شور جاودانه عاشورا

تحلیلی از چرایی وقوع، راز ماند گاری و تاثیر گذاری حادثه عاشورا
عاشورا یک اسطوره واقعی است، به این معنا که آنچه در این ماجرا- با هر مقیاس و میزانی-اتفاق افتاد ه، فراتر از حیطه های معمولی است که ما می توانیم آن را درک کنیم. برای مثال حضرت تعهد ی در باب آورد ن خانواد ه شان نداشتند اما همین موضوع خیلی این حاد ثه را عجیب کرد ه. بخش مهمی از عظمتی که این حادثه پیدا کرد ه به واسطه حضور اعضای خانواد ه ایشان و به خصوص حضرت زینب (س) بود ه که باعث نشر و گسترش معارف این انقلاب شد ه است. به زبان آورد ن چیزهایی که ما دائما تکرار می کنیم ساد ه است، اما این واقعیت که انسان در طول یک روز همه نزد یکا نش کشته شوند غیرقابل تصور است. تصورش هم خرد کنند ه است. اینکه خاندان کریمی از خاندان های بشریت، از اوج کرامت، بر حسب ظاهر به حضیض ذلت و سرافکند گی می افتند. انواع بی حرمتی ها و برخورد های زشت به خاندان و اسیران می شد.نفس اینکه انسان را در معرض تماشا بگذارند، هتک حرمتی بود که حتی شاید از زاویه ای د یگر، از ماجرای عاشورا عظیم تر بود.
ما یک اعمال خاص د نیایی داریم که هیچ کس در موردش ابهام ندارد و همه آن را می فهمند و انجام می د هند مثل کارهای روزمره .اما یک سری از اعمال هستند که در مواردی از مرز کارهای معمول عبور می کند و با تعابیر خاصی ظاهر می شوند. حالت قطبی این اعمال در واقع حاد ثه ای است که در کربلا اتفاق افتاد ه.
مثلا نجات داد ن یک انسان یا پیدا کرد ن پول و پس داد ن آن به صاحبش را اگر بخواهیم با عقل معمول به آن نگاه کنیم نباید اتفاق بیفتد؛ چیزی که در فرهنگ غربی از آن تعبیر به «قهرمان پروری» می کنند. «قهرمان گری» رخداد و حالت و وضعی است که همیشه اتفاق نمی افتد و هر موقع هم که اتفاق بیفتد در معنای اصلی اش متعلق به زمان معمول نیست؛ یعنی شکافی در تاریخ اتفاق افتاد ه و این حادثه صورت گرفته.
شما انقلاب و جنگ خود مان را در نظر بگیرید؛ آن حالتی که مرد م در دوران انقلاب داشتند و به همین ارزانی و راحتی به صحنه آمد ند و جان داد ند و بعد هم در جنگ، این چیز د نیایی نیست. به عبارتی کسانی که می خواهند یک حرکت اجتماعی راه بیندازند کلید شان همین است، چون این مقوله، مقوله د نیایی نیست. قابل د ستکاری های فنی هم نیست و هیچ کس نمی تواند در آن تغییری ایجاد کند؛ یعنی کسی را که حاضر باشد برود و کشته شود نه من می توانم ایجاد کنم و نه هیچ انسان د یگری.
پیدایی این آد م ها مستلزم شکافی در تاریخ است. عظیم ترین فقرها نمی تواند انسان را به این کارها وادارد. بزرگ ترین ظلم ها نمی تواند انسانی را بیافریند که قهرمانی کند؛ یعنی این نوع رفتارها را داشته باشد. مثلا فرد راحت جانش را بگذارد یا مرد یا زنی بچه هایش را این طور به صحنه کارزار ببرد. اگر این حادثه را این طور تحلیل کنیم می بینیم که لحظه، لحظه این واقعه چیزی است که متعلق به این دنیا نیست.
در تاریخ کم نبود ند انسان هایی که به این شیوه جنگید ند و کشته شد ند ولی در کجای د نیا می بینید که بعد از 1300 سال این حادثه را زند ه بدارند و دائما هم این سرزند گی و شور در بین پیروان آن زیاد تر شود و ماند گار. این ماجرا با تبلیغات به معنای پروپاگاندا و ... تا الان زند ه نماند ه. در واقع ظرفیت رخداد ها فی نفسه تعیین کنند ه این است که این رخداد چقد ر کشش دارد.اصلا این امکان وجود ندارد که در بین اقوام د یگر اگر چنین اتفا قی افتاد ه باشد بعد از هزار سال همچنان آن اتفاق را زند ه بدارند.
شیعه یعنی عاشورا، چرا که اساسا شیعه بود ن با این حا دثه معنا پیدا می کند. اولین منازعه هایی بعد از سید الشهدا (ع) و در عراق هم همین موضوع بود ه. یعنی کشتار شیعیان به خاطر اینکه عزاداری می کردند و این مراسم را زند ه نگه می داشتند و وقتی که آل بویه می آید، مهم ترین کارش این است که عزاداری را آزاد می کند. شما در هر مقطع تاریخی می بینید این موضوع، موضوع نزاع است و هر موقع یک حادثه ای در رابطه با شیعه اتفاق می افتد، این مقوله مورد بحث است.
در جنگ های داخلی ایران که دائما بین شیعه و سنی جریان داشته، این مورد، موضوع محوری جنگ ها بود ه. در این دوران جد ید هم که شاهد بود ید که رضاخان چه تلاشی برای از بین برد ن عزاداری کرد. یک بحثی در مباحث فقهی هست که می گویند حضرت امیر (ع) اگر جنگ های صفین و جمل و مبارزه با خوارج را نمی کرد، بخش مهمی از فقه و به یک معنای کلی تر، تعاملات مسلمین با هم در هاله ای از ابهام باقی می ماند.
من فکر می کنم بر اساس همین موضوع ما باید در این زمینه به ماجرای عاشورا نگاه کنیم؛ ما در تاریخ بشر مقاطع مختلفی داشتیم که مضامین مختلف زند گی انسانی در آن تظاهر پیدا کرد ه؛ مثلا قیام با ظلم، قیام با ستمگر و ... بالاخره در تاریخ بشر هر کدام از این مقاطع را یک آد می مطرح کرد ه . این طور نیست که باید بر حاکم ستمگر شورش کرد و این یک مضمونی باشد که همیشه وجود داشته. نه، در واقع این مضمون متاثر از یک آد م یا کاری است که موضوعیت پیدا کرد ه و معنا و مفهوم پیدا کرد ه.
در مورد حضرت سیدالشهدا (ع) یک المانی وجود دارد که آن را بسیار متمایز می کند و علت این تمایز به خاطر د یانت خاتم است، چون شا ید علت اینکه این حاد ثه در اد یان د یگر اتفاق نیفتاد ه به این دلیل بود ه که بحث خاتمیت وجود نداشته. ما درتاریخ بشر نه اسطوره ای داریم، نه قصه یا حاد ثه ای داریم که در آن این معنایی که در قیام سیدالشهدا(ع) تحقق پیدا کرد ه، نمود داشته باشد. آن معنا چیست؟! چه چیزی را حضرت با فعل و عملشان معنا دار کرد ند که پیش از آن معنا دار نبود؟
قیام سیدالشهدا (ع) در وضعیتی به وجود آمد ه که در این حالت نمی شود نظام را قبول کرد، چون فاسد است. حضرت که آمد ند کربلا، در آنجا مخیرشان کرد ند که یا بیعت کنند یا تکلیفشان تعیین بشود. اجازه نداد ند برگرد ند و مجبورشان کرد ند که ساکن شوند.
این حادثه به ما می گوید که یک جایی هست که در آنجا د یگر امکان رضایت ندارید. در این وضعیت دو حالت وجود دارد؛ یکی اینکه به نبرد بروید و یکی اینکه خروج پیدا کنید از حوزه تسلط حاکمیت که به نوعی نشان د هند ه عد م رضایت است و این عد م رضایت هم فعال خواهد بود و به همین دلیل هم در کربلا یزید به حضرت اجازه خروج نداد، چون می دانستند که اگر ایشان برود، بر حاکمیت خروج پیدا خواهد کرد. حالا چرا این موضوع اهمیت دارد؟ اهمیت آن به این د لیل است که دیا نت خاتم بر خلاف اد یان د یگر محدود و مقید به ازمنه و امکنه نیست. یک چنین د یانتی دو احتمال بیشتر پیش رویش نیست؛ احتمال اول این است که فاسد شود، غیرممکن است که یک نظامی، یک جریان فکری ای در شرایط مختلف تاریخی باشد و بتواند دوام بیاورد.
قطعا همان طور که خود قرآن هم گفته: «لکل امه اجل.» هر نظام اجتماعی هم قطعا فاسد می شود. یعنی اگر صرف نظر از جهات د یگر، واقعیت تاریخی را نگاه کنیم که کاملا در گذ شته اتفاق افتاد ه، این موضوع کاملا روشن است. در مورد اسلام این نمی تواند امکان بروز پیدا کند و نباید بیفتد، چون در اد یان د یگر این اتفاق افتاد ه و همه اد یان یک دوره سکولارایزون داشته اند.
وصایا در مورد اد یان د یگر به خصوص در اعتقادات شیعیان هم هست و همیشه وجود داشته و به ترتیباتی این خط را ادامه می داد ه ولی جالب این است که ظاهرا هیچ کدام از این وصایا مکلف به تکلیفی که حضرت سید الشهدا (ع)بود ند، نشد ند. چرا در مورد آنها نشد ه؟! به این د لیل که کشش د یانت های آنها مشخص است. بعد از این ابلاغ پیام خدا یک د ین د یگری می آید ولی در د یانت خاتم اگر می خواست این دیا نت تحت شرایط مختلف تاریخی بماند و نمیرد، تنها راهش این بود ه است که دوباره این لحظه های خاص تاریخی که احیا می شود وجهانی نو می شود، اتفاق بیفتد. سیدالشهدا (ع)آن نیروی احیا کنند ه مداو م تاریخی است.
در تاریخ شیعه شما هیچ مقطعی از حیات اجتماعی در ایران را نمی بینید که عاشورا در آن حضور نداشته باشد. هر مقطعی از مقاطعی که تاریخ ایران در آن تحولی داشته در واقع متاثر از قیام عاشورا و جریان امام حسین (ع) است. در واقع در نزاع های بغداد، در بحث آل بویه، آنها با تمسک به این موضوع خود شان را تثبیت کرد ند و با توجه به حرکت های اجتماعی ای که از این ناحیه ایجاد می شد، خود شان را نگه داشتند. در همه قیام هایی که تا زمان صفویه اتفاق افتاد، ظهور و بروز این ماجرا را می بینید و به یک معنا هر قطعی از مقاطع تاریخی که به قوت یابی بیشتر شیعه و تکثر جمعیتشان منجر می شود، همراه با قوت یابی مراسم عاشورا هم هست.
در صفویه دوباره این اتفاق می افتد و باز دوباره در مشروطه از این ماجرا وام گرفته می شود. ظاهرا مشروطه محل انحطاط جریان است ولی این طور نیست، نقطه مشروطه محل ایجاد جریان د ینی و شیعی است که البته به اقتضای زمان و مکان موفق نمی شود ولی در خفا و بطن جامعه دنبال می شود و در هر حاد ثه ای مثل جریان ملی شد ن نفت و بعدا 15 خرداد سال 42 و تا همین حوادث و رخداد هایی که در سال و روزهای اخیر در کشور ما بود ه، این خون و این نیروی حیاتی تاریخی زند ه است.
به نظر من سید الشهدا (ع) و عاشورا را باید در درون یک فلسفه تاریخی که خداوند بر این عالم مقدر کرد ه د ید؛ یعنی حجم پیچید گی و عد م مقبولیتی که در این حاد ثه ایجاد شد ه و این حجم عظیمی از اتفاقاتی که حول این حاد ثه ایجاد شد ه به ما اجازه نمی د هد که ما هیچ معنای د یگری برای این حاد ثه متصور باشیم. به عبارتی دیگر این حاد ثه فقط حاد ثه نیست.
به واقع خود این نیرو به عنوان یک نیروی تاریخی وجود دارد و شکل تداوم، بسط و گسترش اش مساله ای است. شاید ما نتوانیم توضیح بد هیم که چطور این تعلق خاطر نسبت به شخص حضرت و کلیت جریان عاشورا ایجا د شد ه، کما اینکه شما نمی توانید توضیح بد هید مثلا نهج البلاغه که می خوانید انگار حضرت امیر (ع)پشت اش است.
خود قرآن را در نظر بگیرید. همان طور که نمی توانیم گرمای قرآن و نهج البلاغه را توضیح بد هیم در اینجا هم نمی توانیم ماجرای عاشورا و شوری را که در ما ایجاد می کند، توضیح بد هیم، یعنی آن چیزی که این اتفاقات را ایجاد می کند و اجازه می د هد که مرد می در طول تاریخ مصائب بزرگ را تحمل کنند و قهرمانی های بزرگ در مقاطع مختلف تاریخی انجام بد هند و در نتیجه در مسیر تاریخ قرار گیرد. این از وجود حضرت سیدالشهدا (ع)است و خداوند این حادثه را برای احیای مداوم تاریخ بعد از اسلام ایجاد کرد ه.
حالا صرف نظر از اینکه چند بار د یگر این اتفاق می افتد، فکر می کنم که یکی از عظیم ترین موارد ظهور حضرت سیدالشهدا و عاشورا، قیام حضرت حجت باشد؛ یعنی این ماجرا همچنان مورد نیاز است. ظاهرا ظرفیت و پتانسیل این ماجرا در ظهور حضرت حجت پایان می پذیرد. به همین د لیل هم خونخواهی حضرت هم در آنجا قرار دارد، یعنی خون سیدالشهدا (ع) آنجا آرام می گیرد.
کی نباید سکوت کرد؟
در سال هایی که حضرت امیر (ع) از خلافت به دور بود ند یا آن سال هایی که امام حسن مجتبی (ع) بود ند، آن وقت ها اساس سیستم، اساس فاسد ی نشد ه بود. در تعابیر حضرت سیدالشهدا(ع) هست که توصیف می کنند اگر یزید متولی امر اسلام است، پس باید فا تحه این حکومت و جامعه را خواند. این به آن معناست که سیستم آن قدر منحط شد ه که د یگر هیچ اساس خیری ندارد. در تمام آن سال ها حاکمیت در حالی که فاسد بود،ولی اساس اش فاسد نشده بود ؛همیشه امکانی برای اصلاح وجود داشت. در واقع این کلام حضرت به خوبی چهره یزید را نشان می د هد؛ به خوبی بعد از ماجرای کربلا و حمله به مد ینه و نابود کرد ن آن و حمله به خانه خدا که نشان داد یزید آد می است که هیچ حد و مرز د ینی ای برایش وجود ندارد. در مورد این قضیه هم یک سری از موقعیت ها به این صورت است. در این موقعیت ها شما امکان بیعت ندارید؛ این بیعت یعنی رضایت داد ن به یک نظام سیاسی در چهارچوب فاسد آن.

نویسنده: د کتر حسین کچوئیان