عاشورا پژوهی در غرب (۲)

عاشورا پ‍ژوهی در غرب
 

مرحله اول: تصحیح و ترجمه تواریخ عمومی و مکتوبات شیعی
 

به نظر می‌رسد اولین آشنایی مستشرقان با حادثه عاشورا در نتیجه تصحیح و ترجمه تواریخ عمومی‌یا کتب مخصوص به شیعه مانند الارشاد شیخ مفید به دست آمده باشد. ترجمه انگلیسی کتاب الارشاد منبعی برای مقاله Husayn Ibn Ali در دائره المعارف جهان اسلام معاصر بوده است. (1)
ترجمه بخش خلافت یزید بن معاویه از تاریخ طبری (2) مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربی مؤثر بوده است. ترجمه و تصحیح تجارب الامم ابن مسکویه (431ق) به دست مستشرق انگلیسی فردریک آمدرور (1854 ـ 1917م) و ترجمه بخش علی بن ابی‌طالب(ع) و فرزندان ایشان از کتاب انساب الاشراف بلاذری(279ق) به دست مادلونگ نیز به آشنایی بیشتر مستشرقان غربی با امام حسین(ع) انجامید.

مرحله دوم: عاشورا پ‍ژوهی علمی ‌و تحلیلی
 

از دهه‌های نخستین قرن بیستم شاهد آثاری منحصر به فرد در باب مطالعات شیعی و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله‌هایی نظیر محرم، عزاداری، عاشورا و امام حسین(ع) هستیم؛ برای نمونه در فصلی از کتاب مذهب شیعه دونالدسون به مبحثی تحت عنوان «کربلا مهم‌ترین زیارتگاه شیعی» برمی‌خوریم که در آن به مباحثی چون موقعیت شهر کربلا، فضیلت زیارت آن، کربلا در نگاه جغرافی دانان و سیاحان، زیارت و عزاداری امام حسین(ع) و وصف کلی کربلای معلی می پردازد. (3)
از نیمه دوم سده بیستم به تدریج شاهد تحولی در عاشوراپژوهی غربی ها هستیم: اولاً، کتاب‌ها و مقالات مستقل در این زمینه ارائه شد؛ ثانیاً، تنوع موضوعی و روشی پیدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاریخی و توصیفی اکتفا نکردند، بلکه با استفاده از مطالعات میان رشته‌ای و شیوه‌های تعلیل حوادث از منظرهای جامعه شناسی و علوم سیاسی به حادثه نگریسته‌اند. نکته جالب توجه در این نوشتارها توجه ویژه ایشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اینکه بخش قابل توجهی از تحقیقات صورت گرفته به تحلیل جامعه شناختی و روانی این آداب و رسوم در این زمینه پرداختند. توجه به ابعاد نمایشی عاشورا نظیر تعزیه و ابعاد ادبی آن مانند سوگواره‌های عاشورایی از نکات قابل توجه در میان محققان غربی بوده است.
در سطور آتی به معرفی مستشرقان و مراکز و آثار ایشان در موضوع عاشورا و ریز موضوعات آن نظیر محرم، کربلا و آداب و رسوم عزاداری می‌پردازیم.
ابتدا به سیرتاریخی عاشوراپژوهی علمی‌ با تکیه بر زندگی و آثار مستشرقان اشاره می‌کنیم. (4)

شرق‌شناسان عاشوراپژوه
 

هاینریش فردینالد وستنفلد(1808 ـ 1899م)
 

خاورشناس آلمانی و متخصص در تاریخ اسلام و ادبیات عرب که مدارج علمی‌خود را در دانشگاه های هانور و برلین به پایان برد.(5)اولین پژوهشگری است که مقتل نگاری را با انتشار مقاله ای درباره مقتل الحسین(ع) ابی مخنف به غرب شناساند.(6)کار دیگر او ترجمه همین اثر به آلمانی بود. (7)

اگست مولر(1848 ـ 1892م)
 

فرزند شاعر بزرگ آلمانی ویلهم مولر است. فارغ التحصیل زبان‌های شرقی از دانشگاه لایبزیک و دانشگاه وین است. کتاب‌ها و مقالات فراوانی در زمینه های گوناگون تاریخ اسلام نوشت. کتاب اسلام در شرق و غرب که در واقع کار ناتمام نولدکه بود، یکی از آثار مهم اوست. بخشی از این اثر درباره حسین بن علی(ع) است. از نظر قدمت از اولین پژوهش هایی است که ماجرای کربلا را مطرح کرد. (8)

یولیوس ولهاوزن (9) (1844 ـ 1918م)
 

از خاورشناسان آلمانی است که از دانشگاه گتنگن (10) آلمان در رشته زبان های شرقی فارغ التحصیل شد. علاقه زیادی به تاریخ اسلام داشت. در کنار چاپ و انتشار و تصحیح کتاب مغازی واقدی و تاریخ طبری، در دو اثر خود از حسین بن علی(ع) و حادثه کربلا به تفصیل سخن گفت: یکی کتاب معارضه جویی احزاب سیاسی دینی در اسلام (11) که در سال 1901 منتشر گردید. در این کتاب به مخالفت‌های خوارج و شیعه با خلافت مرکزی پرداخته است و حدود چهل صفحه از این اثر درباره حسین بن علی است. (12)دوم کتاب دولت عربی از ظهور اسلام تا پایان دولت اموی و سقوط آن(13) است که در برلین در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاریخی، جامعه شناسی و کلامی‌به نقش حسین بن علی(ع) در دوره خلافت اموی پرداخته است.
ولهاوزن که عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاریخ سامی ‌و عرب و به ویژه تاریخ صدر اسلام گذرانده تأثیر بسزایی در حوزه های تحقیقاتی غرب داشت و نوشته های او به ویژه در مورد حسین بن علی(ع) مبنای بسیاری از کارهای بعدی قرار گرفت. (14)

هنری لامنس (15) (1862 ـ 1937م)
 

لامنس فرانسوی الاصل و متولد بلژیک است. او 1878 به جامعه راهبان گرایید و از فارغ التحصیلان دانشگاه سنت ژوزف بیروت در رشته ادبیات عرب شد. مقالات و کتاب های متعدد در موضوعات تاریخ اسلام دارد. اولین نگارشی که در آن به حسین بن علی(ع) پرداخت، کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) (16)است که به سال 1912 انتشار یافت.
برای ویرایش نخست دایره المعارف اسلام لیدن مقاله «حسین بن علی(ع)» را نگاشت؛ در این مقاله از کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسیار استفاده کرد. (17) اما در ویرایش دوم دائره المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جدیدی از وکسیا واگلیری (18) جای آن را گرفت.
لامنس کتاب حجیمی‌ با عنوان خلافت یزید اول (19)درباره یزید بن معاویه نگاشت که در سال 1922 چاپ کرد. حدود یک پنجم، یعنی یکصد صفحه این اثر درباره حسین بن علی(ع) است. آثار لامنس را می‌توان از مهم‌ترین آثار در اوایل نیمه اول قرن بیستم درباره امام حسین(ع) در اروپا به حساب آورد.

دوایت دونالدسون(20)
 

خاورشناس بریتانیایی است که پژوهش های زیادی درباره شیعه انجام داد و کتاب عقیده شیعه در امامت را در سال 1931 و کتاب مذهب شیعه(21)را در 1933 به چاپ سپرد. بخشی از این اثر درباره امامت و زندگی حسین بن علی(ع) و چشمدیدهای نویسنده از شهر کربلا است. (22)

الساندر بوسانی (23) (1921م)
 

از خاورشناسان بنام ایتالیایی است.(24)کتاب ادیان سرزمین پارس (25) از جمله آثارمهم او به شمار می‌آید. در این اثر به تاریخ پیدایش و تحول مذهب تشیع در ایران می‌پردازد. بخش مهمی‌از کتاب درباره امام حسین(ع) و عاشورا و کربلاست.

لورا وکسیا واگلیری (26)
 

خانم لورا وکسیا واگلیری یکی از شرق‌شناسان پرکار ‌ایتالیایی و عضو مؤسسه دانشگاهی شرق شناسی در ناپل بود. عمده پژوهش‌‌های وی در باب تاریخ قدیم و جدید اسلام است. واگلیری از سال 1924 مقالات خود را به نشریات و سمینارها ارائه می‌نمود و ‌این کار را دست کم تا سال 1980 ادامه داد. او در کشورهای اسلامی‌عمدتاً از طریق کتاب تاریخ اسلام کمبریج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امویان در بخش اول کتاب را او نوشت. قسمت های دیگر این بخش را مونتگمری وات و سورول نوشتند. او در این قسمت به ماجرای کربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا که تاریخ اسلام کمبریج از منابع پژوهشی دانشگاه های غرب است، نوشته های واگلیری توانسته است در سطح وسیعی گسترش یابد و تأثیر گذار باشد.
کار دیگر او مقاله طولانی در دایره المعارف اسلام لیدن با عنوان حسین بن علی(ع)است.(27)این اثر را شاید بتوان یکی از علمی‌ترین و بلندترین مقالات در مورد امام حسین(ع) دانست که در آن به حادثه عاشورا نیز پرداخته شده است.
از دیگر آثار او در دایره المعارف اسلام لیدن نگارش مدخل‌های «جمل»، «خیبر»، «غدیرخم» و «فدک» است.
خانم واگلیری در آگوست 1989 از دنیا رفت.

پیتر چلکوسکی (28)
 

از محققانی است که توجه خاصی به جنبه‌های هنری عاشورا دارد. از آنجا که ایشان دکترای ادبیات فارسی خود را از دانشگاه تهران (1968) اخذ کرده است، نزدیکی جنبه‌های اجتماعی و هنری عاشورا را در میان شیعیان ایرانی از نزدیک دیده و لمس کرده است و از آنجا که این ابعاد از عزاداری می تواند برای یک محقق غربی بسیار جلب توجه نماید، ایشان تحقیقات قابل ملاحظه ای در موضوع تعزیه داشته است.
چلکوسکی دوره کارشناسی ارشد در رشته تاریخ و مطالعات اسلامی را در لندن (1959 ـ 1961) سپری کرد. او در سال 1958 کارشناسی خود را در فلسفه شرق اخذ کرده بود.
ایشان هم اکنون پرفسور مطالعات اسلامی و خاورمیانه‌ای در دانشگاه نیویورک است.
از آثار ایشان در مورد عاشورا به این موارد می‌توان اشاره کرد:
ـ تعزیه: آئینهای مذهبی و نمایش در ایران؛(29)
ـ از کربلا تا نیویورک: تعزیه در حرکت؛(30)
ـ محرم در ترینیداد(31)(ناحیه ای در آمریکا – منطقه کارائیب)؛
ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائره المعارف معاصر جهان اسلام.(32)

دیوید پینولت (33)
 

دکتر پینولت را شاید بتوان برترین عاشوراپژوه دهه‌های اخیر شمرد، چه اینکه با بررسی آثار ایشان این نکته به دست خواهد آمد که عمده آثار و تحقیقات ایشان در مورد امام حسین(ع)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.
دیوید پینولت در سال 1974 دیپلم مطالعات فرانسوی خود را از دانشگاه کین در نرمندی فرانسه و در پی آن در سال 1977 کارشناسی فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ کرد. بعد از گذشت یک سال کارشناسی دیگری در مطالعات عربی و آلمانی از دانشگاه زوریخ در سوییس گرفت.
پینولت کارشناسی ارشد و دکتری خود را در سال‌های 1981 و 1986 در رشته مطالعات عربی و اسلامی از دانشگاه پنسلوانیا دریافت کرد واز آنجا که دکترای او مطالعات اسلامی بود، برای انجام تحقیقات و پژوهش‌های آن سفر‌های متعددی به نقاط مختلف سراسر جهان کرد؛ ازجمله این سفرها می‌توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاکستان، هند و اندونزی اشاره کرد.
وی در سال 1997 به دانشگاه سانتاکلرا (34) پیوست و به تدریس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسیا و فلسفه عرفانی و تشیع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه‌‌های کول گیت (همیلتون) و پنسلوانیا نیز به تدریس اشتغال داشته است.
آثار او عبارت است از:
ـ اسب کربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسیا؛(35)
ـ تشیع: اشعار آیینی و مشهور در یک جامعه مسلمان؛(36)
ـ روز شیر: مراسم عزاداری و هویت شیعه در لداخ؛ (37)
ـ تشیع در جنوب آسیا؛(38)
ـ اجتماعات مردان مسلمان شیعه و بزرگداشت محرم در حیدرآباد هند؛(39)
ـ فصلی از کتاب میراث تشیع با عنوان «آیین‌های ریاضت‌های نفسی در روایات مسیحیت و تشیع»؛(40)
ـ روابط مسلمانان و بوداییان در یک بافت مذهبی: تحلیلی از دسته‌‌های عزاداری محرم در شهرستان «له» در لداخ؛(41)
ـ زینب بنت علی(ع) و جایگاه زنان خانه دار امامان نخستین در ادبیات عبادی شیعه؛(42)
وی سخنرانی‌های متعددی داشته که از آن جمله است:
ـ احساس و هنر در مراسم شیعیان معاصر؛ (43)
ـ روابط شیعه و سنی و امکان مصالحه؛ (44)
ـ ما پروانه‌‌های حسینیم.(45)
ـ تحلیل تطبیقی آداب مرثیه خوانی شیعیان در هند معاصر و انجمن توبه مسیحی قرن چهاردهم در ‌ایتالیا و آلمان.(46)

نویسنده:غلام احیا حسینی

پی نوشت:
 

*کارشناس ارشد تاریخ تشیع
1) The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic world, Vol 2, PP. 150 ـ 151.
2) Tabari, Muhammad ibn Jarir, The history of al ـ Tabari: vol.19, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, 1990.
3) رک: دوایت، م. دونالدسن« کربلا مهمترین زیارتگاه شیعی»، ترجمه عباس احمد‌وند، فصلنامه تاریخ اسلام، ش 19.
4) در معرفی برخی شرق شناسان وامدار این منبع هستیم. عبدالحسین حاجی ابوالحسنی، محمد نوری، «نگاهی به عاشورا پژوهی در غرب»، مجله کتاب ماه (کلیات)، ش 63 و 64.
5) برای زندگی نامه و آثار وی نک: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بیتا) ص333.
6) "Der Tod des Husein ben Ali und die Rache" ,AGGW, 1883, SIV ـ VI.
7) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی: التدوین التاریخی، تعریب محمود فهمی حجازی، (ریاض، بینا، 1403) ص128.
8) عنوان اصلی اثر Islam in Murgen und Abemdian است که آخرین چاپ آن مربوط به 1985 در برلین است. ماجرای حسین بن علی (ع) در جلد اول این چاپ آمده است.
9) Julius Wellhausen.
10) Gottengen.
11) Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im Alten Islam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, 1901
12) این اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاریخ سیاسی صدر اسلام: شیعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامی، 1375) ترجمه و منتشر کرده است.
13) Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,1902.
14) برای زندگی نامه و آرای ولهاوزن و نیز نقدهایی درباره او ر ک: نجیب العقیقی، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بیتا)، ص724 ـ 725 و نیز مقدمه محمود افتخار زاده بر کتاب تاریخ سیاسی صدر اسلام.
15) Henry Lammens.
16) Fatima et les filles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblic
17) رک: ترجمه عربی ویرایش نخستین دایره المعارف اسلام: دائره المعارف الاسلامیه، ج7، ص 429.
18) L.Veccia Vaglieri.
19) Le Califat de Yazid ler.
20) Dwight M.Donaldson.
21) ترجمه و نقد کتاب مذهب شیعه از دونالدسون، پایان نامه دکتری عباس احمدوند در رشته تاریخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.
22) رک: دوایت دونالدسن، «کربلا مهمترین زیارتگاه شیعی»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاریخ اسلام، ش 19.
23) Alesandro Bausani.
24) برای آشنایی بیشتررک: نصرالله نیک‌بین، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج1، ص 152 ـ 158 و نیز مجله راهنمای کتاب، ش 6، 1342.
25) Persia Religiusa, Milan, 1959.
26) Laura Veccia Vaglieri.
27) "Husayn b. Ali", The Encyclopedia of Islam.
28) Peter J. Chelkowski.
29) Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
30) Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review ـ Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12 ـ 14.
31) Chelkowski, P , Muharram in south Trinidad, Folia Orientalia, 29, 1992 ـ 1993 pp.55 ـ 64.
32) "Ashura" by Peter Chelkowski and "Karbala" by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and "Taziyah" by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
33) David Pinault.
34) Religious Studies Department, Santa Clara University: http://www ـ relg ـ studies.scu.edu/index.html.
35) Horse of Karbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin's Press, 2000.
36) The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's Press, 1992.
37) "The Day of the Lion: Lamentation Rituals and Shia Identity in Ladakh." Ladakh Studies 12 (1999) 21 ـ 30.
38) "Shi'ism in South Asia" ,The Muslim World 87 (1997) 235 ـ 57.
39) "Shi'a Muslim Men's Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India" ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies 16 (1992) 38 ـ 62.
40) "Self ـ Mortification Rituals in the Shi'i and Christian Traditions" ,In The Shiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, 200 ـ 375 ـ 88.
41) "Muslim ـ Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the Muharram Procession in Leh Township, Ladakh.".
42) "Zaynab bint 'Ali and the Place of the
i. Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature" ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin's Press, 1998) 69 ـ 98.
43) "Emotion and Art form in Contemporary Shia Muslim Ritual" ,Paper presented at the Conference on Emotion and Religious Discourse, Santa Clara University, May 1998.
44) "Shia ـ Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation" ,Paper presented at the American Institute of Pakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March 2002.
45) "'We Are the Moths of Husain': Chapbook ـ Poems and the Performance of Muharram Rituals among Three Shia Men's Associations of Hyderabad, India" ,Paper presented at the 23rd Annual Conference on South Asia, University of Wisconsin ـ Madison, November 1994.
46) "Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and Christian Penitential Guilds of Fourteenth ـ Century Italy and Germany: A Comparative Analysis" ,Paper presented at the International Conference on Shi'i Islam, Philadelphia, PA, September 1993