این نشان می دهد که در مدیریت جدید این سازمان توجه به موضوع مشارکت اهمیت ویژه ای دارد. در این جلسه بحثی راجع به یک طرح عظیم ملی شد که اگر چه دستاوردهای محیط زیستی پیوست آن است و نه محور اصلی آن اما آن قدر اهمیت دارد که سازمان محیط زیست به آن توجه ویژه ای بکند. این طرح چیست؟
سالهاست که توجه به احداث گلخانه در کشور اهمیت بیشتری پیدا کرده و دولت با احداث شهرک های گلخانه ای فضاهای جدیدی را برای توسعه سهم گلخانه ها در کشاورزی ایجاد نموده است. بی تردید تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن رویکردی آگاهانه است که دولت نیز آن را در پیش گرفته است و علی رغم اینکه تا دستیابی به اهداف اعلام شده در برنامه ها فاصله زیادی هنوز مانده است اما شتاب این حرکت چشم انداز امید بخشی را ترسیم کرده است.
چرا گلخانه ؟
گلخانه ها به شکل عام محیط های کنترل شده ای در کشاورزی هستند که در آن ها به دلیل بهره مندی از دانش روز :
- تولید در تمام طول سال و در فصلهای گرم و سرد ممکن شده است
- مصرف آب در آن به شکل امیدبخشی کاهش یافته است
- تولید محصولات متفاوت و گونه های مختلف بدلیل قابل کنترل بودن شرایط داخل گلخانه فراهم شده است
- بهره وری و تولید در واحد سطح به شکل چشم گیری افزایش یافته است
- کنترل پارامترهای محیطی و کشاورزی به شکل مطلوبی در آمده و کیفیت محصولات به شکل خوبی ارتقا یافته و کنترل آن برای کشاورزان میسر شده است
- مکانیزاسیون کشاورزی درآن ها پیشرفته تر و به همین دلیل کار در آن ها برای کشاورزان ساده تر شده است
به همین دلیل است که متخصصان جهانی کشاورزی اعتقاد دارند آینده کشاورزی در گروه تبدیل کشاورزی سنتی به گلخانه است.
شهرک های گلخانه ای در مقایسه با گلخانه های روستایی
اگر چه تبدیل کشاورزی سنتی به مدرن در احداث گلخانه ها تجلی خوبی دارد با این وجود طرحی که اخیرا از آن به عنوان «طرح شهرستان گلخانه ای خوسف» یاد می شود با طرحهایی که دولت تاکنون برای احداث شهرک های گلخانه ای در سطح کشور اجرا کرده چند تفاوت عمده وچند برتری ملموس دارد. قبل از این که به تفاوت ها اشاره کنیم بد نیست بدانیم که خوسف شهری است نهاده بر کویر در دل استان کمتر توسعه یافته ی خراسان جنوبی و به دیار گلهای نرگس شهرت دارد. در این شهرستان به ابتکار مسئولین و با استقبال نمایندگان مردم طرحی در دست اجراست که در آن اراضی کشاورزی فعلی محدوده چاههای کشاورزی به گلخانه تبدیل گردد. این طرح نسبت به طرح های احداث شهرکهای گلخانه ای چند مزیت عمده دارد :
- اولویت دادن به پیشرفت در مقایسه با توسعه : در طرح های شهرک های گلخانه ای که تاکنون توسط دولت اجرا شده دولت با اختصاص زمین به طرح و تخصیص آب به آن شهرکهای جدیدی را احداث کرده است که عموما در محل آنها قبلا کشاورزی انجام نمی شده است. این امر اگر چه باعث توسعه سطح زیر کشت در کشور و افزایش تولید و ایجاد اشتغال بود اما در آن افزایش بهره وری فعالیت های موجود کشاورزی دنبال نمی شد. به عبارت ساده تر به جای آن که به ارتقای شیوه کشاورزی در اراضی فعلی نگاه شود و راه پیشرفت دنبال گردد به توسعه و افزایش سطح زیر کشت می انجامید. طرح شهرستان گلخانه ای خوسف اما پیشرفت و ارتقا را مقدم بر توسعه انگاشته و منطق جدیدی را دنبال می کند، اصلاح وضعیت فعلی قبل از ایجاد فضاهای جدید.
- صرفه جویی در آب، هدف طرح: یکی از اهداف اصلی طرح کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی است. در خراسان جنوبی که مطابق آمار رسمی بیش از 90 درصد از عرصه اش دچارخشکسالی است صرفه جویی در مصرف آب اهمیتی حیاتی دارد. از حدود 1000 میلیون متر مکعب آبی که سالانه از منابع زیرزمینی استان خارج می شود حدود 700 میلیون متر مکعب آن توسط چاههای کشاورزی برداشت می شود. این در حالی است که فقط 100 میلیون متر مکعب از این برداشت برای مصارف صنعتی و شرب استفاده میشود و حدود 600 میلیون مترمکعب در حوزه کشاورزی استفاده می شود که تقریبا همه آن به شکل سنتی است و صرفه جویی آب در آن تا حدودی مغفول مانده دارد. این عدد وقتی اهمیت بیشتری پیدا می کند که بدانیم افق نهایی اجرای طرح انتقال آب از دریای عمان به استان که دهها هزار میلیاردتومان هزینه برخواهد داشت فقط ده درصد این میزان است و البته قیمت تمام شده آب در آن طرح نیز دهها برابر قیمت فعلی آب است.
- کاهش بار بجای افزایش : با احداث شهرکهای کشاورزی به طور معمول تقاضاهای جدید برای برداشت از منابع آب و تبدیل اراضی ملی و منابع طبیعی به اراضی کشاورزی مطرح است در حالی که در این طرح نه تنها بحث افزایش برداشت آب مطرح نیست که به شکل غیرقابل مقایسه ای به کاهش برداشت آب از منابع زیرزمینی آب منجر خواهد گردید زیرا در یکزمین مشخص تولید به روشی صورت خواهد گرفت که مصرف آب تا 80 درصد کاهش خواهد یافت.
دستاوردهایی عظیم از یک طرح ملی
با نگاهی تخصصی می توان اذعان کرد که اجرای این طرح از منظر ملی و استانی ضرورتی انکارناپذیر است زیرا:
الف) بزرگترین دستاورد اجرای این طرح دستاورد زیست محیطی است. این روزها پدیده فرونشست زمین تهدیدی جدی برای عرصه های کشور تلقی می گردد. در بعضی از دشتها مانند دشتهایی که در شهرستان خوسف به عنوان محل اجرای نمونه های این طرح در نظر گرفته شده است فرونشست سالانه زمین چندین برابر میزان جهانی است و زنگهای خطر این موضوع به شکلی گوشخراش به زودی به صدا درخواهد آمد، هر چند که مدتهاست این زنگها شروع به نواختن کرده اند.
ب) از منظر کلان اقتصادی این طرح در مقایسه با طرح عظیم انتقال آب از دریای عمان به استان سه دستاورد بزرگ را به همراه دارد:
- اول این که فقط با درصدی از هزینه ای که برای آن طرح درنظر گرفته شده است این طرح می تواند اجراگردد و این به معنای دهها هزار میلیارد تومان صرفه جویی است. البته آن طرح در دست اجراست و منظور از صرفه جویی این نیست که با تعطیل کردن آن طرح اعتبارات به این طرح اختصاص یابد بلکه مراد آن است که این طرح با دستاوردی چند برابری اما با هزینه ای بسیار ناچیز می تواند در کنار آن اجرا گردد.
- دوم این که بر خلاف آن طرح که هزینه های بهره برداری ونگهداری بزرگی دارد زیرا اصولا تصفیه آب به روش فیلتراسیون ، اگر چه روش معمول در دنیاست ، اما به هر حال روشی پر هزینه است. ضمن این که انتقال آب از 1300کیلومتر مسیر و عبور از ارتفاعات بین راه و نهایتا انتقال آب از تراز صفر دریا به ارتفاع هزار و پانصد متری بسیار پر خرج است و به همین خاطر برای آن طرح چندین نیروگاه در نظر گرفته شده است که هر کدام باید چندصد مگاوات برق ظرفیت تولید برق داشته و به شکل دائم نیز کار کند در حالی که این طرح تقریبا هیچ هزینه بهره برداری و نگهداری ای ندارد. وقتی صحبت از احداث نیروگاههای بزرگ برای تامین برق اختصاصی آن طرح است باید مشکلات ناشی از ناترازی تولید و مصرف گاز را هم به یادآورد و زمستان را از خاطر گذراند.
- سوم این که قیمت تمام شده آب نیز در آن طرح به تاثیر آن چه گفته شد حدود سه یورو در مترمکعب است و این مبلغ دهها برابر قیمت آبی است که در حال حاضر به بخش خانگی و صنعتی استان فروخته می شود. به همین دلیل هم هست که استفاده از آن آب اصلا برای بخش کشاورزی منظور نشده است زیرا کشاورزان در حال حاضر چیزی به نام آب بها پرداخت نمی کنند ودریافت آب بها از آن ها دشوار است. علاوه بر این که تولید هیچ محصول کشاورزی با آن قیمت آب برای کشاورزان به صرفه و حتی مقدور نیست. سود اقتصادی اجرای این طرح برای دولت آن قدر بزرگ است که اگر حتی تمامی اعتبار اجرای آن را چه در قالب تسهیلات کم بهره و حتی چه در قالب کمکهای بلاعوض برای کشاورزان تامین کند جای دوری نمی رود.
ج) امنیت غذایی: برداشت بی رویه آب با شکل فعلی باعث خواهد شد که در آینده ای نه چندان دور آبی برای برداشت و استفاده در بخش کشاورزی وجود نداشته باشد و این به منزله تهدیدی جدی علیه امنیت غذایی کشور است. از طرفی اجرای طرحهایی همچون تعادل بخشی و اجبار کشاورزان به کاهش برداشت که از دید عده ای با حقوق واقعی مالکانه کشاورزان زاویه دارد نیز تبعاتی اجتماعی در پی دارد. اجرای این طرح موثرترین شیوه برای مدیریت این موضوع است.
د) افزایش اشتغال به شکل موثر: این طرح افزایش اشتغال در محل سکونت فعلی کشاورزان را در پی دارد در حالی که اشتغال در شهرکهای کشاورزی که منطقا نمی تواند در جوار همه روستاهای موجود تلقی شود به نوعی خود باعث مهاجرت بخش تحصیل کرده از روستا به جاهای دیگر می گردد. این دستاورد اجتماعی نیز اهمیت بسیاری دارد.
ه) بهبود وضعیت اجتماعی: این روزها که حل مشکلات معیشتی بزرگترین دغدغه نظام و دولت است اجرای این طرح که باعث افزایشی بسیار خوب در درآمد کشاورزان و روستانشینان می گردد نه تنها خدمتی بزرگ است که از بعد اجتماعی نیز آثار بسیاری دارد. اصولا بجای این که خدمات را دولت از جیب خود برای طبقه زحمتکش کشاورز به روستا ببرد بهتر این است که کمک کند درآمد این طبقه جهش یابد و آن ها خود امکانات رفاهی مورد نیازشان را بر اساس اولویت ها تامین نمایند.
این ها همه نشان می دهد که طرحی عظیم با قابلیت استفاده ای ملی و در گستره ای شهرستانی و استانی در حال انجام است و جا دارد که با همین نگاه دستگاههای مختلف به کمک آن بیایند و به بهبود عملکرد، ارتقا و نهایتا اجرای آن کمرهمت ببندند.
4747