سیاست نامه در ترجمه فرمان امیرالمؤمنین (ع) خطاب به مالک اشتر (۶)

وَلا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعاکَ اِلَیْهِ عَدُوِّکَ لِلهِ فِیهِ رِضیَّ، فَاِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَهً لِجُنُودِکَ، وَ راحَهً مِنْ هُمُومِکَ، وَ اَمْناً لِبِلادِکَ.
وَلکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْجَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ، فَاِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّما قارَبَ لِیَتَغَفَّلَ، فَخُذْ بِالْحَزْمِ، وَ اَتَّهِم فِی ذلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ.
وَ اِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوٍّ لَکَ عُقْدَهً اَوْ اَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّهً، (1) فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفاءٍ، وَ اَرْعَ ذِمَّتَکَ بِالاَمانَهِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّهً دُونَ ما اَعْطَیْتَ، فَاِنَّهُ لَیْسَ مِن فَرائِضِ اللهِ شَیءٌ النّاسُ اشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِماعاً مَعَ تَفْرِیقِ اَهْوائِهمْ وَ تَشْتِیتِ ارائِهِمْ مِن تَعْظِیمِ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ. وَ قَدْ لَزِمَ ذلِکَ الْمُشْتَرِکُونَ فِیما بَیْنَهُمل دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِماَ اسْتَوْبَلُوا مِن عَواقِبِ الْغَدْرِ. فَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ، وَ لا تَخْیِسَنَّ بِعَهْدِکَ، وَ لا تَخْتِلَنَّ عَدُوِّکَ، فَانَّهُ لا یَجْتَریءُ عَلَی اللهِ اِلّا جاهِلٌ شَقِیٌّ. وَ قَدْ جَعَلَ اللهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ اَمْنَاً اَفْضاهُ بَیْنَ الْعِبادِ بِرَحْمَتِهِ، وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ اِلی مَنَعَتِهِ، وَ یَسْتَفیضُونَ اِلی جِوارِهِ، فَلا اِدْغالَ وَ لا مُدالَسَهَ وَ لا خِداعَ فِیهِ.
وَ لا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلُ، وَ لا تُعَوِّلَنَّ عَلی لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَاکِیدِ وَ التَّوْثِقَهِ، وَ لا یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ اَمْرٍ لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللهِ اِلی طَلَبِ اَنْفِساخِهِ بِغَیْرِ الْحَقِّ، فَاِنَّ صَبْرَکَ عَلی ضِیقِ اَمْرٍ تَرْجُو انْفِراجَهٌ وَ فَضْلَ عاقِبَتَهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخافُ تَبِعَتَهُ، وَ اَنل تُحِیطَ بِکَ مِنَ اللهِ فِیهِ طِلْبَهٌ لا تَسْتَقِیلُ فِیها دُنْیاکَ وَ لا اخِرَتَکَ.

چو دشمن با تو حرف صلح گوید
به سوی آشتی راهی بجوید

رضای ایزد منان نظر کن
خصومت را تو هم از دل بِدَر کن

چون او می خواندت از خود مرانش
اجابت کن به نیکی همچنانش

که لشگر را بود آسایش از صلح
تو را از همّ و غم آرامش از صلح

شود امنیت اندر ملک حاصل
رعیّت را ز سختی وارهد دل

ولیکن سخت می پای و حذر کن
به حزم خود بیفزای و حذر کن

بباید باشی اندر صلح هشیار
که شاید حیلتی باشد در این کار

بسی باشی که دشمن حیله سازد
تو را غافل کند تا خدعه بازد

تو حسن ظن خود را متهم کن
تعقل در چنین کار مهم کن

مشور در غفلت و می باش باهوش
که از دشمن نیابی خواب خرگوش

طریق حزم را مگذار از دست
که بتوانی طریق فتنه را بست

و گر عهدی و پیمانی ببستند
دو جانب از خصومت باز رستند

چو پوشاندیش تشریف امانی
وفا عهد خود را تا توانی

به ذمّت چون گرفتی این امانت
مکن زنهار خواری و خیانت

به بذل جان بکن زنهار داری
بده پیمان خود را استواری

که مردم با همه تفریق اهواء
اگر چه هست شان تشتیت آراء

ولیکن در وفای عهد چندان
شدید است اتفاق رأی آنان

که از فرض خدایی بیش دانند
فزون از جمله عهد خویش دانند

وفای عهد را تعظیم دارند
به ارباب وفا تکریم دارند

همی دارند اهل شرک الزام
به عهد خود نه تنها اهل اسلام

گروه مشرکین ار بیش بینی
حذر دارند از نقض چنینی

وبال نقض را دانسته استند
طریق بی وفایی را بسته استند

وخامت دیده مشرک از خدیعت
کجا داند روا اهل شریعت

مسلمان را بود شایستگی بیش
به ایفای عهود از جانب خویش

مرو البته پیرامون این کار
عهود خویش البته به جای آر

چو پیمانی ببستی باز مشکن
مکن حیلت پس از پیمان به دشمن

که جز مرد شقاوت پیشه از جهل
دلیری با خدا را نشمرد سهل

چو یزدان عطوفت از مهربانی
فراهم کرده با عهدی امانی

که رحمت گسترد مر بندگان را
به رحمت پرورد خلق جهان را

دهدشان در حریم حفظ خود جای
بدارد حصن امن خویش برپای

همه سوی جوار او گرایند
که در حصن امان ایمن بمایند

نباید پس دغل در کار و تدلیس
نشاید پس خدیعت کرد و تلبیس

نسنجیده مکن عهدی که شاید
در آن راه فسادی ممکن آید

که گر دشمن بدست آرد بهانه
شوی تیر ملامت را نشانه

چو عهدی بسته کردی استوارش
به بدقولی مکن سست اعتبارش

در آن عهدی که هستی عهده دارش
اگر پیش آیدت سختی به کارش

ببینی روزگارت تنگ گشته
ز غم روز و شبت شبرنگ گشته

به غیر حق نخواهی فسخ آن را
که حق راضی نباشد نسخ آن را

چرا کت صبر و در آن سخت کاری
که امید گشایش نیز داری

چو حسن عاقبت را نیک بینی
به است از حیله و فسخ چنینی

که باشد بیمناکی از وبالش
ملامت خیزد آخر از مآلش

فراگیرد تو را اخذ خداوند
که بستی و شکستی عهد و سوگند

نه در دنیا توانی دید اقبال
نه در عقبی توانی یافت آمال

اِیَّاکَ وَ الدِّماءَ وَ سَفْکَها بِغَیْرِ حِلِّها، فَاِنَّهُ لَیْسَ شَیءٌ اَدْعی لِنِقْمَهٍ وَ لا اَعْظَمَ لِتَبِعَهٍ وَ لا اَحْری بِزَوالِ نِعْمَهٍ وَ انْقِطاعِ مُدَّهٍ مِنْ سَفْکِ الدِّماءِ بِغَیْرِ حَقِّها.
وَاللهُ سُبْحانَهُ مُبْتَدِیءٌ بِالحُکْمِ بَیْنَ الْعِبادِ فِیما تَسافَکُوا مِنَ الدِّماءِ یَوْمَ الْقِیمَهِ. فَلا تُقَوِّیَنَّ سُلطانَکَ بِسَفْکِ دَمٍ حَرامٍ، فَاِنَّ ذلِکَ مِمَّا یُضْعِفُهُ، وَ یُوهِنُهُ بَلْ یُزِیلُهُ وَ یَنْقُلُهُ.
وَ لا عُذْرَ لَکَ عِنْدَ اللهِ وَ لا عِنْدی فِی قَتْلِ الْعَمْدِ، لِاَنَّ فِیهِ قَوَدَ الْبَدَنِ. وَ اِنِ ابْتُلِیَتَ بِخَطاَ وَ اَفْرَطَ عَلَیْکَ سَوْطُکَ اَوْ یَدُکَ بِالْعٌقُوبَهِ، فَانَّ فِی الوَکْزَهِ فَما فَوْقَها مَقْتَلهً، فَلا تَطْمَحَنَّ بِکَ نَخْوَهٌ سُلْطانِکَ عَنْ اَنْ تُؤَدِّیَ اِلی اَوْلِیاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.

ز خون نا حق ای مالک بپرهیز
ز طغیانی چنین مهلک بپرهیز

که خونریزی به غیر حق گناهی است
کز آن هر نعمتی اندر تباهی است

به آخر می رساند عمر را زود
ز خونریزی کسی خیری نیفزود

فزون تر باعث هر نقمت است آن
ز هر یک مظلمه پر شدّت است آن

چو ضدّ خلقت است این کار مشئوم
بود سنگین تر از هر جرم مذموم

چو در روز قیامت پاک یزدان
اساس عدل و دارد آرد به میدان

نخستین پرسد از خون های ناحق
دهد تا کیفرش دادار مطلق

مخواه البته سوء عاقبت را
به خونریزی قوام سلطنت را

که خونریزی بکاهد تندرستی
رساند سلطنت را ضعف و سستی

ز خونریزی رسد سلطان به خواری
حذر کن زین حرام ار تاج داری

شود از خون ناحق ملک زایل
بود هر سلطنت را بلکه ناقل

گذارد سلطنت مر دیگری را
نباشد جای عذری داوری را

بگیرد قتل عمدت سخت دامن
نه عذرت با خدا باشد نه با من

همی جاری شود حکم قصاصت
نباشی زنده تا بینی خلاصت

مگر سر زد ز تو قتل خطایی
که مجرم را فزون دادی جزایی

و گر با دست خود کردی عقابی
که حاصل گشت قتل ناصوابی

که ضرب مشت و ضرب تازیانه
تواند گشت بر قتلی بهانه

چو گشتی بر چنین قتلی گرفتار
ادای حق آن را سهل مشمار

مبادا نخوت فرمان روایی
در این گونه خطای ناروایی

تو را از دادن حق باز دارد
تو را در پنجه ی طغیان گذارد

ادای خون بها را کرده تأخیر
از این ره کرده باشی نیز تقصیر

حقوق اولیای دم اداکن
ز فرض خون بها خود را رها کن

وَ اِیَّاکَ وَ الْاِعْجابَ بِنَفْسِکَ، وَ الثِّقَهَ بِما یُعْجِبِکَ مِنْها، وَ حُبَّ الْاِطْراءِ، فَاِنَّ ذلِکَ مِنْ اَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ ما یَکُونُ مِن اِحْسانِ الْمُحْسِن.
وَ اِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلی رَعیَّتِکَ بِاِحْسانِکَ، اَوِ التَّزَیُّدَ فِیما کانَ مِنْ فِعْلِکَ، اَوْ اَنْ تَعِدَ هُم فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ، فَاِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْاِحْسانَ، وَ الْتَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْحقِّ، وَ الْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللهِ وَ النّاسِ. قالَ اللهُ تَعالی:
کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ اَنل تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ.
اِیَّاکَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْاُمورِ قَبْلَ اَوانِها، اَوِ التَّساقُطَ فِیها عِنْدَ اِمْکانِها، اَوِ اللَّجاجَهَ فِیها اِذا تَنَکَّرَتْ، اَوِ الْوَهْنَ عَنْها اِذَا اسْتَوْضَحَتْ. فَضَعْ کُلَّ اَمْرٍ مَوْضِعَهٌ، وَ اَوْقِعْ کُلِّ عَمَلَ مَوْقِعَهُ.
وَ اِیَّاکَ وَ الْاستِئْثارَ بِماَ النّاسُ فِیهِ اُسْوَهٌ. وَ التَّغابِیَ عَمّا تُغْنی بِهِ مِمّا قَدل وَضَحَ لِلْعُیُونِ، فَاِنَّهُ مَاخُوذٌ مِنْکَ لِغَیْرِکَ،‌ وَ عَمّا قَلِیلٍ تَنْکَشِفُ عَنْکَ اَغْطِیَهُ الْاُمُورِ، وَ یُنْتَصَفُ مِنْکَ لِلْمَظْلُومِ.
اِمْلِکْ حَمِیَّهَ اَنْفِکَ، وَ سَوْرَهَ حَدِّکَ، وَ سَطْوَهَ یَدِکَ، وَ غَرْبَ لِسانِکَ، وَ احْتَرِسْ مِنل کُلِّ ذلِکَ بِکَفِّ الْبادِرَهِ، وَ تاخِیرِ السَّطْوَهِ حَتّی یَسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الْاختِیارِ، وَ لَن تُحْکِمَ ذلِکَ مِنْ نَفْسِکَ حَتّی تُکْثِرَ هُمُومَکَ بِذِکْرِ الْمَعادِ اِلی رَبِّکَ.
وَ الْواجِبُ عَلَیْکَ، اَن تَتَذَکَّرَ ما مَضی لِمَنل تَقَدَّمَکَ مِنل حُکُومَهٍ عادِلَهٍ، اَوْ سُنَّهٍ فاضِلَهٍ، اَوْ اَثَرٍ عَنْ نَبِیِّنا صَلِّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ، اَوْ فَرِیضَهٍ فِی کِتابِ اللهِ، فَتَقْتَدِیَ بِما شاهَدْتَ مِمّا عَمِلْنا بِهِ فِیها، وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسَکَ فِی اتِّباعِ ما عَهِدْتُ اِلَیْکَ فِی عَهْدی هذا، وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّهِ لِنَفْسی عَلَیْکَ لِکَیْلا تَکُونَ لَکَ عِلَّهٌ عِنْد تَسَرُّعِ نَفُسِکَ اِلی هَواها، (2) فَلَنْ یَعْصِمَ مِنَ السُّوءِ وَ لا یُوَفِّقُ لِلْخَیْرِ اِلّا اللهُ تَعالی. وَ قَدْ کانَ فیما عَهِدَ الَیَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی وَصایاهُ تَحْضِیضٌ عَلَی الصَّلوهِ وَ الزَّکوهِ وَ ما مَلَکَتْهُ اَیْمانُکُمْ، فَبِذلِکَ اَختِمُ لَکَ بِما عَهِدْتُ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلّا باِللهِ الْعَلیِّ الْعظیمِ.
رهان خود را ز عُجْب و خودپرستی
مشو ثابت به خودبینی که هستی

مشو خوش دل که بستایند هر دم
تو را با آن چه ز آن هستی تو خرّم

که از بازیچه ی شیطان و کیدش
خود این دامی است محکم کرده قیدش

که حب و صف نیک از خود پسندیست
به صید محسنین، محکم کمندیست

شود احسان محسن محو و معدوم
از این اوصاف زشت و شهره ی شوم

چو احسانی نمایی بر رعیّت
مکن آلوده احسان را به منّت

که احسانت به منّت باطل آید
چو احسان می کنی منّت نشاید

چو مقصودت ز احسان شادکامی است
دل آزاری به منّت عین خامی است

مبادا کار خود را وانمایی
فزون تر زآن چه هست از خود نمایی

که کار خویشتن افزون شمردن
بود خود نور حق از کار بردن

نشاید کار کس بی نور گردد
که جسم از جان نشاید دور گردد

چو دادی وعده از خلفش بپرهیز
نکویی را بدین زشتی میامیز

نماید خلف وعده مرد را خوار
خصومت ها از آن گردد پدیدار

خدا و خلق ناخشنود باشند
به دل مردم غبارآلود باشند

در این معنی چنین فرموده یزدان
بزرگ است از خصومت نزد سبحان

که گویند آن چه بر فعلش نیارند
وفا کن تا تو را دشمن ندارند

به هر کاری بود وقتی سزاوار
مکن تعجیل پیش از وقت در کار

چو وقت کار شد آرام منشین
که از تعویق خواهی گشت غمگین

مکن کاری که نبود رشته در دست
بکن اقدام گر سر رشته ای است

بنه هر امر را در موضع خویش
بکن هر کار را در موقع خویش

مدان مخصوص بر خود با تحکّم
هر آن چیزی که یکسانند مردم

مدان نادیده چیزی آن چنان را
که باشد سوی آن چشمی جهان را

نباشی خود غنی با آن که آنت
ستانند از برای دیگرانت

به زودی آن چه خواهی داشت مستوّر
شود مکشوف و گردد پرده ها دور

زمظلوم آن چه بگرفتی به اجحاف
ستانند از تو هم با عدل و انصاف

زمان نفس خود بر دست خود گیر
که دارد سرکشی این نفس بی بیر!

بکن خاموش نیران غضب را
فروکش التهاب بولهب را

مهل سطوت به دست خود چو مستان
مزن زخم زبان بر زیردستان

بکن تأخیر در اجرای سطوت
همی دستی بدار اندر سیاست

که گردد شعله ی خشم تو خاموش
شوی با اختیار خویش هم دوش

ولیکن نفس را تمکین نباشد
که از روی غضب در کین نباشد

مگر روز معاد آری فرا یاد
ز ترس عدل حق آیی به فریاد

تو را واجب بود پیشینیان را
بیاد آری و حکم عدلشان را

همی از سنت و شرع پیمبر
ز فرض ایزد و قرآن داور

هر آن چه ما عمل کریم و دیدی
هر آن رفتار کز ماها شنیدی

مکن فرموش و از جان اقتدا کن
روانت روشن از نور هدا کن

فراگیر و بکن از جان و دل جهد
به رغبت پیروی می کن از این عهد

که این حجت پذیرفت استواری
بدین عهدی که اندر عهده داری

پس اندر دست تو نبود بهانه
که آری پای نفس اندر میانه

نداری حجّتی زنهار زنهار
به خواهش های نفسانی مکن کار

وَ اَنَا اَسْاَلُ اللهَ بِسَعَهِ رَحْمَتِهِ، وَ عَظیِمِ قُدْرَتِهِ عَلی اِعْطاءِ کُلِّ رَغْبَهٍ اَنْ یُوَفِّقَنِی وَ اِیَّاکَ لِما فِیهِ رِضاهُ مِنَ الْاِقامَهِ عَلَی الْعُذْرِ الْواضِحِ اِلَیْهِ وَ اِلَی خَلْقِهِ،‌مِن حُسْنِ الثَّناءِ فِی الْعِبادِ، وَ جَمِیلِ الْاَثَرِ فِی الْبِلادِ، وَ تَمامِ النِّعْمَهِ، وَ تَضْعِیفَ الْکَرامِهِ، وَ اَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعادَهِ وَ الْشَّهادَهِ، اِنّا اِلَیْه رَاغِبُونَ، وَ السَّلامُ عَلی رَسُولِ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرینَ.
کنون از کردگار لایزالی
که نبود قدرت او را زوالی

به رحمت کرده ایجاد این جهان را
به نعمت کرده مهمان بندگان را

سؤالی گر کنند از رحمت او
شود اعطا به فرّ قدرت او

همی خواهم به توفیقش به اعزاز
رضایش با من و تو باد دمساز

دهد توفیق آن چه سود باشد
که او راضیّ و او خشنود باشد

کنیم آن کار با خلق از نکویی
که نبود احتیاج عذر جویی

به هر شهر و به هر دشت و سبیلی
ز ما ماند اثرهای جمیلی

به هر بزم و به هر آن و زمانش
بود ما را ثنای بندگانش

کند اتمام نعمت حیّ بی چون
به ماها و کرامت هاش افزون

کندمان با سعادت ختم ایام
دهدمان با شهادت حسن فرجام

چه ما بر سوی او هستیم راغب
چه ما بر قرب او هستیم طالب

ز ما هر دم درود بی عدد باد
بر آن پیغمبر و اولاد امجاد

ثنای حسن انجام است و تاریخ

خدا را شکر کز الطاف دادار
به پایان آمد این فیروز گفتار

خداوندا عطاکن بهره مندی
از این فرمان به ما گر می پسندی

خداوندا بده بر اهل اسلام
از این فرمان هماره عزّت و کام

مدد کن تا لب از گفتار بندیم
بدین گفتار شیرین کار بندیم

که از گفتار تا کردار فرق است
خرد در بحر این گفتار غرق است

چو روشن کرده ی ما را چراغی
مده از جستجوی خود فراغی

تو را خوانیم و جوئیمت بهرجای
یکایک راز گوئیمت بهرجای

بدین راهی که بنمودی شتابیم
به هر کاری طریق راست یابیم

مهل زین راه حق مهجور مانیم
ز قرب آستانت دور مانیم

برس بر حال ما در آخرین روز
به نور خود روان ما برافروز

چو از جان دوستدار هشت و چهاریم
به لطف خاص تو امیدواریم

ضیائی ناظم الملک آن جهان گیر
نوشت این نامه را با کلک توقیر

به مهر چارده مهر منیرش
به سهو ار لغزشی دارد مگیرش

بر افروزش چو ماه چارده روی
به مهر چارده مهر سخنگوی

ز سال و ماه در عیدی غدیری
شگفت این نامه چون ماه منیری

هزار و سیصد و بیست و شش از سال
سعادت شد قرین و یار اقبال

که بنهادم مرا این گنجینه را پی
به فضل بیکران قادر حی

در دارالسلطنه ی تبریز مطبعه ی استاد کامل آقا مشهدی اسد آقا
به ید اقل احقر احمد بصیرت صورت اختام پذیرفت
فی شهر جمادی الاخره سنه ی هزار و سیصد و بیست و هفت هجری، (1327)
 

پی نوشت ها :
 

1- در اصل: پشتیوانی.
2- دو سطر بعد از این در رساله نیامده است.
 

منبع: سالنمای النهج 1-5