عاشورا پژوهی در غرب (۱)

مقاله حاضر با هدف معرفی و شناخت تحقیقات صورت گرفته در موضوع عاشورا و عاشورا پژوهان در یکصد سال اخیر در غرب نگارش یافته است.
در نوشتار حاضر ابتدا به سیر مطالعات اسلامی ‌و مطالعات شیعی‌ اشاره شده است. سپس چندتن از عاشوراپژوهان برجسته غربی و تحقیقات صورت گرفته در این موضوع معرفی گردیده است. در ادامه پایان‌نامه‌ها و کنفرانس هایی که در غرب به موضوع عاشورا توجه داشته اند مورد تحقیق قرار گرفته است. شناخت وی‍ژگی های عاشورا پژوهی غربیان و تفاوت عاشورا پژوهی علمی ‌با عاشورا شناسی رسانه‌ای در غرب از دیگر مباحث مقاله محسوب میشود.
واژه های کلیدی: خاورشناسی، مطالعات شیعی، عاشورا پژوهی در غرب، عاشورا شناسی علمی، عاشورا شناسی رسانه‌ای.

مقدمه
 

‌این مقاله به موضوع عاشورا پژوهی در غرب با تمرکز بر مطالعات صورت گرفته به زبان انگلیسی در یکصد سال اخیر می‌پردازد؛ از این‌رو درصدد پاسخگویی به ‌این پرسش است که گستره و وضعیت عاشورا پژوهی در غرب چگونه است.
در آغاز، ذکر این نکته لازم است که به رغم اهمیت فراوان شیعه پژوهی برای شیعیان و بسیاری از غیر شیعیان، تا کنون شیعه پژوهی غربیان و موضوعات وابسته به آن نظیر عاشوراپژوهی به طور بایسته معرفی و بررسی جدی نشده است و شمار آثار جدی در ‌این زمینه به خصوص به زبان فارسی ـ‌ به عنوان زبان رسمی تنها کشوری که مذهب تشیع در آن رسمیت دارد – بسیار اندک است، تا آنجا که در زمینه معرفی عاشوراپژوهی در غرب فقط یک مقاله شش صفحه ای با مشخصات ذیل انجام یافته است:
عبدالحسین حاجی ابوالحسنی و محمد نوری، «نگاهی به عاشورا پژوهی در غرب»، مجله کتاب ماه (کلیات)، ش 63 و64.
در آن مقاله فقط به معرفی بسیار کوتاه از چند مستشرق و معرفی اجمالی از چند اثر بسنده شده و بدون هیچ نتیجه گیری یا مقدمه یا مؤخره‌ای پایان یافته است.
نوشتار پیش رو با توجه به کاستی‌های نوشته پیشین ابتدا با مقدمه‌ای مناسب به سیر مطالعات اسلامی ‌و سپس مطالعات شیعی در غرب اشاره دارد. در ادامه علاوه بر معرفی عاشورا پ‍ژوهان غربی، به معرفی دو عاشورا پژوه مسلمان برجسته در غرب پرداخته است. توجه به پایان نامه های عاشورایی در غرب و کنفرانس‌هایی که به موضوعات مرتبط با عاشورا پرداخته‌اند از دیگر نکات قابل توجه نوشتار حاضر است. در پایان با یک جمع بندی به وی‍ژگی‌های عاشوراپژوهی غربیان و همچنین مبحث مهم تفاوت عاشوراشناسی رسانه‌ای در غرب با عاشوراپژوهی علمی ‌پرداخته‌شده است.
از دشواری‌‌های نگارش مقاله حاضر، کمبود منابع به زبان فارسی و نیز دیگر زبان‌هاست و این پژوهش جزو نخستین پژوهش‌ها در ‌ایران و دیگر کشورها محسوب می‌شود.

مطالعات اسلامی، ‌ریشه مطالعات شیعی در غرب
 

واقعه عاشورا در تاریخ اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و تاریخ نگاران است. این واقعه تاریخی از چنان اهمیتی برخوردار است که به نظر برخی از شیعه پژوهان آن را باید نقطه بروز و ظهور تشیع محسوب کرد.(1) (2) این حادثه در پی توسعه مطالعات شیعی در غرب، از ابعاد قابل توجه تشیع برای محققان غربی بوده است. پیش از ورود به بحث، مناسب است به سیر «مطالعات اسلامی» به عنوان پیش‌زمینه «مطالعات شیعی» اشاره کنیم.
برای تعریف مطالعات اسلامی باید «شرق شناسی» یا اصطلاح امروزی آن «مطالعات شرقی» را تعریف کنیم؛ تعریفی مناسب از مطالعات شرقی جز با شناخت مفهوم شرق در نزد غربیان حاصل نخواهد شد.
متداول ترین مفهومی که از «شرق» در روزگار کنونی برداشت می‌شود، مفهوم فرهنگی آن است که عبارت است از روح حاکم و مشترک مجموعه‌‌های مختلف بشری در مشرق زمین (3) که ‌این نوع خاص از مفهوم شرق ها نیذیرفته اند.(4)
غربی‌ها از دیر باز تلاش‌هایی برای شناخت شرق انجام داده‌اند. برخی آثار ادبی و تاریخی پدید آمده در یونان و روم را می‌توان نمونه‌هایی از مطالعات شرقی نخستین شمرد؛ با ‌این همه ظهور اسلام فصلی نو در روابط شرق و غرب گشود. با وجود به رسمیت شناخته شدن دین مسیحیت از سوی قرآن و برخورد‌های مسالمت آمیز پیامبر(ص) با مسیحیان و دولت‌های مسیحی، آنان موضعی خصمانه در برابر اسلام و مسلمانان اتخاذ کردند و تحت تأثیر‌این موضع، آثاری ـ هرچند اندک ـ درباره پیامبر، قرآن و مسلمانان پدید آوردند.(5)
این رویه خصمانه پس از جنگ‌های صلیبی شدت بیشتری پیدا کرد؛ از این‌رو می‌توان گفت «مطالعات اسلامی در غرب» تکویناً ضد اسلامی بوده و خاستگاهی اسلام ستیزانه داشته است.(6)
مطالعات اسلامی در غرب عمدتاً از سه جریان و پدیده متأثر بوده است:
1 ـ تحولات فرهنگی و سیاسی در غرب؛
2 ـ تحولات سیاسی و فرهنگی در شرق؛
3 ـ روابط شرق و غرب.
با توجه به ‌این نکته و نظر به اهمیت دادن محققان حوزه شرق شناسی به هر یک از‌ این سه جریان، دیدگاه‌‌های مختلفی در باب مراحل مطالعات اسلامی در غرب ارائه شده که از میان آن دیدگاه‌ها، آرای مناسب‌تر در پنج مرحله زیر قابل تقسیم‌بندی است:
1 ـ مرحله دفاع (از ظهور اسلام تا قرن 14م)؛
2 ـ مرحله تبشیر (قرن 15 ـ 16)؛
3 ـ مرحله استعمار(قرن17 ـ 18)؛
4 ـ مرحله تحقیق علمی (قرن19 ـ 20)؛
5 ـ مرحله فرا استعمار (بعد از واقعه یازدهم سپتامبر)؛
بررسی مفصل ‌این مراحل از حوصله‌ این مقاله خارج است؛ (7) اما به طور خلاصه می‌توان اشاره کرد که در مرحله اول، مسیحیان در واکنش به دین نو ظهور که دارای قدرت نظامی قابل توجهی هم بود، به دفاع از مبانی و اصول مسیحیت برخاستند و در‌این راستا برای شناخت جبهه مقابل به ترجمه متون اسلامی اقدام کردند. آن مجموعه ترجمه‌ها که به تشویق و نفقه پیتر مقدس (8) در فاصله سال‌های 1100 تا 1500 به انجام رسید بعدها به نام «مجموعه کلونیایی» (9) شهرت پیدا کرد.
در مرحله تبشیر، هدف شناساندن و تبلیغ مسیحیت در جوامع شرقی بود. نقطه مشترک هر دو مرحله، ضدیت تمام عیار با اسلام و طرح اتهامات و افتراهایی بر ضد اسلام و پیامبر بود.
در مرحله استعمار با پدید آمدن ابعاد تاز‌ه‌ای در روابط غرب و شرق به خصوص مسائل اقتصادی، نگاهی جدید با رویکرد اقتصادی به اسلام و شرق به وجود آمد. با افزایش ارتباطات در قرون اخیر، آغاز دین پژوهی علمی و افزایش مطالعات در مورد اسلام،«مرحله تحقیق علمی» پدیدار شد. در‌این مرحله در کنار رشد فزاینده مراکز مطالعات اسلامی و شرق‌شناسی، شاهد ورود غیراروپایی‌ها نیز به‌این عرصه هستیم.(10)
پس از واقعه یازده سپتامبر، بسیاری از معادله‌‌های سیاسی و فرهنگی جهان تغییر کرد. در پی‌ این تغییر، مطالعات اسلامی ویژگی‌‌های جدیدی یافته است که می‌توان آن را در بحثی جداگانه مورد بررسی قرار داد. در واقع غرب به رهبری امریکا با استفاده از قدرت رسانه‌ای و با مقاصد سلطه جویانه خویش، ادبیات تاز‌های را در حیطه مطالعات اسلامی وارد کرده است (با تأکید بر بزرگ نمایی ابعاد ستیزه جویانه اسلام و با استفاده از واژه‌هایی چون تروریسم و بنیادگرایی)؛ بنابراین در سال‌های اخیر آنچه می‌توان از اسلام شناسی در غرب برداشت ‌شود می‌توان نوعی بازگشت به مرحله استعمار تلقی کرد و شاید آن را بتوان مرحله ششم سیر مطالعات اسلامی در غرب برشمرد.

مطالعات شیعی در غرب
 

شاخه‌ای از مطالعات اسلامی در غرب به نام «مطالعات شیعی» معروف است. شاخه‌ای نسبتاً نوپا که بیشتر تکاپو و حیات خود را در دهه‌‌های اخیر مدیون انقلاب اسلامی در‌ ایران است.
دلیل عدم توجه به تشیع درمطالعات اسلامی‌ غربی‌ها همان علت سنتی این قضیه است؛ یعنی سیطره اهل سنت بر مراکز قدرت و ثروت در طول تاریخ اسلام. ‌این عامل باعث‌ شده که تشیع و شیعیان در حاشیه مطالعات اسلامی قرار داشته باشند؛ لذا سالیان متمادی تشیع چهر‌ه‌ای پر از ابهام و مه‌آلود در آثار شرق‌شناسان غربی داشته است. به ‌این مطلب شیعه پژوهان معاصر هم اشاره دارند:
در مغرب زمین تحقیق و بررسی در تشیع یکی از شاخه‌‌های مطالعات و بررسی‌‌های اسلامی بود که بیش از همه مورد غفلت قرار گرفته است. (11)
آنچه از جست‌وجو در میان منابع کهن غربیان در مورد اسلام استفاده می‌شود ‌این است که در قرون ابتدایی مواجهه اسلام و غرب – از آنجا که آشنایی غربیان از اسلام به طور کلی و عام بوده – آشنایی‌ ایشان از تشیع در حد بسیار ناچیز بوده یا شاید بتوان گفت که اصولاً آشنایی در‌این مورد نداشته اند:
ملل و نحل نویسان اهل سنت عموماً شیعیان را «منحرفین» از «منهج مستقیم» به شمار آورده‌اند که نماینده یک روند «کژآیینی» در برابر «درست‌آیینی» هستند. بسیاری از محققان غربی بعد نیز که به بررسی اسلام پرداخته‌اند همین دوشاخگی را پذیرفته و اسلام شیعی را به مثابه بدعتی در دین اسلام گرفته‌اند.(12)
صرف نظر از برخورد تند پار‌ه‌ای از منتقدان و نویسندگان مسلمان با پدیده شرق شناسی و متهم ساختن شرق شناسان به تعقیب اهدافی سوء و برداشت‌های نادرست از متون اسلامی و ارائه تحلیل‌هایی ناصواب از جنبه‌‌های مختلف تاریخ، فرهنگ و اندیشه اسلامی‌، این اعتقاد تقریباً مورد پذیرش همگان است که شیعه در مطالعات و بررسی‌های شرق‌شناسی، بسیار مورد غفلت و بی‌توجهی قرار گرفته و تصویری نادرست از آن ارائه شده است. به نظر می‌رسد ‌این جمله ادوارد براون (متوفای 1926 م) همچنان به قوت خود باقی است که «هنوز در هیچ یک از زبان‌های اروپایی، تألیفی مشروح، کافی و قابل وثوق درباره شیعه در دست نداریم». تکیه اصلی مستشرقان بر منابع اهل سنت، شناخته نشدن شیعه به عنوان یک جریان نیرومند دینی، سیاسی و فرهنگی، غرض ورزی‌های برخی از مترجمان سنی مذهب آثار شرق‌شناسان، ضعف دستگاه تبلیغی شیعه و پیچیدگی و ابهام تاریخ سه قرن نخست شیعه از یک سو منجر به پایین بودن تعداد تألیفات مربوط به شیعه شده و از سوی دیگر از درجه اعتبار مطالعات و بررسی‌های انجام شده کاسته است.(13)
نویسنده ی مقاله‌ «تحقیق عقاید و علوم شیعی» به استناد کتاب‌ها و مقاله‌‌های منتشر شده درباره اسلام به یکی از زبان‌های غربی از سال 1943 تا 1968 م، چنین اظهار داشته است:
تقریباً از هر 350 کتاب و مقاله [درباره ی اسلام]یک عدد به شیعه دوازده امامی ارتباط‌ دارد که بسیار کمتر از نوشته‌هایی است که درباره شیعیان زیدی و اسماعیلی مشاهده می‌شود.(14)
اما به هر ترتیب برخی از شیعه پژوهان مسلمان و غیر مسلمان به مقوله تاریخچه مطالعات شیعی در غرب توجه نموده و در آن مورد آثاری نگاشته‌اند؛ از آن جمله است:
1 ـ اتان کولبرگ، مطالعات غرب در خصوص اسلام تشیع، مجموعه مقالات کنفرانس «تشیع، مقاومت، انقلاب»، دانشگاه تل آویو، 1984 به سرپرستی دکتر مارتین کرامر.
2 ـ عباس احمدوند، گذری بر مطالعات شیعی در غرب، مجله مقالات و بررسی ها، دفتر 63، انتشارات دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 1377.

نویسنده:غلام احیا حسینی

پی نوشت:
 

*کارشناس ارسد تاریخ تشیع
1) برای مثال رک: المصطفی، شیبی، الصله بین التصوف و التشیع (بیروت، دارالاندلس، 1982م)، ج1، ص23 و احمد، وائلی، هویه التشیع (بیروت، دارالصفوه، 1994م)، ص25 و 26 و احمد محمود صبحی، نظریه الامامه لدی الشیعه الاثنی عشریه (بیروت: دارالنهضه العربیه، 1411 ق). ص449. در این اثر از اشترومان، ویل دورانت به عنوان صاحبان چنین دیدگاهی یاد شده است.
2) Shi'ite Studies.
3) محسن الویری، مطالعات اسلامی در غرب (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 22؛ و نیز رک: عباس احمدوند، گزارشی کوتاه از چاپ و نشر قرآن کریم در غرب، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1380، ش 69، مقدمه.
4) مرتضی اسعدی، مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی زبان (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 25؛ الویری، همان، ص 23.
5) همان، ص38؛ عباس احمدوند، همان، مقدمه.
6) اسعدی، پیشین، ص1.
7) برای آشنایی بیشتر با این مبحث رک: غلام احیاء حسینی، شیعه پژوهی و شیعه پژوهان انگلیسی زبان (قم، انتشارات موسسه شیعه شناسی، 1387).
8) peter the venerable.
9) cluniac corpus.
10) رک: ریچارد سی مارتین، «پیشینه مطالعات اسلامی در غرب»، ترجمه سید حسن اسلامی، آینه پژوهش، ش 54، بهمن 1377، ص25.
11) ارزینه لالانی، نخستین اندیشه‌‌های شیعی تعالیم امام باقر(ع)، ترجمه فریدون بدره‌ای (تهران، نشر فروزان روز، 13ص7.
12) همان، ص8.
13) رک: محسن الویری، «نقد نظریه‌ای در پیدایش شیعه اثنی عشری»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)، ش2.
14) عبدالجواد فلاطوری، «تحقیق عقاید و علوم شیعی»، یادنامه علامه امینی، به اهتمام سید جعفر شهیدی و محمدرضا حکیمی (تهران، شرکت سهامی انتشار، 1352) ص 437.