انواع قالب های شعری کهن و نو و ویژگی های آن ها

منظور از قالب شعری ساختار و شکل ظاهری اشعار می باشد که محل قرارگیری قافیه ها را هم نشان می دهند. اگر مایلید تا با انواع قالب های شعری در ادبیات کشور آشنا شوید با ادامه مطلب همراه ما باشید.

آشنایی با انواع قالب های شعری

قالب شعری همان ساختار و شکل ظاهری شعر می باشد که محل قرارگیری قافیه ها را نشان می دهد. به عبارتی قالب شعری به شکل شعر اطلاق می شود که شامل شکل ظاهری و شکل درونی یا ذهنی می باشد. شکل ظاهری دارای وزن یا بی وزنی، مصرع های مساوی یا کوتاه و بلند، قافیه (اگر قافیه وجود داشته باشد) و صداها و حرکات ظاهری می باشد.

هم در ادبیات کهن و هم در دوره معاصر برای سرودن اشعار فارسی از قالب های متنوعی استفاده شده است. از بین رایج ترین قالب های شعر فارسی می توان به غزل، قصیده، مثنوی، قطعه، نیمایی، رباعی و … اشاره نمود. هر یک از این قالب ها برای بیان موضوع خاصی استفاده می شود و شاعر با هدف متفاوتی از آن ها استفاده می کند.

در این مطلب قصد داریم به بررسی انواع قالب های شعری بپردازیم و شما را با ویژگی های هریک به طور مختصر آشنا نماییم.

قالب شعری

به شکل ظاهری هر شعری که نحوه قرار گرفتن کلمات قافیه را مشخص می سازد، قالب گفته می شود. در ادبیات فارسی همانطور که اشاره شد انواع قالب های شعری وجود دارد که یا در دوره شعر کهن ایجاد شده و یا در دوره معاصر این قالب های شعری به وجود آمده اند.

از بین شناخته شده ترین انواع قالب شعری می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• غزل
• قصیده
• رباعی
• قطعه
• مثنوی
• بحر طویل
• چهارپاره
• دوبیتی
• مستزاد
• مسمط
• ترجیع بند
• ترکیب بند
• موج نو
• سپید
• نیمایی

قالب اشعار کهن فارسی از قرن سوم هجری یعنی از زمان شروع شعر فارسی تا زمان انقلاب مشروطه سروده شده اند و از بزرگترین شاعران این دوره می توان به فردوسی، رودکی، حافظ، سعدی، مولوی و … اشاره نمود. قالب شعر نو نیز از دوره انقلاب مشروطه به تدریج سروده شد.

در انقلاب مشروطه تحولات مهمی در کشور رخ داد و بخش وسیعی از این تحولات به حوزه شعر و ادبیات باز می گردد. در این دوره دسته ای از شاعران از روش های کهن فاصله گرفته و اشعار را در قالب های تازه ای ارائه نمودند.

در هر شعری معمولا عناصر زیر وجود دارد:

• بیت: کوچکترین واحد شعر می باشد که از دو بخش تشکیل شده است.
• مصراع: به هر یک از بخش های یک بیت، مصراع اطلاق می شود. به این ترتیب هر بیت، دارای دو مصراع است.
• قافیه: به کلماتی که دارای حرف یا حروف پایانی مشترک هستند و در انتهای مصرع های شعر قرار دارند، قافیه گفته می‌شود. همچنین، به حرف یا حروف مشترک این کلمات نیز قافیه اطلاق می شود.
• ردیف: کلماتی که عینا در انتهای مصرع ها و بعد از کلمه قافیه قرار دارند، ردیف نام دارند. ردیف در شعر اجباری نیست.
• وزن: به آهنگ هر شعر که با چینش خاص کلمات آن ایجاد می شود، وزن گفته می‌شود.
• مطلع: بیت اول قصیده و غزل را مطلع می نامند.
• مقطع: به بیت آخر قصیده و غزل مقطع گفته می شود.

قالب های شعری کهن و نو

در این بخش با انواع قالب های شعری کهن و نو آشنا می شوید.

قصیده

قصیده یکی از مهم ترین قالب اشعار فارسی می باشد که در قرن سوم هجری ایجاد شد و در قرن ششم به اوج شکوفایی رسید. در این قالب شعری اکثرا به موضوعاتی از جمله مدح پادشاه، حماسه، تبریک جشن ها، توصیف پیروزی در نبردها، مرثیه، نکات اخلاقی/ اجتماعی/ عرفانی و … پرداخته شده است.

معمولا قصیده بین 20-70 یا 80 بیت دارد. البته گاه قصیده هایی با تعداد ابیات 15-16 یا بیش از 150 بیت نیز سروده شده است. در قالب قصیده مصراع اول و دوم بیت مطلع با مصراع های زوج تمام ابیات هم قافیه می باشد.

در ادامه نمونه قصیده ای از فرخی با عنوان بهاریه که شامل 125 بیت و در مدح سلطان محمود غزنوی سروده شده نقل می شود:

بهار تازه دمید، ای به روی رشک بهار
بیا و روز مرا خوش کن و نبید بیار
همی به روی تو ماند بهار دیبا روی
همی سلامت روی تو و بقای بهار
رخ تو باغ من است و تو باغبان منی
مده به هیچکس از باغ من، گلی، ز نهار!
به روز معرکه، بسیار دیده پشت ملوک
به وقت حمله، فراوان دریده صف سوار …

قابل ذکر است ابیات قالب قصیده دارای انسجام و وابستگی معنایی بوده و بین آن ها ارتباط معنایی مشاهده می شود. ضمنا در این قالب شعری معمولا مخاطب خاصی وجود داشته و شاعر شعر را برای وی می سراید. در قصیده یک موضوع کلی از ابتدا تا انتها ارائه می شود.

غزل

غزل در لغت به معنای حدیث عاشقی می باشد. این قالب شعری در قرن ششم که قالب قصیده در حال از بین رفتن بود پا گرفت و در قرن هفتم از قصیده سبقت گرفته و به اوج رسید. در غزل معشوق اهمیت دارد و در آخر شعر اسم شاعر آورده می شود.

در این قالب شعری شاعر با معشوق سخن گفته و راز و نیاز می کند. این معشوق گاه زمینی بوده و گاه آسمانی و عرفانی است. ابیات غزل معمولا بین 5-10 بیت و گاهی 15-16 بیت می باشد و دو مصراع اولین بیت و مصراع دوم بقیه ابیات هم قافیه هستند.

غزل شعری است بر یک وزن و یک قافیه به صورتی که مصراع اول بیت اول با تمام مصراع های دوم ابیات دیگر قافیه مشترک دارد. نحوه تکرار قافیه در این قالب شعری شبیه قصیده است. گفتنی است غزل نیز از قالب های رایج شعر فارسی است که هم در ادبیات کهن و هم ادبیات معاصر سروده شده است.

در غزل بیشتر به موضوعات عاشقانه پرداخته می شود ولی گاه برای بیان پندهای اخلاقی و عرفانی یا نکات اجتماعی نیز قالب غزل استفاده می شود. اما در حالت کلی از غزل بیشتر برای بیان موضوعات احساسی و عاطفی استفاده می شود.

قطعه

در میان انواع قالب های شعری قالب قطعه از زمان شروع شعر فارسی وجود داشته است. در این قالب اکثرا به موضوعات اخلاقی، مدح، هجو، تهنیت و … پرداخته می شود. بعضی شاعران از قالب قطعه برای ارائه داستان های پند آموز هم استفاده می کنند.

این قالب معمولا بین 2-15 یا 16 بیت دارد. با این حال قطعه هایی با حدود 40-50 بیت نیز سروده شده است. در قالب قطعه مصراع های زوج تمام ابیات هم قافیه هستند. مصراع اول بیت اول در این قالب شعری، معمولا فاقد کلمه قافیه است.

با این حال در بعضی قطعه ها، مصراع اول نیز ممکن است دارای قافیه باشد.

ترجیع بند

قالب ترجیع بند از چند بخش تشکیل شده که به هر یک از بخش ها یک خانه اطلاق می شود. وزن عروضی همه خانه های مسمط با هم یکسان بوده ولی قافیه ها متفاوت هستند. به بیان دیگر تمام مصراع های هر خانه با هم یکسان بوده ولی قافیه هر خانه با خانه دیگر شعر تفاوت دارد.

به طور کلی غزل هایی هم وزن با قافیه های متفاوت که بیت یکسان مصرعی آن ها را به هم پیوند می دهد ترجیع بند گفته می شود. به هر غزل یک خانه یا رشته و به بیت تکراری بین آن ها ترجیع یا برگردان می گویند. قالب ترجیع بند خاص شعر فارسی بوده و محتوای آن عشق، مدح و عرفان می باشد.

در ادامه به نمونه ترجیع بند از دیوان سعدی اشاره می شود:

دردا که به لب رسید جانم —– آوخ که ز دست شد عنانم
کس دید چو من ضعیف هرگز —– کز هستی خویش در گمانم
پروانه ام اوفتان و خیزان —– یکبار بسوز و وارهانم
گر لطف کنی به جای اینم —– ورجور کنی سرای آنم
بنشینم و صبر پیش گیرم —– دنباله کار خویش گیرم
زان رفتن و آمدن چگویم —– می آیی و می روم من از هوش…

دو بیتی

این قالب شعری از دو بیت با قافیه هایی در مصراع های اول، دوم و چهارم تشکیل می شود. وزن دوبیتی معمولا مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل می باشد و با رباعی تفاوت دارد. روش تشخیص دوبیتی از رباعی بر اساس وزن و موضوع می باشد.

به دو بیتی ترانه نیز گفته می شود. موضوع قالب دو بیتی عارفانه و عاشقانه است. این قالب شعری بهترین قالب در نزد افراد خوش ذوق و خوش لهجه می باشد. از معروفترین شاعران دوبیتی سرا می توان به بابا طاهر عریان و فایز دشتستانی اشاره نمود. در ادامه یک نمونه دو بیتی ذکر می شود.

ز دست دیده و دل هر دو فریاد               هر آنچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد                زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

رباعی

رباعی به معنی چهارتایی است. این قالب شعری دارای چهار مصراع است که بر وزن لا حول و لاقوه الا بالله سروده می شود. سه مصراع اول قالب رباعی تقریبا مقدمه ای برای منظور شاعر بوده و حرف اصلی در مصراع چهارم ذکر می شود.

این قالب ویژه اشعار ایرانی بوده که معمولا مصراع سوم آن فاقد قافیه است. محتوای رباعی معمولا عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است. بزرگترین رباعی سرای دنیا خیام نیشابوری است. در ادامه به یک نمونه از رباعی این شاعر بزرگ اشاره می شود.

هر سبزه که بر کنار جویی رسته است     —-    گویی زلب فرشته خویی رسته است
پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی            —-     کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است

مثنوی

قالب مثنوی هم یکی از انواع قالب های رایج شعری در ادبیات فارسی به شمار می رود که در قرن های 3-4 هجری ایجاد شد. از مثنوی برای بیان داستان های بلند عاشقانه، موضوعات تاریخی و حماسی استفاده می شود. این قالب شعری در تعداد ابیات محدودیت ندارد.

در قالب مثنوی هر بیت دارای قافیه جدا می باشد. به بیان دیگر، مصرع اول و دوم هر بیت هم قافیه هستند و هر یک از ابیات قافیه جداگانه دارند. از آن جا که در مثنوی دو مصراع هر بیت قافیه مجزا دارد به این قالب دوگانی نیز اطلاق می شود. شاهنامه فردوسی در قالب مثنوی سروده شده است.

مسمط

این قالب شعری از پیوستن چند بخش درست شده است. در این قالب شعری وزن عروضی تمام بخش ها یکسان می باشد. به هر بخش از قالب مسمط یک لخت یا رشته اطلاق می شود. ساختار قالب مسمط به این شکل است که تمام مصراع های هر رشته به جز مصراع پایانی با یکدیگر هم قافیه هستند.

مصراع آخر هر رشته هر چند از نظر وزن با مصراع های قبلی یکسان بوده ولی از نظر قافیه با آن ها تفاوت دارد. در هر رشته از قافیه مجزایی استفاده می شود و مصراع پایانی تمام رشته ها از نظر قافیه یکسان هستند.

ترکیب بند

ترکیب بند دقیقا ساختاری مشابه ترجیع بند دارد. با این تفاوت که در بین خانه های آن از بیت تکراری استفاده نمی شود. بلکه ابیات متفاوتی با وزن و قافیه یکسان بین خانه ها قرار می گیرد. به این بیت بند ترکیب می گویند.

مستزاد

قالب شعری مستزاد بر اساس دیگر قالب ها از جمله غزل، رباعی و … شکل می گیرد. به این نحو که شاعر بعد از هر مصراع از شعر، جمله ای کوتاه می آورد که با مصراع قبلی از نظر معنا مرتبط باشد. این جملات خارج از وزن می باشند. در ادامه به یک نمونه شعر در قالب مستزاد اشاره می شود:

سپید

در این قالب شعری از وزن و آهنگ استفاده می شود ولی وزن و آهن عروضی نیست. در قالب سپید قافیه استفاده شده ولی جای مشخصی ندارد. به قالب شعر سپید قالب شاملویی نیز گفته می شود زیر اولین بار احمد شاملو  این قالب شعری را سروده است.

موج نو

در قالب شعری موج نو نه وزن عروضی و نه آهنگ مشاهده نمی شود. در این قالب قافیه هم وجود ندارد. تنها تفاوت آن با نثر در این است که به کمک آرایه های تشبیه، استعاره و … نوعی آهنگ معنوی ایجاد می شود. احمد رضا احمدی بیشتر از دیگر شاعران از این قالب شعری استفاده کرده است.

در پایان از همراهی شما سپاسگزاریم. همچنین پیشنهاد می شود در صورت تمایل برای آشنایی با بهترین اشعار شاملو و فرخی یزدی روی لینک ها کلیک و از این مقالات نیز بازدید نمایید.