان می یابند و در مناسبات با دیگران، تمایل دارند که به افکار، عملکردها و رفتارهای آنان از دریچۀ مثبت و الهی بنگرند. تحقق این معنا در روابط خانوادگی، به ویژه روابط همسران از اهمیت بسیاری برخوردار است (پناهی، ١٣٨٨، ص ٨). ازاین رو، خانواده متعالی، خانواده ای است که زن و شوهر و در پی آنان فرزندان ، دارای نگاه مثبت باشند، احساس آرامش کنند؛ و در آن نیازهایشان برآورده شود. ازاین رو، اگر زن و شوهر بتوانند با نگاه مثبت نیازهای مختلف روحی، عاطفی، جسمی و جنسی خود را به کمک یکدیگر برآورده سازند، آرامش تحصیل می شود. چنین خانواده ای مطلوب اسلام است.

قرآن کریم می فرماید: «و من ءایاته أن خلق لکم من أنف سکم أزواجا ت سکنوا إلیها و جعل بینکم مودة و رحمۀ إن فی ذالک لایات لقوم یتفکرون» (روم: ٢١). خداوند متعال سکون و آرامش را هدف ازدواج معرفی می کند. اعضای خانواده اعم از زن و شوهر یا فرزندان، باید برای رسیدن همدیگر به حقیقت صحیح توحیدی و کمال نهایی یاور همدیگر باشند.

بهترین مصداق برای بررسی ویژگی های اخلاقی خانواده متعالی را باید در چگونگی برخورد پیامبرص با همسرانش عنوان کرد که حتی شامل جنبه های رفتاری نیز بود که در دو سورة قرآن به این مسئله پرداخته، نهایت سعه صدر پیامبر را مورداشاره قرار داده، به نکوهش زنانی پرداخته که پیامبر را مورد آزار قرار داده اند. به طوری که حتی پیشنهاد داده است که آنها را طلاق بدهد: «یا أیها النبی قل لأزواجک إن کنتن تردن الحیاة الدنیا و زینتها فتعالین أمتعکن و أسرحکن سراحا جمیلا و إن کنتن تردن الله و رسوله و الدار الآخرة فإن الله أعد للمحسنات منکن أجرا عظیما» (احزاب: ٢٨ و ٢٩)؛ ای پیامبر به همسرانت بگو اگر خواهان زندگی دنیا و زینت آنید، بیایید تا مهرتان را بدهم و [خوش و] خرم شما را رها کنم و اگر خواستار خدا و فرستاده وی و سرای آخرتید، پس به راستی خدا برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده گردانیده است.

با توجه به این آیات، روشن می شود که یکی از مهم ترین بایسته های اخلاقی خانواده متعالی، سکوت علی رغم توان انتقام و برخورد کریمانه در برابر اقدامات غیراخلاقی اعضای خانواده است.

خانواده های غیرمتعالی

در مقابل خانواده های متعالی، که بر اساس اندیشه توحیدی بنا شده اند و نگرش خوش بینانه نسبت به وقایع، دیگران و خدا دارند، برخی از خانواده ها، یگانگی پروردگار و ملزومات آن را در اعتقاد، اخلاق و یا رفتار خانواده اصل قرار نداده (داوری، ١٣٨٩، ص ١٢) و با دیدی منفی نسبت به وقایع، دیگران و خدا می نگرند.

نگاهی به خانواده های غیرمتعالی بیان شده در قرآن، بیانگر این است که همان طوری که همراهی در امور معنوی و یکتاشناختی در رسیدن به معنویت تأثیر دارد، همراهی خانواده ها در گناه نیز موجب خذلان و عذاب الهی می گردد. این گونه خانواده ها در قرآن ، مورد سرزنش قرار گرفته اند. البته نکوهش این خانواده ها در قرآن، در دو بخش کلی و مصداقی انجام گرفته است: بدین صورت که گاهی به صورت کلی خانواده هایی را به دلیل مشخصی مورد نکوهش قرار داده است، در برخی موارد به بیان مصداق پرداخته است.

نکوهش کلی خانواده ها در قرآن، گاهی زمانی است که فردی بدون دلیل و کورکورانه از آباء و اجدادش تقلید کند که چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید، میگویند فقط از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم ، پیروی میکنیم. این افراد، به دلیل اینکه نسبت به خدا و پیامبرانش بدبین هستند، به پیروی کورکورانه از پدران خود بر می خیزند. ازاین رو، نه تنها در مسیر تکامل گام بر نمی دارند، بلکه هر لحظه از مسیر هدایت دورتر می شوند. قرآن به نکوهش این رفتار آنها پرداخته، می فرماید: آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمیکرده و به راه صواب نمیرفته اند؛ باز هم در خور پیروی هستند؟ «و إذا قیل لهم اتبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتبع ما ألفینا علیه آباءنا أولو کان آباؤهم لایعقلون شیئا ولایهتدون» (بقره : ١٧٠ ).

گاهی در قرآن علاوه بر نکوهش کلی، مصادیقی از خانواده های غیرمتعالی نیز بیان شده است . از جمله خانواده هایی که به علت همراهی همدیگر در آتش دوزخ خواهند سوخت ، ابولهب و همسرش است که به آزار و اذیت رسول خدا پرداختند. تا جایی این آزار پیش رفت که سوره مسد در مورد آنها نازل شد (قمی، ١٤٠٤ق، ج ٢، ص ٤٤٨؛ واحدی نیشابوری ، ١٤١١ق ، ص ٤٤٨ و ٤٤٩؛ طوسی، بی تا، ج ١٠، ص ٤٢٧) و به این زن و شوهر وعده آتش داد: «تبت یدا أبی لهب وتب ما أغنی عنه ماله و ما کسب سیصلی نارا ذات لهب وامرأته حمالۀ الحطب فی جیدها حبل من مسد» (مسد: ١-٥).

اصلاح خانواده به قدری مهم است که حضرت رسول ص می فرماید: «هر انسانی با فطرت توحیدی متولد می شود این پدر و مادر او هستند که او را یهودی ، نصرانی و یا مجوسی بار می آورند. سپس فرمودند: همان فطرت خدایی که خداوند مردم را به آن خلق نموده است» (مجلسی، ١٤٠٤ق، ج ٣، ص ٢٨١).

متغیرهای مرتبط با خوش بینی از مطالعه پژوهش های متعدد روان شناختی ، به دست می آید که خوش بینی با متغیرهای فراوانی رابطه مثبت و معناداری دارد، به گونه ای که این متغیرها به عنوان میانجی در استحکام خانواده نیز تأثیرگذار است. در اینجا به بررسی برخی از آنها، که شواهد میدانی و آموزه های دینی بیانگر آنهاست، اشاره می شود:

الف. خوش بینی و رضایت از زندگی

امروزه در سایۀ پیشرفت علم و تکنولوژی و فراهم شدن وسایل رفاهی و راحتی، بسیارند افرادی که از امکانات زیادی در زندگی برخوردارند، ولی از زندگی خود احساس رضایت ندارند. به همین دلیل ، مطالعات زیادی در زمینه رضایت از زندگی و عوامل مؤثر برآن انجام شده اند. رضایتمندی از زندگی، به معنای احساس خشنودی و لذت تجربه شده توسط افراد است، هنگامی که همۀ جنبه های زندگی خود را در نظر می گیرند (نجاریان پور، ١٣٨٦، ص ١٢).

یکی از عوامل مهم در درون خانواده، رضایت از زندگی است که می تواند به استحکام خانواده کمک زیادی نموده (نوری، ١٣٨٨، ص ٧٩)، و کارکردهای بسیاری مانند تربیت فرزند، روابط میان والدین و فرزندان و حتی کارآمدی اجتماعی و اقتصادی همسران را نیز تحت تأثیر دهد (همان).

پژوهش ها نشان می دهد که خوش بینی در ازدواج، به میزان بالایی با تعامل های مثبت رابطه دارد و رضامندی بلندمدت را پیش بینی می کند (کار، ١٣٨٥، ص ١٧٥). در توجیه این یافته ها باید گفت: هنگامی که افراد با ناملایمات و مشکلات روبرو می شوند، هیجانات متنوعی را تجربه می کنند که دامنه ای از برانگیختگی و اشتیاق تا عصبانیت، اضطراب و افسردگی دارند (موسوی نسب و تقوی،١٣٨٥). خوش بینی افراد، می تواند رضایت زناشویی را در آنان تقویت کند؛ زیرا این امر، موجب فراموش کردن و نادیده گرفتن کاستی ها و ناراحتی ها است. در نتیجه، سبب رضایت بیشتر زوجین می گردد. اما در مقابل ، افراد بدبین رویدادهای ناراحت کننده کوچک را مرتبا در ذهن خود مرور می کنند و در عین اینکه از فراموش شدن آنها جلوگیری می کنند، به بزرگ شدن آنها نیز کمک می کند. این امر، سبب رنجش خاطر آنان و عدم رضایت از همسر خود می گردد. بخصوص اینکه آنهانسبت به زوجین خوش بین، بیشتر رفتارهای منفی همسرشان رانسبت به رفتارهای مثبت او مطرح میکنند. آنها تمایل دارند که براساس «مقابله به مثل »، به رفتارهای منفی همسرشان پاسخ دهند. به عبارت دیگر، در یک رابطه آشفته، اگر یکی از زوجین به طور منفی رفتار کند، دیگری نیز به طور منفی پاسخ خواهد داد. در مقابل، رفتارهای زوجین خوش بین، کمتر تحت تأثیر رفتارهای همسرشان است (میراحمدی، ١٣٨٦، ص ٢٢ ). آنها رفتارهای منفی طرف مقابل را نادیده میگیرند و دیدگاه های مثبت از همسر و رابطه خود دارند. بنابراین، زوجین بدبین عملا رویدادهای منفی رابطه را به یاد می آورند. درحالیکه زوجین خوش بین ، مایلند که داوطلبانه رویدادهای مثبت رابطه را به یاد بیاورند.

در دیدگاه اسلامی ، رضا، به معنای ترک اعتراض و ناخشنودی نسبت به مقدرات و قضای الهی در قلب و زبان است. صاحب چنین مقامی، پیوسته در لذت، سرور و راحتی به سر می برد (نراقی، ١٣٨٥، ص ٦٠٤). علت این سرور و افزایش تحمل در برابر سختی ها، این است که فرد دارای مقام رضا، مقدرات الهی را حتمی می داند. در این زمینه امام علی ع می فرمایند: به رضای خدا خشنود باش تا شاد و راحت زندگی کنی (آمدی، ١٣٦٦، ج ١، ص ١٠٤).

آنچه مسلم است اینکه در هر موقعیت، جهان بینی و باور افراد است که موجب میگردد رفتار و احساسات خاصی را بروز دهند. زمانی که فرد به این نگرش و باور دست یابد که تمام امور جهان با همه علل و معلولات، به اراده خداوند انجام میپذیرد؛ یعنی ایمان به تقدیر الهی داشته باشد و هر آنچه که خداوند مقدر میفرماید، «خیر »است، به نگرشی به نام «خیرباوری» دست مییابد که پیش نیاز آن، ایمان به تقدیر الهی است (حسین پور، ١٣٩٢، ص ٣٩) و موجب میشود فرد به خداوند متکی گردد و از او یاری بجوید و در نتیجه، به حالتی از خوش بینی، آرامش قلبی و رضایت از زندگی برسد.

خداوند متعال در حدیثی قدسی می فرماید: «من در پیش حسن ظن و خوش بینی بنده ام هستم او به من جز گمان خوب ندارد » (دیلمی ، ١٤١٢ق، ج ١، ص ١١٠). البته باید به این نکته توجه داشت که روش اسلام برای ایجاد خوش بینی، مبتنی بر ارائه واقعیت های خوشایندی است که به آن «مثبت نگری واقع گرا» گفته می شود (پسندیده، ١٣٨٤، ص ٣٠٣). دین نمی خواهد افراد را به قصه ها، زندگی ها و شادی های خیالی سوق دهد و آنها را با وعده های تو خالی فریب دهد، بلکه بر آن است تا به افراد کمک کند زیباییهای موجود در زندگی خویش را کشف کرده، در کنار همه مشکلات ، آنها را نیز به حساب آورند. ازاین رو، باید این نکته را در نظر داشت که زندگی از مجموعه ای از موقعیت های مختلف تشکیل شده که رضایتمندی ، معلول واکنش مناسب به آنهاست.

یکی از مهم ترین ساحت های آن، زندگی خانوادگی است. همسرانی می توانند به رضایتمندی از زندگی خانوادگی برسند که از توانمندی لازم برای واکنش مثبت به موقعیت ها برخوردار باشند و به این حقیقت دینی ایمان داشته باشند که «عسی أن تکرهوا شیا و هو خیر لکم و عسی أن تحبوا شیا و هو شر لکم و الله یعلم و أنتم لا تعلمون» (بقره: ٢١٦).

البته برای ایجاد حالت خوش بینی، زن و شوهر باید در ابتدای زندگی بکوشند یکدیگر را به خوبی کشف کنند و بشناسند و با سیرة رفتاری و گفتاری یکدیگر کاملا آشنا شوند تا زمینۀ بروز سوءظن و بدبینی از بین برود. در عین حال، لازم است همۀ موازین اخلاقی و اسلامی را در همۀ رفتارها و گفتارها رعایت کنند تا شناخت و رفتار با یکدیگر همراه شده و خوش بینی را پدید آورد.

این خوش بینی، اعتماد متقابل را در خانواده تقویت می کند. برداشت های منفی از رفتارهای یکدیگر کاهش می یابد. زمینۀ درک مناسب و روابط صمیمانه فراهم می شود و اعضای خانواده با احساس آرامش و ایمنی و رضایت زندگی خواهند کرد. این امور در کنار یکدیگر، استحکام خانواده را تضمین می کنند.

ب. خوش بینی و سلامت روانی

کارشناسان سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان را قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب تعریف کرده و بر این باورند که سلامت روان، صرفا نداشتن بیماریهای روانی نیست، بلکه توان واکنش در برابر انواع گوناگون تجربیات زندگی، به صورت انعطاف پذیر و معنیداراست. بعد روانی سلامتی، در بسیاری از کشورهای جهان ، به ویژه کشورهای جهان سوم، به توجه اصلی به سایر اولویت های بهداشتی، از جمله بیماریهای واگیردار عفونی در گذشته و یا بیماری های مزمن در عصر حاضر، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، نگاهی به آمار منتشره در زمینه شیوع اختلالات روانی در کشورهای مختلف جهان، حاکی از بحرانی بودن وضعیت سلامت روان است (ریاحی و همکاران، ١٣٨٧).

برای دستیابی به آرامش و سلامت روانی، ضروری است که فرد احساس کند همواره کسی را دارد که بتواند در مواقع لزوم و با اطمینان خاطر، بدون ترس از طرد شدن از او کمک بگیرد و مورد حمایتش قرار گیرد. کسانی که فاقد چنین منبع حمایتی هستند، احساس ناامنی می کنند و اعتماد درونی ندارند. در نتیجه به تحقیرها، مورد بی اعتنایی قرار گرفتن، انتقادها و مأیوس شدن از دیگران حساسند. این افراد، وقایع را بد تعبیر می کنند. همین امر بیماری های جسمی به همراه دارد.

تحقیقات مختلف نشان داد که خوش بینی با سلامت روانی افراد در ارتباط است. در یک مطالعه طولی، خوش بینی سلامت روانی افراد را پس از ده سال پیش بینی کرد. در بیماران پارکینسون نیز افراد خوش بین، در مقایسه با افراد بدبین، از سلامت روانی بیشتری برخوردار بودند. خوش بینی از تأثیر مخرب مشاجرات روزانه بر سلامت روان جلوگیری میکند. همچنین، پیش بینیکننده سلامت روانی، یعنی نشانگان وسواس بیاختیاری، افسردگی و خصومت و سلامت جسمانی، یعنی اختلال های خواب و پرتنشی، است و از تأثیر مخرب بیکاری بر سلامت روان نیز جلوگیری میکند (نوری و سقایبیریا، ١٣٨٨).

یکی از اهداف اسلام، یاری رساندن به انسان برای برخورداری از روح و روان سالم است تا بتواند با توسل به بهترین راه های ممکن، به آرامش برسد. از دیدگاه اسلامی، کسی که خودآگاهانه با تمامی هستی ارتباطی زنده و پویا دارد و می تواند تعارضات خویش را با جهت گیری مثبت حل کند، از نظر روانی سالم است (احمدی، ١٣٧٤، ص ٢٠٣).

از نظر قرآن، یکی از مهم ترین عواملی که زمینه های ایجاد تنش های روانی را در انسان ایجاد کرده، موجب برهم خوردن تعادل روانی و آرامش در انسان می شود، عدم ارتباط با خداوند است: «و من أعرض عن ذکری فإن له معیشۀ ضنکا و نح شره یوم القیمۀ أعمی» (طه: ١٢٤)؛ و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم.

علامه طباطبائی در تفسیر این آیه می نویسد:

اگر فرمود کسی که از ذکر من اعراض کند «معیشتی ضنک»، یعنی تنگ دارد، برای این است که کسی که خدا را فراموش کند، و با او قطع رابطه نماید، دیگر چیزی غیر دنیا نمیماند که وی به آن دل ببندد، و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد، در نتیجه، همه کوشش های خود را منحصر در آن کند، و فقط به اصلاح زندگی دنیایش بپردازد، و روز به روز آن را توسعه بیشتری داده، به تمتع از آن سرگرم شود، و این معیشت، او را آرام نمیکند، چه کم با شد و چه زیاد، برای اینکه هر چه از آن به د ست آورد، به آن حد قانع نگشته و به آن راضی نمی شود، و دائما چشم به اضافه تر از آن میدوزد، بدون اینکه این حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود. پس چنین کسی دائما در فقر و تنگی به سر میبرد، و همیشه دلش علاقه مند به چیزی است که ندارد، صرف نظر از غم و اندوه و اضطراب و ترسی که از نزول آفات و روی آوردن ناملایمات و فرا رسیدن مرگ و بیماری دارد، و صرف نظر ازاضطرابی که از شر حسودان و کید د شمنان دارد. پس او دائما در میان آرزوهای برآورده نشده، و ترس از فراق آنچه برآورده شده به سر میبرد. درحالیکه اگر مقام پروردگار خود را میشناخت و به یاد او بود و او را فراموش نمیکرد، یقین میکرد که نزد پروردگار خود حیاتی دارد که آمیخته با مرگ نیست، و ملکی دارد که زوال پذیر نیست، و عزتی دارد که مشوب با ذلت نیست، و فرح و سرور و رفعت و کرامتی دارد که هیچ مقیاسی نتواند اندازه اش را تعیین کند و یا سرآمدی آن را به آخر بر ساند، و نیز یقین میکند که دنیا دار مجاز است و حیات و زندگی دنیا در مقابل آخرت پشیزی بیش نیست. اگر او این را بشناسد، دلش به آنچه خدا تقدیرش کرده قانع می شود، و معیشتش هر چه باشد برایش فراخ گشته، دیگر روی تنگی و ضنک را نمی بیند (طباطبائی، ١٣٧٤، ج ١٤، ص ٣١٤).

بنابراین، می توان گفت: انسان در مسیر حرکت خود در زندگی، اگر بر مبنای جهان بینی اسلامی و ایمان به خدا و یاد او حرکت کند، از معیار سلامت روان و فکر برخوردار است و به میزانی که از این مسیر فاصله داشته باشد؛ از سلامت روانی دور می باشد. زیرا انسان به صورت فطری خداجوست و فردی که بر خلاف گرایش های فطری عمل کند، از لحاظ روانی دچار چالش می شود. اما افراد خوش بین ازآنجاکه به نعمت های خداوند و زیباییهای عالم خلقت توجه داشته، در نتیجه به منشأ این نعمت ها و سرچشمه این زیباییها، شناخت و ایمان دارند و طبق خواسته ها و گرایش های فطری خود عمل می کنند.

در روایات اسلامی نیز شواهدی وجود دارد که نشان می دهد، افراد خوش بین، اندوه، نگرانی و ترس کمتری دارند. امیرالمؤمنین ع می فرمایند: «یعنی خوش بینی اندوه را کاهش می دهد و از گرفتار آمدن به دام گنهکاری نجات می دهد» (آمدی، ١٣٦٦، ص ١٠٤). همچنین می فرمایند: «خوش بینی سبب راحتی قلب و سلامتی دین می گردد» (همان )؛ راحتی قلب نشانگر آرامش و آسایش درون است.

ازآنجاکه افراد خوش بین، دارای سلامت روانی بیشتری هستند، زندگی خانوادگی آنها نیز می تواند از استحکام بیشتری برخوردار باشد. البته روشن است که هر کس سلامت روانی داشته باشد، لزوما روابط خانوادگی قوی ندارند. اما افرادی که از مشکلات روانی رنج می برند، به احتمال بسیار زیاد نمی توانند خانواده بهنجار داشته باشند (نوری، ١٣٨٨)، زیرا نداشتن سلامت روانی ، به رفتارها و برخوردهای در درون خانواده منجر می شود که استحکام خانواده را متزلزل می سازد.

ج. خوش بینی و سلامت جسمانی

خوش بینی و به طورکلی، باورهای مثبت بر بیماریها و سلامت جسمانی و روانی انسان تأثیر زیادی میگذارد. تایلر(Taylor ) و همکاران در این زمینه ، بیان میکنند که اگر ادراکات عادی انسان با یک مفهوم مثبت از خود و کنترل شخصی و یک دیدگاه خوش بینانه، حتی کاذب در مورد آینده همراه شود، نه تنها در اداره جزر و مد زندگی روزانه، بلکه در کنار آمدن با حوادث بسیار استرس زا و تهدیدزای زندگی، به افراد کمک می کند (نصیر، ١٣٨٩ ).

برای نمونه، در بیمارانی که به علت بیماری لولۀ فرعی قلب عمل جراحی شده اند، افراد خوش بین وضعیت سلامتی بهتری نشان دادند. خوش بینی، نجات بیماران را پس از یک حمله قلبی در طول هشت سال پیش بینی کرد. بیماری عروقی افراد خوش بین در طول سه سال در مقایسه با همتایان بدبین آنها پیشرفت کمتری نشان داد. داشتن سبک تبیین خوش بینانه در آغاز بزرگسالی، سلامت کلی را در میانسالی پیش بینی میکند. بررسی طولینشان میدهد که خوش بینی، طول عمر را در افراد خوش بین پیش بینی میکند (نوری و سقای بیریا، ١٣٨٨).

از سوی دیگر، تحقیقات مختلف نشان داده است که سبک زندگی، به ویژه تغذیه تأثیر مهمی در خوش بینی دارد. پژوهشگران هاروارد، غلظت خون ٩ آنتی اکسیدان مختلف، از جمله کاروتنوئیدها را در حدود هزار مرد و زن آمریکایی، ٢٥ تا ٧٤ ساله مورد بررسی قرار دادند. محققان از این افراد در مورد نگرششان به زندگی، پرسیده و نمونه های خونی از آنها گرفتند. آنها همچنین، میزان خوش بینی این افراد را نیز سنجیدند و دریافتند افرادی که خوش بین تر هستند، در مقایسه با افرادی که کمتر خوش بین هستند، تا ١٣ درصد غلظت کاروتنوئید بیشتری در نمونه های خونی خود دارند. محققان معتقدند: مصرف میزان زیادی میوه و سبزیجات در بین افراد خوش بین، می تواند دست کم تا حدودی این نتایج را توضیح دهد (سایت تحلیلی خبری عصر ایران).

انسان در پیوندهای گوناگون خود، خدامحور است و در این زندگی و بندگی، به بدن سالم نیاز دارد. بهره مندی همه جانبه او از سلامتی، اساس فعالیت های وی در زندگی مادی و معنوی است.

پیامبر اکرم ص از آن به «نعمت پنهان و ناشناخته » یاد کرده است: «نعمتان مجهولتان الامن و العافیه» (فتال نیشابوری، بی تا، ص ٤٧٢)؛ زیرا یکی از عوامل آرامش زندگی و بندگی خدا، برخورداری از جسم و جان سالم است . ازاین رو، عقل و نقل، حفظ تندرستی و حفظ نفس را لازم و واجب شمرده اند و روا نمی دارند که انسان حتی هنگام سخت ترین مصیبت و اندوه، به عمد به جسم و جان خود آسیب برساند و اضرار به آن را حرام می شمارند، به گونه ای که در برخی روایات، بدن و اعضای آن از امانت های الهی به شمار آمده اند و خداوند متعال رعایت امانت ها را از ویژگی های برجسته مؤمنان و نمازگزاران واقعی یاد کرده است: «و الذین هم لأماناته م و عهدهم راعون» (معارج: ٣٢). رسول خداص می فرماید: «گوش، چشم، زبان و قلب امانت هستند و هر کس امانت را رعایت نکند ایمان ندارد» (نجفی، ١٤٢٣ق، ج ٨، ص ٣٧٠). بنابراین، با بررسی متون دینی اسلامی درمی یابیم که سلامت جسمانی و حفظ آن در اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته است.

امام صادق ع پنج چیز را نام می برند که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، زندگی اش پیوسته تیره و عقلش آشفته و دلش گرفته باشد. یکی از آن موارد «تندرستی » است (مجلسی، ١٤٠٤ق، ج ١، ص ٨٣).

ازآنجاییکه خوردن و آشامیدن، یکی از رایج ترین منابع لذت و مبتنی بر نیازهای زیست شناختی است، در اسلام به طور ویژه بدان توجه شده است. مطالعات نشان می دهد که مصرف بیش از حد خوردنی ها و آشامیدنی ها، منجر به بروز مشکلات جسمی و روانی می گردد (قدیری، ١٣٨٨، ص ٣٩ به نقل از حسین زاده، ١٣٩١، ص ٨٥). بنابراین، در اسلام سفارش شده است: «از صرف غذا دست بکشید، درحالی که هنوز میل به غذا دارید» (حرعاملی، ١٤٠٩ق، ج ٢٤، ص ٢٣٩).

همچنین خدای متعال، قرآن و عسل را شفادهنده معرفی می کند: «و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمۀ للمؤمنین و لا یزید الظالمین إلا خسارا» (اسراء: ٨٢)؛ «شراب مختلف ألوانه فیه شفاء للناس إن فی ذلک لآیۀ لقوم یتفکرون » (نحل: ٦٩). همچنین روایات مختلفی وجود دارد که از جمله علل شادی و داشتن روحیه خوش بینی را بیان می کند. از جمله تلاوت قرآن، مناجات با خدا، ورزش، خوردن میوه های مختلف مانند خرما، انگور، انجیر، بازی، تفریح و سیاحت و. . . (ر. ک: مجلسی ، ١٤٠٤ق، باب ٦٢).

خانواده پایه گذار بخش مهمی از سرنوشت انسان است و در تعیین سبک و خط مشی زندگی آینده، اخلاق، سلامت و عملکرد فرد در آینده نقش بزرگی بر عهده دارد. بنابراین، لازم است همسران در حفظ سلامت جسمانی خود و فرزندانشان کوشش نمایند. لذا در این راستا، باید به سبک زندگی سالم، تغذیه مناسب و فعالیت های ورزشی توجه نموده و با دوری از حرامخواری و پرخوری، نقش خود را در سلامت و تکوین شخصیت افراد خانواده ایفا نمایند؛ زیرا عدم سلامت جسمانی هر یک از اعضا، می تواند منجر به عدم کارکرد مطلوب آنها در نقش خود و گاهی تشنج در خانواده شود و زمینه های تزلزل خانواده را فراهم آورد.

نتیجه گیری

خوش بینی به عنوان یکی از ویژگیهای بارز مثبت شخصیتی، نقشی اساسی در زندگی انسان دارد. این ویژگی در روان شناسی، توسط سلیگمن تحت عنوان «نظریه خوش بینی» مطرح شد. از دیدگاه او، مبنای خوش بینی در نحوه تفکر افراد درباره علت ها ریشه دارد؛ بدین معنا که افراد مختلف در نسبت دادن امور به علل مختلف، عادت های خاصی دارند. این خصلت های شخصیتی، «سبک تبیین» نام دارد. بر اساس این نظر، در تبیین علت هر رویداد خوب یا بد، از سه بعد استفاده می کنند:

الف . تداوم : بدین معنا که آیا افراد علل رویدادها را موقتی می دانند یا دائمی؛

ب. فراگیر بودن: یعنی اینکه آیا علل وقایع زندگی از علتی گسترده و فراگیر برخوردار است، یا موقتی و محدود؛ ج. شخصی سازی: در این بعد، در نظر گرفتن عامل درونی و بیرونی، نقش مهمی در وقایع زندگی دارد.

توضیح اینکه، افراد خوش بین در برابر معضلات و شکست ها به علل موقتی و محدود معتقدند و نه تنها خود را مقصر قلمداد نکرده، بلکه درپی یافتن تأثیر احتمالی سایر عوامل و شرایط هستند. در نتیجه ، این سبک تبیین ، افراد خوش بین، روش منطقی را در حل مسئله در نظر می گیرند و دست از تلاش برنمی دارند و با حفظ عزت نفس و امنیت خاطر، به فعالیت خود ادامه می دهند. اما افراد بدبین ، علل رویدادهای ناخوشایند را همیشگی می دانند. آنها همچنین، مسئله را فاجعه آمیز تلقی کرده و عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را خود، یعنی عامل درونی، در نظر گرفته و احساس گناه و شرمساری می کنند لذا مقاومت خود را در برابر مشکلات از دست می دهند و در معرض افسردگی قرار می گیرند.

از دیدگاه اسلامی، خوش بینی و بدبینی، دو نوع نگاه متفاوت به جهان هستی ، زندگی و رویدادهای مربوط به آن است و در دو بعد کلی از هم متمایز می شوند: بعد توجه انتخابی به این معنا که فرد از میان محرکهای گوناگون در جهان ، به کدام یک از آنها توجه دارد؛ فرد بدبین به بدی ها، شکست ها و کمبودها توجه دارد و فرد خوش بین به امکانات و توانمندی ها و خوبی ها و به خدا به عنوان عالی ترین منبع زیباییها و خوبی ها توجه دارد. بعد دیگر به تفسیرهای فرد و ارزیابی های او از حوادث برمی گردد.

اینکه آیا حوادث دارای بار مثبت هستند، یا آنها را غیرقابل تحمل می داند. نکته مهم اینجااست که دین در تفسیرها بر واقع گرایی تأکید دارد، تا تأثیری پایدار داشته باشند.

ازآنجایی که اسلام برای سعادت خانواده اهمیت زیادی قائل است، تفکر موحدانه و خوش بینانه را در روابط بین زوجین و والدین و فرزندان به نحو ویژه در نظر گرفته است و به آن سفارش می کند. زنان و مردان موحد، با تفکر و بررسی آیات خداوند متعال به مرحله ای می رسند که خدا را در رأس همه واقعیت ها و اتفاقات می داند. آنها همواره همه چیز را به زیباترین شکل می بینند و در مورد کاستی ها نیز به طور واقع بینانه عمل می کنند و همواره در جهت رفع آنها تلاش می کند. در چنین خانواده ای، فرزندان بر اساس الگوپذیری از والدین خود به تقویت پایه های ایمان و توحید باوری خود در جهت خوش بینی صحیح گام بر می دارند. این نوع خانواده ها در قرآن، از نوع خانواده های متعالی هستند که در برابر آنها خانواده های غیرمتعالی قرار دارند. در خانواده غیرمتعالی، توحید از اصول زندگی نبوده و افراد نیز با دید منفی به وقایع، دیگران و خدا می نگرند. اگر اعضای خانواده خوش بین باشند، خانواده مستحکم و پایداری خواهند داشت ؛ زیرا خوش بینی رابطه بین افراد درون خانواده را محکم می سازد. زوج های خوش بین، بیشتر همسران خود را حمایتگر می دانند، رضایت زناشویی بیشتری را احساس می کنند، ویژگی های شخصیتی و رفتاری یکدیگر را بیشتر مثبت می دانند و امکانات موجود را به خوبی درک می کنند. همچنین، خوش بینی سبب ایجاد محبت بین افراد خانواده می گردد. از سوی دیگر، از آن جهت که سلامت روانی و جسمانی افراد خوش بین بیشتر است، از استحکام خانوادگی بیشتری برخوردارند.

منابع

احمدی، علی اصغر، ١٣٧٤، روان شناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران ، سپهر.

امین، سیده نصرت ، ١٣٦١، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان.

آقایی، اصغر و همکاران، ١٣٨٦، «رابطه خوش بینی و بدبینی با سلامت روان در افراد بزرگسال شهر اصفهان»، دانش و پژوهش در روان شناسی، ش ٣٣، ص ١١٧-١٣٠.

آمدی، عبدالواحدبن حمد، ١٣٦٦، غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

پسندیده، عباس، ١٣٨٤، رضایت از زندگی، قم، دارالحدیث.

پناهی، علی احمد، ١٣٨٨، «عوامل نشاط و شادکامی در همسران از منظر دین و روان شناسی »، معرفت، ش ١٤٧، ص ١٥-٣٨.

حر عاملی، محمدبن حسن، ١٤٠٩ق، وسائل الشیعه، قم، مؤسسۀ آل البیت لإحیاء التراث.

حسنی، رمضانعلی و همکاران، ١٣٩٠، «بررسی رابطه بین خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی »، روان شناسی و دین، سال چهارم، ش ٤، ص ٧٥-١٠٢.

حسین پور، فرزانه، ١٣٩١، بررسی تأثیر آموزش شادمانی بر اساس مفاهیم اسلامی بر شادی کلی و شادی زناشویی زنان شهر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر.

حیدری، علیرضا و همکاران، ١٣٨٨، «رابطه تنظیم هیجانی، فراشناخت و خوش بینی بااضطراب امتحان دانشجویان »، یافته های نو در روان شناسی، ش ١١، ص ٧-١٩.

خوانساری، آقا جمال الدین ، ١٣٦٦، شرح غررالحکم و دررالکلم، تهران، دانشگاه تهران.

داوری، احد، ١٣٨٩، «بایسته های خانواده متعالی در سبک زندگی اسلامی از منظر قرآن»، در: هفتمین همایش بین المللی پژوهش های قرآنی مسابقات قرآن کریم .

دیلمی، شیخ حسن، ١٤١٢ق، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، شریف رضی.

ریاحی، محمداسماعیل و همکاران، ١٣٨٧، «بررسی اثرات دینداری و جهت گیری دینی بر سلامت روان دانشجویان دانشگاه مازندران »، مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال پنجم، ش ٢، ص ٥١-٩٠.

سلیگمن، مارتین و همکاران، ١٩٩٦، کودک خوش بین، ترجمۀ فروزنده داورپناه ، تهران، رشد.

سیمار اصل، نسرین و همکاران، ١٣٨٩، «تبیین پیامدهای عوامل روان شناختی مثبت در سازمان »، علوم مدیریت ایران، سال پنجم، ش ١٧، ص ٢٥-٤٣.

شرقاوی، سیدحسن محمد، ١٣٦٣، گامی فراسوی روان شناسی اسلامی، ترجمۀ محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صدر، محمدباقر، ١٣٦٩، سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ترجمۀ سیدجمال موسوی همدانی، بیجا، مرکز نشر فرهنگی رجاء.

صدوق، محمدبن علی، ١٣٦١، معانی الأخبار، قم، جامعه مدرسین.

صفورایی پاریزی، محمدمهدی، ١٣٨٨، «اثر بخشی رعایت آموزه های اخلاق اسلامی در کارآمدی خانواده»، معرفت اخلاقی، سال اول، ش ١، ص ٩١-١١٨.

طباطبائی ، سیدمحمدحسین ، ١٤١٧ق، المیزان، قم، جامعه مدرسین.

-----، ١٣٧٤، المیزان فی علوم القرآن، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی ، قم، جامعه مدرسین.

طوسی، محمدبن حسن، بی تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت ، داراحیاء التراث العربی طیب، سیدعبدالحسین، ١٣٧٨، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چ دوم، تهران، اسلام.

فتال نیشابوری، محمدبن حسن ، بی تا، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، تحقیق سید محمد مهدی خرسان، قم ، شریف رضی.

قرشی، سیدعلیاکبر، ١٣٧١، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

قمی، علیبن ابراهیم، ١٤٠٤ق، تفسیر علی بن ابراهیم القمی، چ سوم قم، دارالکتاب.

کار، آلان، ١٣٨٥، روان شناسی مثبت، ترجمۀ حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند، تهران، سخن.

مجلسی، محمدباقر، ١٤٠٤ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفا.

محدث قمی، شیخ عباس ، ١٣٨٠، مفاتیح الجنان، تهران، باقرالعلوم.

مصطفوی، حسن، ١٣٦٠، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، تهران ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران ، ١٣٧٤، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

موسوی لاری ، سیدمجتبی ، ١٣٦١، بررسی مشکلات اخلاقی و روانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

موسوی نسب، سیدمحمدح سین و سیدمحمدرضا تقوی، ١٣٨٥، «خوش بینی- بدبینی و راهبردهای کنار آمدن: پیش بینی سازگاری روان شناختی در نوجوانان»، روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، سال دوازدهم، ش ٤، ص ٣٨٠-٣٨٩.

واحدی نیشابوری، علی بن احمد، ١٤١١ق، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیه.

میراحمدی، لیلا، ١٣٨٦، تأثیر زوج درمانی کوتاه مدت به شیوه خودتنظیمی بر خوش بینی و شادی زوجین شهر اصفهان ، پایان نامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشگاه اصفهان .

نجاریان پور، سمانه، ١٣٨٦، تأثیر مشاوره گروهی به شیوه شناختی - معنای بر توافق پذیری همسران افراد پارانوئید شهر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره گرایش خانواده، اصفهان، دانشگاه اصفهان.

نجفی، شیخ هادی ، ١٤٢٣ ق، موسوعه احادیث اهل بیت ع، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

نراقی، ملامهدی، ١٣٨٥، معراج السعادت، چ دوازدهم، قم، هجرت.

نصیر، مرضیه، ١٣٨٩، «رابطه راهبردهای مقابله بااسترس و تاب آوری با خوش بینی دختر مقطع متوسطه شهرستان دزفول»، یافته های نو در روان شناسی، دوره پنجم، ش ١٦، ص ٥٧-٧٠.

نوری، نجیب الله و محمدناصر سقای بیریا، ١٣٨٨، «رابطه بین خوش بینی سرشتی و خوش بینی از دیدگاه اسلامی با رضایتمندی از زندگی »، روان شناسی و دین، سال دوم، ش ٣، ص ٢٩-٦٨.

نوری، نجیب الله، ١٣٨٧، «الگویی نوین از مؤلفه های خوش بینی از منظر نهج البلاغه »، معرفت، سال هفدهم، ش ١٣٥، ص ٥٣-٧٠.

---، ١٣٨٨، «نقش مثبت اندیشی در استحکام خانواده »، راه تربیت، ش ٩، ص ٧٣-٨٧.

سایت تبیان، خدری، مسلم، ١٣٩٠، سلامت از دیدگاه قرآن با توجه به سوره کهف، ١٣٩٠/٤/٤

سایت تحلیلی خبری عصر ایران، www.asriran.com///http: ، خوش بینی خود را با مصرف میوه و سبزیجات

افزایش دهید، ١٣٩١/١٠/٣٠