جاهلان و قاصران نماز

جاهلان و قاصران در نماز یعنی مسلمانانی که احکام و مسائل نماز را نمی دانند و به فکر یادگیری آنها نیستند .
1. تمام فقها فتوا داده اند که فراگرفتن حکم هر کاری که انسان انجام می دهد ، چه از عبادات باشد یا از معاملات و یا از کارهای عادی زندگی ، بر انسان واجب است.(1)
2. محقق بزرگ آیه الله نائینی قدس سره نقل کرده اند که شیخ انصاری قدس سره در رساله ی عملیه ی خود حکم فرموده بودند به فاسق بودن کسی که تعلم مسائل مورد ابتلاء را ترک کند و درصدد یادگرفتن آنها نباشد. (2)
3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: اف لکل مسلم لا یجعل فی کل جمعه یوما یتفقه فیه أمر دینه ، و یسال عن دینه؛ (3)
اف بر مسلمانی که از ایام هفته [ حداقل ] یک روزش را برای آشنا شدن با دینش قرار ندهد .
4. به خاطر آشنا نبودن با احکام اگر جاهل مقصر (4) باشد در بیشتر موارد عملش باطل است و اگر جاهل قاصر باشد در بعضی از موارد سبب بطلان عمل می گردد که در زیر اقسام و احکام آن بیان می گردد .
اعمال جاهل به احکام (5)
1. جاهل مقصر که شامل :
الف : ملتفت
اول: عمل بر خلاف واقع انجام شده است : باطل است مگر در دو مورد که به فتوای بیشتر فقها صحیح است :
1. در جهر و اخفات ( بلند و آهسته خواندن ) نماز، که اگر حکم آن را نمی دانسته ، صحیح است ، به شرط آن که توانسته باشد قصد قربت کند.
2. در ندانستن حکم شکسته خواندن نماز و باطل بودن روزه در سفر ، که اگر حکم را نمی دانسته صحیح است ، و اگر حکم را می دانسته و فراموش کرده و یا جهلش به موضوع بوده نه به حکم ، باطل می باشد.
دوم : عمل مطابق واقع انجام شده است :
الف : عمل عبادت نبوده است : صحیح است .
ب : عمل عبادت بوده است: قصد قربت نکرده است که عمل باطل است . قصد قربت از او صادر شده است : بعضی از فقها مطلقا باطل می دانند اگر چه مطابق با واقع عمل بوده باشد و بعضی قائل به تفصیل شده اند و بعضی فرموده اند: اگر عمل را به امید درک واقع به جا آورده باشد و مطابق با واقع یا فتوای مجتهدی که او وظیفه ی تقلید داشته انجام داده باشد صحیح است .
ب : غافل
با دو شرط صحیح است: 1. مطابق واقع یا فتوای مجتهد انجام داده باشد 2. در اعمال عبادی [که قصد قربت شرط صحت آن است] بخاطر غفلت توانسته باشد قصد قربت نماید.
2. جاهل قاصر : حکمش مانند جاهل مقصر غافل است .
5. عن مسعده بن زیاد قال: سمعت جعفر بن محمد علیهماالسلام و قد سئل عن قوله تعالی « فلله الحجه البالغه » فقال : « ان الله تعالی یقول للعبد یوم القیمه : عبدی کنت عالما ؟ فان قال: نعم ، قال له: أفلا عملت بما علمت؟ و ان قال : کنت جاهلا ، قال : أفلا تعلمت حق تعمل ؟ فیخصمه ، فتلک الحجه البالغه». (6)
شخصی به نام مسعده می گوید: خدمت حضرت صادق علیه السلام بودم که شخصی از آیه ی شریفه ی « فلله الحجه البالغه » ( برای خداوند حجت رسا و روشن است ) سؤال کرد، حضرت در پاسخ او فرمودند: « خداوند متعال در قیامت از هر بنده یک سؤال بیش نکرده و می فرماید: بنده ی من آیا می دانستی از تو چه می خواستم؟ اگر پاسخ دهد آری . خطاب می رسد پس چرا به آنچه می دانستی عمل نکردی ؟ و چنانچه بگوید نمی دانستم خداوند می فرماید: چرا یاد نگرفتی تا بدان عمل نمایی ؟ و این همان حجت رسا و روشن خداوند است.»
6. امام باقر علیه السلام می فرماید: بینا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم جالس فی المسجد اذ دخل رجل فقام یصلی فلم یتم رکوعه و لا سجوده ، فقال صلی الله علیه و آله و سلم : « نقر کنقر الغراب، لئن مات هذا و هکذا صلاته لیموتن علی غیر دینی» ؛ (7)
هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد نشسته بودند ، مردی وارد شدو به نماز ایستاد ، لیکن رکوع و سجودش را صحیح انجام نداد . پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: « مانند کلاغ منقار به زمین زد، اگر این شخص بمیرد و نمازش به همین گونه باشد ، بر غیر دین من از دنیا رفته است ».
7. حضرت صادق علیه السلام می فرماید: أبصر علی بن أبی طالب علیه السلام رجلا ینقر صلاته ، فقال: منذکم صلیت بهذه الصلاه ؟ فقال: له الرجل: منذ کذا و کذا، فقال: مثلک عند الله مثل الغراب اذا نقر، لومت مت علی غیر مله أبی القاسم محمد ، ثم قال علی علیه السلام : ان اسرق الناس من سرق من صلاته .(8)
حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام مردی را مشاهده کردند که رکوع و سجود نمازش را صحیح انجام نمی داد ( و به سرعت بدون رعایت واجبات آنها خم و راست می شد) حضرت فرمودند: چه مدت است که این گونه نماز می خوانی؟ عرض کرد فلان مدت . حضرت فرمودند: مثل تو در نزد خداوند مثل کلاغی است که به منقار به زمین می کوبد ، اگر باچنین وضعی بمیری به دین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا نرفته ای . سپس حضرت علی علیه السلام فرمودند: به تحقیق دزدترین دزدها کسی است که از نمازش بدزدد.
8. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: الصلاه کیل أو میزان. فمن أوفی وفی له . و من نقص فقد علمتم ما أنزل الله عزوجل فی المطففین؛ (9)
نماز پیمانه یا ترازو است - هر کس تمام بیاورد - تمامش می دهند و هر کس کم گذارد ، می دانید که خداوند درباره ی کم فروشان چه نازل کرده است .
9. حضرت صادق علیه السلام می فرماید: اذا قام العبد فی الصلاه فخفف صلاته قال الله تبارک و تعالی لملائکته: أما ترون الی عبدی کأنه یری أن قضاء حوائجه بید غیری ؟! أما یعلم أن قضاء حوائجه بیدی!؛ (10)
هرگاه بنده به نماز می ایستد؛ ولی از نمازش کم می گذارد خداوند متعال به ملائکه می فرماید: بنده ام را می بینید گویا فکر می کند که کارهایش به دست غیر من درست می شود آیا نمی داند که کارهایش به دست من است .
10. حضرت صادق علیه السلام می فرماید: ان الرجل لیعبد الله أربعین سنه و ما یطیعه فی الوضوء . (11)
به تحقیق شخص ، چهل سال خداوند را عبادت می کند ولی یک وضوی خدایی نگرفته است .
پی نوشت ها:
1. العروه الوثقی ، ج 1 ، فی التقلید ، مسأله 29 .
2. اجود التقریرات باب مقدمه ی واجب ، ص 158 .
3. بحارالانوار ، ج 1 ، ص 167 .
4. سؤال : ملاک جاهل مقصر بودن چیست و فرق آن با جاهل قاصر که معذور است ، چه می باشد؟
ج: ملاک ، التفات داشتن و احتمال بطلان و شک در صحت و عدم صحت عمل است به این معنا که اگر کسی احتمال بطلان عمل خاص را بدهد و در صحت آن شک داشته باشد و در عین حال سؤال نکند ، جاهل مقصر محسوب می شود و معذور نیست اما اگر التفات و توجه به جهل خود نداشته باشد و احتمال بطلان ندهد و عمل را صحیح بداند ، جاهل قاصر محسوب می شود و معذور است .
« جامع المسائل ، ج 2 ، ص 67 ، سؤال 33 و اجوبه الاستفتاآت ، ج 1 ، ص 19 ، سؤال 49 »
5. العروه الوثقی ، ج 1، فی التقلید مسئله 16 و فی احکام القراءه ، مسئله 22 و فی احکام المسافر ، مسئله 3 و 4 و 5 ؛ مدارک العروه ، ج 1 ، ص 121 و اجوبه الاستفتاآت ، ج 1 ، ص 7 ، سؤال 6 .
6. تفسیر المیزان ، ج 7، ص 393.
7. الفروع من الکافی ، ج 3 ، ص 268 .
8. وسائل الشیعه ، ج 3 ، ص 24 .
9. محمدی ری شهری ، الصلاه فی الکتاب و السنه ، ص 34 .
10. الفروع من الکافی ، ج 3 ، ص 269 .
11. بحارالانوار ، ج 77 ، ص 264 .