خداحافظ دریاچه ارومیه

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین از آذربایجان‌غربی، مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «ضرورت احیای دریاچه ارومیه که خشک شد» در روزنامه اعتماد نوشت: تصاویر جدید از دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که تا 17 شهریور1403 بخش‌های شمالی و جنوبی دریاچه ارومیه خشک شده و با پوشش نمکی سفید رنگی در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود. برای بار اول درست یک سال قبل در شهریور 1402 دریاچه ارومیه تقریبا به ‌طور کامل خشک شد، به جز حوضچه‌های کوچک در ژرف‌ترین قسمت شمالی آن و نزدیک دهانه رودخانه جنوب غربی تراز دریاچه به حداقل تاریخی در رقوم کمتر از 1270 متر رسید که نسبت به بیشینه تراز 1278.4 متر در اردیبهشت 1374- بر اساس اطلاعات شرکت آب و فاضلاب آذربایجان غربی- بیش از 8 متر کاهش یافت. این دریاچه یک بار دیگر در بهار 1403 به صورت فصلی و با بارندگی نسبتا خوب اواخر 1042 و ابتدای 1403 به صورت فصلی بخشی از آن در حدود یک میلیارد متر مکعب آبگیری شد ولی مجددا از ابتدای تابستان 1403 روند خشک شدن آن شدت گرفت و مجددا در شهریور 1403 به‌ طور کامل خشک شد.

خشک شدن چشمگیر دریاچه ارومیه خطر توفان گرد و غبار را برای 5 میلیون نفر از ساکنان حوضه دریاچه تشدید کرده و باعث کاهش شدید فراوانی میگوهای آب نمک آرتمیا و فلامینگوها و فعالیت‌های کشاورزی و گردشگری شده است. خشک شدن شدید دریاچه باعث ادغام چهار جزیره جنوبی با هم و تشکیل پل‌های خشکی شده که زندگی پستانداران ساکن در جزیره‌های سابق - از جمله آهو ایرانی و گوسفند وحشی ارمنی - را تهدید می‌کند. دریاچه ارومیه بیش از 90 درصد آب ورودی خود را از رودخانه‌های جنوبی دریافت می‌کند که عمدتا با سدها تنظیم می‌شوند. 

دریاچه با احداث بزرگراه/ خاکریز شهید کلانتری که یک گذر 1250 متری دارد، به شمال و جنوب تقسیم شده است. ورود آب به دریاچه در فصل بهار باعث افزایش رسوب ورودی و انحلال نمک از بستر دریاچه می‌شود. از طرفی در فصول خشک، تبخیر زیاد و کاهش دبی باعث رسوب‌گذاری شدید نمک می‌شود. در نتیجه رژیم‌های ورودی مختلف در سال‌های خشک و مرطوب در دو دهه گذشته، دریاچه ارومیه تا 60 سانتی‌متر تغییرات سطح آب بین سالانه را تجربه کرده است. این نوسانات آب و شوری به ‌شدت بر ژرفاسنجی دریاچه ارومیه و روابط هیپسومتری آن اثر می‌گذارد. نقشه هیپسومتری نقشه‌ای است که ارتفاعات در نقاط گوناگون یک دشت و افتادگی دریاچه ارومیه و تغییرات متناسب را نشان می‌دهد. سنجش‌های اخیر و در سال 1402 حجم رسوب‌گذاری تا ضخامت 7 متر در بستر جنوبی دریاچه را نشان می‌دهد.

برنامه احیای دریاچه ارومیه در سال 1392 و در دولت اول روحانی آغاز شد، که هدف آن بازگرداندن دریاچه ارومیه به سطح اکولوژیکی هدف 1274.1 متر تا سال 1405 و شامل چندین پروژه آبرسانی به دریاچه در افق‌های مختلف است. برای ارزیابی میزان تحقق مناطق و حجم‌های هدف برنامه‌ریزی شده طبق برنامه، معادلات هیپسومتری به‌روز شده مورد نیاز است. همچنین بسیاری از مطالعات بر لزوم ایجاد یک ژرفاسنجی کامل و قابل اعتماد برای دریاچه ارومیه و به‌روزرسانی مکرر آن تاکید کرده‌اند زیرا با رژیم ورودی دریاچه و ساز و کارهای‌ بارش و انحلال نمک متفاوت است.   متاسفانه مساله احیای دریاچه ارومیه با برخی رویکردهای پوپولیستی و شعاری با پروژه‌هایی دنبال شده که بیشتر از جنس همان برنامه‌هایی هستند که به خشک شدن دریاچه ارومیه منجر شدند! نگارنده در شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم در برپایی نشستی برای بررسی وضعیت دریاچه ارومیه و احیای آن در سال 1393 همکاری کرد و کتاب مجموعه مقالات این نشست را تدوین و ویرایش کرد که از انتشارات فرهنگستان علوم در سال 1394 است.

به نظر می‌رسد که اولویت‌های مرتبط با دریاچه ارومیه در دهه گذشته تغییر چندانی نکرده و همچنان همان مباحث 10 سال قبل در اولویت باشد. هم اکنون نیز یکی از دانشجویان دکترای نگارنده مشغول پژوهش بر روی تغییرات دینامیکی دریاچه ارومیه در دهه‌های اخیر است.   آب دریاچه از سال 1375 حدود 90 درصد از از دست رفته است. در تیر 1399 سطح آب 6.5 متر کمتر از حداکثر تاریخی 1278 متر بود. آذر 1401 تراز آب با 1270.10 متر، کاهش 46 سانتی‌متری نسبت به سال قبل داشت، اسفند 1402 تراز 1270.2 متر با حجم بیش از 1.4 میلیارد متر مکعب و در اوایل اردیبهشت 1403 تراز به 1270.53 متر رسید.

 جمعیت متنوع پرندگان دریاچه ارومیه و تالاب‌های مرتبط با آن با غلظت کلرید سدیم بیش از 320 گرم در لیتر سازگار نیستند و این میزان املاح برای میگوی آب شور دریاچه کشنده است. به نظر می‌رسد شرایط بهینه برای آرتمیا اورمیانا در غلظت نمک بسیار کمتر از 200 گرم در لیتر باشد. در دریاچه ارومیه، مدیران به دنبال سطح دریاچه در رقوم 1274.1 متری از سطح دریای آزاد برای کاهش شوری زیر 263 گرم در لیتر و بازیابی آرتمیا به تراکم کافی برای حمایت از زیست فلامینگوها هستند. مدیران برنامه احیای دریاچه ارومیه باید بر خدمات اکوسیستمی متعدد تمرکز کنند و نحوه برآورده شدن آنها را پیگیری کنند زیرا سطح دریاچه در طول زمان تغییر می‌کند. گسترش کشاورزی آبی، سدسازی و سوءمدیریت بیش از افزایش دما و کاهش بارندگی بر خشکی دریاچه اثر گذاشته است. آئروسل‌های موجود در بستر دریاچه اکنون و در خشکی دریاچه ارومیه اثر منفی بر سلامت انسان دارند. بزرگراه شهید کلانتری که بر شوری، تبخیر و اکوسیستم در بازوهای شمالی و جنوبی دریاچه اثر مخرب دارد. 

تلاش‌های یک دهه اخیر بر یکپارچه‌سازی مخازن، رهاسازی آب کشاورزی و ارتقای سطح دریاچه متمرکز بوده‌اند. مدیریت با شرایط نظارت شده مانند سطح دریاچه، تبخیر دریاچه، شوری دریاچه و جمعیت پرندگان مهاجر باید سازگاری ایجاد کند. بهبود معیشت کشاورزان فقیر و تحت استرس مزمن فراتر از کشاورزی نیازمند مشارکت وسیع مردمی است. پژوهش‌های جدید برای تعیین میزان پارامترهای گوناگون و به‌روزرسانی آنها ضروری است. سطح بارش، میزان نمک، انحلال، و اثرهای آن بر ژرفا سنجی، تبخیر دریاچه، توزیع پرندگان، و تغذیه شبکه پرندگان و وابستگی آنها به سطح دریاچه، شوری و ترکیبات یونی، باید اندازه‌گیری شود. آخرین اطلاعات در مورد مسائل گوناگونی باید در بررسی‌های جدید به‌روزرسانی شود: استفاده غیرقانونی از آب، جریان‌های برگشتی کشاورزی، مدیریت مخازن، اثرهای سوءمدیریت گذشته منابع آب حوضه، اثر تغییرات اقلیمی و خشکسالی بر شبکه غذایی دریاچه، توزیع فضایی و عمودی شوری و مواد معدنی، و راهبردهای تخصیص آب کشاورزی . یک رویکرد جامع به مدیران دریاچه ارومیه این امکان را می‌دهد که تخصیص آب، توسعه کشاورزی و راهبردهای احیا را به صورت به روز با هم سازگار کنند. 

 وقوع دو زمین‌لرزه با بزرگای حدود 6 در روز 4 اسفند 1398 در نزدیکی سلماس و سرو در استان آذربایجان غربی در غرب دریاچه ارومیه درست پس از پر شدن کامل دریاچه ارومیه در بارش‌های فروردین 1398 و سپس وقوع توالی زمین‌لرزه‌های خوی در سال‌های 1401 تا 1403 در شمال دریاچه و همزمان با خشک شدن کامل آن در سال‌های 1401 و 1402 رابطه بین تحریک زمین‌لرزه‌ها در اثر پر و خالی شدن دریاچه ارومیه از آب را نشان داده است. قبلا افزایش لرزه‌خیزی منطقه در بازه‌های زمانی 1383-1369 و بعد از کاهش سطح آب دریاچه ارومیه در 1384 تا 1396 کاهش لرزه خیزی و افزایش تنش گزارش شده است.

46