تاملی در معاجم قرآنی، کاستی ها و بایستنی ها

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

معجم مصدر میمی و معنی آن لغت نامه یا قاموس است. ⁽¹⁾ گویند: «اعجم الکلام اوالکتاب ای ازال عجمته وابهامه و فسره » ⁽²⁾ یعنی اصل در این واژه به معنی توضیح و رفع ابهام است.

معجم در اصطلاح به اقسام گوناگون فهرست و دسته بندی لفظی یا موضوعی حدیث و یا آیات و یا... اطلاق می شود.معاجم و کتب دائرة المعارف در زمان معاصر (که عصر رشدوتوسعه علوم و فنون است) یکی از مناسب ترین ابزارهای خدمات تحقیقی و علمی به حساب می آیند.

معجم نگاری در زمینه قرآن کریم سابقه دیرینه ندارد بلکه فعالیت تحقیقی جدید و رو به رشد و تکاملی است. ظاهرانخستین کارها (به سبک آکادمیک) در این زمینه «نجوم الفرقان »اثر «فلوگل » آلمانی (1824) و فهرست معروف «ژول لابوم »فرانسوی (1876) است. ⁽³⁾ و شاید فؤاد عبدالباقی مصری طرح فهرست معروف خویش « المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم » را از آنان الهام گرفته باشد. در هر صورت دیری نگذشت که المعجم المفهرس عبدالباقی جایگاه در خور خویش را پیداکرد و رسمیت تام یافت و توجه عموم علاقه مندان به قرآن وخواص از محققان قرآنی را به خود معطوف ساخت. از آن پس کتب و رسائل متعدد و متنوعی در این زمینه نگاشته شد که مجال اطاله کلام و ذکر تک تک آنها نیست. ⁽⁴⁾

مروری بر معجم های قرآنی

عموم معجم هایی راکه تاکنون برای قرآن کریم تدوین شده اند، هرچند تفاوتهای چندی از جهت محتوا وبه خصوص ازجهت شیوه تدوین دارند،می توان ذیل دوعنوان جای داد:لفظی و موضوعی.

الف - معجم های لفظی

بیشتر معاجم قرآنی صرفا فهرست نگاری لفظی است که اصول تدوین آنها بر پایه ریشه و ماده کلمه به ترتیب حروف الفبااست.

از این قبیل است نجوم «الفرقان » فلوگل و «المعجم المفهرس »عبدالباقی و «المعجم الاحصایی » لالفاظ القرآن الکریم دکترمحمود روحانی.

ب - معجم های موضوعی

نوع دیگری از معجم های قرآنی است که هر چند مفردات آنهانیزبراساس ریشه کلمات گردآوری شده است لکن در مرحله دسته بندی برحسب موضوع تفکیک و تنظیم شده و ساختارموضوعی به خود گرفته است. «تفصیل الآیات » ژول لایوم،«طبقات آیات » خلیل الله صبری، «الجامع لمواضیع آیات القرآن » محمد فارس برکات، «الترتیب والبیان عن تفصیل آی القرآن » محمد زکی صالح و «تبویب آی القرآن من الناحیة الموضوعیه » احمد ابراهیم مهنا، «فرهنگ موضوعی قرآن »کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی از این دسته است.

کاربرد و نقش هر یک از این دو نوع معجم

در تدوین معجم های لفظی، آسان سازی امر دست یابی آیات دارای واژه ⁽⁵⁾ مشترک منظور نظر بوده است. و حال آنکه غرض از تنظیم معجم های موضوعی یا کشف المطالب، هدایت مراجعه کننده به کلیه آیات مربوط به هر یک از موضوعات ومفاهیم قرآنی است. خواه این مفاهیم ماخوذ از قالب واژه های خاص باشد یا از ترکیب جملات و مضمون آیات قرآن.

ارزیابی و نقد

الف - معجم های لفظی و محدودیت در دایره کلمات:درمعجم های لفظی گردآوری آیات و تنظیم و شکل دهی به آنها،همه بر اساس ریشه کلمات و رعایت ترتیب حروف الفبا است.

این قسم معجم ها صرف نظر از نقایص فنی و ساختاری و که در مورد هر یک از آنها مطرح شده است و نوعا فهارس بعدی برای رفع نقص وتکمیل آنها بوجود آمده اند ⁽⁶⁾ مشتمل بریک ایراد اساسی هستند و آن این که نقش این گونه معجم ها محدود به این است که مجموعه آیات مربوط به یک واژه را کنار هم فراهم آورده و در اختیار جوینده قراردهند.البته حق این است که تا حدمطلوبی ازعهده این مقصود برآمده اند،لکن از این نوع فهرست هامتوقع نیست که فراگیر جمع آوری و تبویب تمام مفاهیم وموضوعات قرآن کریم باشند در نتیجه وجود چنین معجم هایی خلا دائرة المعارف موضوعی قرآن کریم را برطرف نمی سازد.

ب - معجم های موضوعی

1- روش مند نبودن یا عدم تکیه به محتوا در انتخاب وجمع آوری آیات در تهیه معجم های موضوعی و محتوایی ضابطه و معیار درانتخاب و جمع آوری آیات چیست؟

آیا صرفا همان روش پیروی از واژه ها و کلمات که در تهیه معجم های لفظی معمول است برای تنظیم این گونه معجم ها که هدف فراتری را می جویند کافی است؟ آیا جمع آوری تک تک کلمه ها می تواند بیانگر تمام مفاهیم و موضوعات قرآن کریم باشد؟ یا آنکه در موارد زیادی ترکیب کلمات و ساختار ومضمون جملات مفهم معانی ای می باشد که واژه ها به تنهایی نمی تواند آن معنی را برسانند؟ از باب مثال اگر به قصد یافتن صفات خدای متعال در قرآن کریم جستجو کنیم به بسیاری ازآیات برخورد می کنیم که القا کننده صفاتی از خدای متعال می باشند (همچون علم، قدرت، حکمت، رحمت، ربوبیت و...)بی آنکه لفظ دال به آن صفت در آیه موجود باشد.

2- تنظیم مفاهیم براساس ترتیب الفبایی

از جمله عیوبی که متوجه برخی معجم های موضوعی می باشداین است که ترتیب و تنظیم خویش را همان صورت الفبایی داده اند. در حالی که متابعت شیوه تدوین معجم لفظی در به سامان آوردن معجم موضوعی خلاف هدف و مقتضای تحقیق موضوعی است زیرا چنین شکل از ترتیب و تنظیم نمی تواند اثریک معجم موضوعی را داشته و پاسخگوی نیازهای موضوعی معارف قرآن باشد. برای مثال; کنار هم قرار دادن همه آیات دارای کلمه یوم (چنان که بعضی معجم های موسوم به موضوعی این کار را کرده اند) چه مفهومی دارد؟ چه نوع ارتباط موضوعی بین یوم الاخراب، یوم البعث، یوم الفتح، یوم بدر، یوم القیامة،یوم الحج الاکبر، یوم الحساب، یوم خلق السموات والارض ...،یوم الخلود ..، یوم الخندق و یوم الزینة و... وجود دارد؟ ⁽⁷⁾

چنانچه جستجو در خلال چنین معجم هایی هرگز نمی تواندارائه کننده موضوعات و مفاهیم قرآنی باشد. و اگر کسی خواستار دیدگاه جامع قرآن در مورد انسان شناسی، خداشناسی،مکتب اخلاقی قرآن و موضوعات اجتماعی قرآن و هر یک ازموضوعات دیگر باشد اینگونه معجم ها پاسخگو نمی باشند درحالی که هدف از تدوین معجم موضوعی رفع این مشکل فکری و ارائه خدمت در عرضه مفاهیم و موضوعات قرآن است.

3- عدم استقصاء کامل موضوعات

در معجم های موضوعی که تاکنون نشر یافته و ما از آنهااطلاع داریم، گویا هدف استقصاء کامل و به دست آوردن تمام آیات شریفه قرآن و موضوع بندی همه معارف و حقایق این کتاب قیم نبوده است و اگر هم چنان هدفی مورد نظر بوده به مقصد نرسیده است. در نتیجه ملاحظه می شود که موضوعات ومدخل های اصلی و فرعی که در این معجم ها گرد آمده است،بسیاربسیار محدودتر از آن است که در قرآن آمده است و اغراق نیست اگر بگوییم قیاس اینها با قرآن اجحاف به حق قرآن است.

برای مثال;اگر به مفاهیم خداشناسی که درقرآن کریم مطرح شده از شناخت ذات خداوند، طرق معرفت خدا، زمینه های شناخت خدا وموانع سر راه این شناخت،حدود ومیزان معرفت به خداوند، شناخت اسماء و صفات جمال و جلال الهی به تفصیلی که درقرآن آمده وآگاهی دهی به حقیقت توحید واقسام ومراتب آن و نقطه مقابل توحید و شناخت افعال خدای متعال ومباحث فراوان در محور افعال الهی و... مروری داشته باشیم;به صدها عنوان مطلب برخورد می کنیم که درارتباط با هر یک ازآن عنوانهاآیات مکرری وجود دارد. در صورتی که معجم های موضوعی موجود در مقایسه با این همه به مراتب ناقص تر ونارسای به مقاصد قرآنی اند.

4- نداشتن طرح جامع و هماهنگ

از جمله نقاط ضعف عمده ای که متوجه معجم های موضوعی قرآن است مرحله تنظیم و ایجاد ارتباط هماهنگ ومنضبط میان مفاهیم تجزیه ای استخراج شده از آیات است.

مناسب است برای توجه کافی به این نقطه ضعف به فهرست عناوین کلی یکی از این کتب نظری بیافکنیم:

الهیات ، عبادات ،ایمان ، جهاد و هجرت، رسالت و نبوت،یوم القیامة، محرمات، احکام و حدود، قصص و تاریخ، بنی اسرائیل، نصاری، اجتماعیات، کفر، فسق و اجرام و فساد،شرک و مشرکون، امثال، علم، انسان، ابلیس یا شیطان، جن،شعراء، اخلاق حمیده و ترغیب به آنها، اخلاق مذموم و نهی ازآنها و سیئات.

به راستی صرف نظراز نقاط ضعف; خود عنوانها واین که چراو به چه دلیل اینهاکلی ترین عنوانها به حساب آمده اند (مثل شعراء و...) آیا واقعا ترتیب موجود بین عناوین یادشده یک ترتیب ضابطه دار و مستدلی است؟ ⁽⁸⁾

با اینکه غالب تدوین کنندگان اینگونه معجم ها اذعان داشته اند که صرف استخراج موضوعات قرآنی و فهرست گیری بدون تبویب و دسته بندی آنها تحقیق به مرحله بازدهی و نتیجه نرسیده و تامین کننده خلا فکری مربوط نیست.

لکن برای شکل بندی عناوین فراهم آمده همه متفق بر یک عقیده نمی باشند. بلکه هر کس براساس زمینه های ذهنی وابتکار شخصی خویش کوشیده تا به زعم خود از مجموعه معارف قرآنی طرحی را به دست آورد.

برخی محور این معارف را انسان و ابعاد و نیازهای وجودی وی گرفته اند. برخی دیگر محور تقسیم بندی را اصول و فروع واخلاق دانسته اند. عده ای مبدا آغاز این معارف را بر اساس سیرنزول تدریجی آیات که سخن را از خلق و تکوین و تدبیر آغازمی کند، می شناسند.کسانی هم باآن که تحقیق خویش راموضوعی می دانند درعین حال درتنظیم وتدوین نهایی به همان ترتیب الفبایی اکتفا کرده اند. وبالاخره بعضی محوراین معارف راالله تبارک وتعالی و صفات و افعال باری می دانند.که این مقال را مجال ذکر نقاط مثبت و مشترک و نقاط منفی هریک نیست.

5- تحقیق فردی با توجه به گستردگی موضوع

با توجه به گستردگی معارف قرآن کریم، می توان نتیجه گرفت که تحقیق فردی برای طرح و نگارش معجم موضوعی ومحتوائی قرآن تلاشی کم ثمر و گاه غیر منتج خواهد بود. این ازجمله نقاط ضعف و ایراد اساسی متوجه این گونه معجم نگاری ها است که نوعا به صورت فردی صورت پذیرفته است.

معجم موضوعی مطلوب

با توجه به این موقعیت از تحقیقات معجم نگاری قرآنی وکاستی ها و نقایصی که متوجه آنها است و با توجه به حقیقت والای کتاب قیم الهی و منبع سرشار معارف وحیانی که دردست ما است و با توجه به نیازهای مبرمی که بشریت به آن معارف دارد و پرسش ها و خواست های فکری زمان که این نیازها را صد چندان می سازد; شایسته است معجمی موضوعی و محتوایی برای کل معارف قرآن کریم طرح و تدوین گردد.چه این که برای فهم حقیقت قرآن و به دست آوردن دیدگاه کامل وجامع آن در هر یک از موضوعات مناسب ترین راه، کنار هم قراردادن آیات و دسته بندی و تنظیم و نتیجه گیری از آنها است.

تنها با این شیوه از تحقیق است که بسیاری از ابهامات ودشواری ها در زمینه معارف اسلامی اعم از اصول و مسائل مربوط به هستی شناسی قرآن کریم و فروع یا نظامهای رفتاری که اسلام و قرآن ترسیم می دارند، پاسخ یافته و دریچه های گسترده تری ازمفاهیم قرآن کشف وشناخته می شود.به ویژه این که قرآن درپرداختن به هریک ازموضوعات خویش شیوه مخصوص داشته و ابعاد هر یک از موضوعات مورد نظر خود را تدریجانازل کرده وبه اقتضای حکمتهای مربوط به نزول تدریجی، دارای دسته بندی خاص وتبویب مشخص نیست.بدین جهت نیاز به فهرستی موضوعی برای کل معارف قرآن بیشتراحساس می شود.

البته چنین معجمی در صورتی می تواند مطلوب باشد وکارآئی لازم را داشته باشد که واجد شرایط ذیل باشد:

1- گزینش و جمع آوری آیات آن بر اساس موضوع و محتوای آیات باشد و نه منحصر در قالب کلمات.

2- هدف آن مهیا کردن تمامی موضوعات و مفاهیم قرآنی و هرآنچه از آیات به دست می آید، باشد.

3- واجد طرح جامع و منسجم در ارائه و شکل بندی موضوعات تا جزیی ترین مراحل آن باشد.

4- براساس تحقیقات منظم جمعی ونه بافکر وتلاش فردی صورت گرفته باشد. به امید تحقق این هدف والا

پی نوشتها:

1- محمد معین، فرهنگ، ج 3،

2- المنجد ذیل واژه مورد نظر.

3- گرچه پیش از این نیز تالیفاتی موضوعی قرآنی در زمینه تعدادی از موضوعات قرآن کریم از سوی دانشمندان اسلامی تالیف یافته بود همچون آیات الاحکام و یا موضوعات مربوط به توحید و معاد و...

4- ر.ک: محمود روحانی، المعجم الاحصایی لالفاظ القرآن الکریم، ج 1

5- مقصودمان از واژه در این جا اعم از اسم یا فعل و یاادوات و ضمائر است و شامل همه می شود.

6- ر. ک: روحانی، پیشین

7- ر.ک:کامران فانی،وبهاءالدین خرمشاهی،فرهنگ موضوعی قرآن،ص 415

8- ر. ک: محمد فارسی برکات، الجامع المواضیع آیات القرآن، (دارالهجرة قم، ایران، 1404)