اَمَّا حقُّ المؤ ذّن ، فاءَن تَعلَمَ اءَنَّه مُذکِّرک بربِّکَ، و دَاعیَکَ الى حظِّک ، و اءَفضَلُ اءَعوانِکَ على قَضاءِ الفَریضَةِ الَّتى افتَرَضَهَا اللَّه علیکَ، فتَشکُرُهُ على ذلک شُکرَکَ للمُحسِنِ اِلَیک ، و ان کُنتَ فى بَیتِکِ مُتَّهِما لذلک لَم تَکُن للَّهِ فى اءَمره متَّهِما و عَلِمتَ اءَنَّه نَعمَة مِن اللَّه علیک لا شکَّ فیها، فاءَحسِن صُحبة نِعمَةِ اللَّه بِحَمدِ اللَّه علیها على کُلّ حال ، و لا قوَّةَ الا بِاللَّه .
((وَ اما حقّ اءَذان گو این است که بدانى او خدایت را به یاد تو مى آورد و تو را به حظ و نصیبى که دراى ، دعوت مى کند و او بهترین یاور و کمک کار تو در انجام واجبى است که خداوند به عهده تو نهاده است ، پس او را بر این کار، سپاس گوى ؛ همچنان که نیکوکارى را نسبت به خود سپاس مى گویى و اگر در خانه ات نسبت به مؤ ذّن بدبینى دارى (و او را به دلایلى متهم مى دانى ) در امر اءَذان نباید او را متهم کنى و باید بدانى که او نعمتى خدادادى است و باید با نعمت خدا خوشرفتارى کنى و در هر حال شکرگزار نعمت هاى الهى باشى )).
حقّ بیست و نهم از حقوقى که امام سجاد علیه السلام در رساله مبارکه حقوق بیان فرموده اند، حقّ مؤ ذّن است . معناى کلمه اءَذان ، از نظر اصطلاح خاص مسلمانان ، همان اذکار و جملات مخصوصى است که شهادت به یگانگى خداوند متعال ، و رسالت رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم و تشویق و تحریض بر نماز در اوقات معین است و در لغت به معناى اعلام چیزى با ندا و فریاد است (877).
در سوره مبارکه یوسف در ادامه داستان برادران یوسف علیه السلام که بعد از قدرت و حکومت او، براى خرید گندم نزد عزیز مصر رفتند و او برادران را شناسایى کرد و براى نگه داشتن برادر، تمهیدى اندیشید و کَیل و پیمانه گندم را در ظرف بنیامین قرار داد، مى فرماید:
ثمَّ اءَذّن مؤ ذّن اءَیَّتها العیر انَّکم لسارقون (878).
((مؤ ذّن ى فریاد زد که اهل قافله ! شما دزد هستید)).
و در جاى دیگرى از آیات کریمه قرآن در سوره مبارکه توبه مى فرماید:
و اءَذان مِّن اللَّه و رسوله الى النَّاس یوم الحجّ الاکبر اءَنَّ اللَّه برى ء مِّن المشرکین و رسوله (879).
((این اعلام از جانب خدا و رسول او است به مردم در روز عید قربان که خدا و رسولش از مشرکان بیزارند)).
تاریخچه اءَذان در اسلام
آن طور که از روایات استفاده مى شود پیدایش اءَذان به آغاز ورود رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم به مدینه منوره بازمى گردد، اما روایاتى هست که با توجه به آنها پیدایش اءَذان به پیش از آن ؛ یعنى لیلة الاسرى یا شب معراج برمى گردد. این روایت صحیح را زراره از امام محمَّد باقر علیه السلام نقل مى کند که حضرت فرمودند:
لمَّا اءُسرِىَ برسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم الى السَّماء فبَلَغَ البیتَ المَعمُورَ و حَضَرَتِ اَلصَّلاة ، فاءَذَّنَ جَبرَئِیلُ و اءَقَامَ، فَتَقَدَّمَ رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم و صَفَّ الملائِکَةُ و النَّبیُّونَ خَلفَ محمَّد صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم (880).
((شبى که رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم به معراج رفتند، وقتى به بیت المعمور رسیدند، موقع نماز، جبرئیل علیه السلام اءَذان و اقامه گفت و پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله وسلم جلو ایستادند و ملائکه و انبیا به حضرت اقتدا کردند)).
بنابر این روایت ، اءَذان در شب معراج به پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم آموخته شد. روایت دیگرى از امام صادق علیه السلام نقل شده است که حضرت فرمودند:
لمَّا هَبَطَ جبرئیل علیه السلام بالاَذَانِ عَلَى رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلَّم ، کانَ رَاءسُهُ فى حِجرِ عَلِىّ علیه السلام ، فاءَذَّنَ جبرئیل علیه السلام ، و اءَقَامَ، فَلَمَّا انتَبَهَ رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم قال : یا علىُّ! سَمِعتَ؟ قال علیه السلام : نَعَم ، قال صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم : حَفِظتَ؟ قال علیه السلام : ادعُ بلالا فعلِّمه ، فدَعا علىّ علیه السلام بَلالا فَعَلِّمَهُ(881).
((زمانى که جبرئیل علیه السلام ماءمور ابلاغ اءَذان بر پیامبر اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم شدند سر مبارک حضرت بر دامن امیرالمؤ منین علیه السلام بود. جبرئیل علیه السلام اءَذان و اقامه را بر پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم وحى کرد. پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم که به مطلب آگاه شدند خطاب به امیرالمؤ منین علیه السلام فرمودند: یا على ! شنیدى ؟ گفت : آرى ، فرمودند: حفظ کردى ؟ گفت : آرى ، گفتند: بلال را صدا کن و به او بیاموز. امیرالمؤ منین علیه السلام بلال را صدا کردند و اءَذان را به او آموختند)).
از این روایت معلوم مى شود که اساسا همه قرآن و دستورات الهى ، در لیلة القدر یک جا به پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نازل شد؛ منتها پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم ماءمور به ابلاغ نبودند؛ مگر جایى که جبرئیل علیه السلام نازل شده ، آن آیات خاص و یا مطالب مخصوص را ابلاغ مى کردند. احتمالا درباره اءَذان همچنین بوده است ؛ چون معراج معروف رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم در مکه و قبل از مهاجرت به مدینه بود.
در قرآن کریم مى خوانیم :
سبحان الَّذى اءَسرى بعبدِهِ لَیلا مِنَ المسجد الحرام الى المسجد الاَقصَى الَّذى بارَکنَا حَولَهُ لِنُرِیَهُ مِن آیاتِنا انَّه هو السَّمیع البصیر(882).
((پاک و منزه است خدایى که شبى بنده خود را از مسجد الحرام به مسجدالاَقصایى که پیرامونش را مبارک ساخت ، سیر داد تا آیات خود را به او بنماید؛ که خدا به حقیقت شنوا و بینا است )).
بنابراین ، دستور اءَذان هم مثل بقیه احکام از همان آغاز بعثت و در مکه صادر شده است ؛ منتها حضرت ماءمور اجرا و ابلاغ آن به مردم نبودند؛ تا وقتى که به مدینه مهاجرت کردند؛ که ان شاء اللَّه در ادامه بحث به آن اشاره خواهیم کرد.
در بعضى از آیات کریمه قرآن هم به این عمل خاص اشاره شده است ؛ در سوره مبارکه مائده مى فرمایند:
واذا نَادَیتُم اِلَى اَلصَّلاة اتَّخَذُوا هُزُوا و لَعِبا ذلک بانَّهُم قوم لا یَعقِلون (883).
((وقتى مردم را به نماز دعوت مى کنید، عده اى مسلمانان را مسخره مى کنند که این عمل آنها، از روى بى تدبیرى است )).
یا در سوره مبارکه جمعه مى فرماید:
یا اءَیُّها الذین آمنوا اذا نودى للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الى ذکر اللَّه و ذرو البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون (884).
((اى کسانى که ایمان آورده اید! هرگاه شما را براى نماز روز جمعه بخوانند، به ذکر خدا بشتابید و کسب و تجارت را رها کنید، که اگر بدانید این نماز بهتر خواهد بود)).
فاضل مقداد، صاحب کتاب ((کنز العرفان فى تفسیر آیات الاحکام )) مى گوید: همه مفسران اتفاق نظر دارند که منظور از دعوت و ندا در آیات قرآن ، همان اءَذان است (885).
از مجموع روایاتى که نقل کردیم استفاده مى شود که آیات کریمه قرآن و روایات متعدد به اءَذان اصطلاحى اشاره کرده اند؛ منتها شهید اول در کتاب ((ذکرى الشیعة )) روایتى را نقل مى کنند که حاکى از زمان تاریخى این عمل و تاثیر بسیار مثبت آن در ایجاد تحول در جوامعى است که مستمع این کلمات زیبا بوده اند.
این روایت ، انسان را به یاد بسیارى از اتفاقاتى مى اندازد که در صدر اسلام روى داده است ؛ مثلا جایى که مشرکان بر علیه وحى الهى ، دعوت پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم و محتواى دعوت آن حضرت ، شایعه سازى کرده و به آن حضرت افترا مى زدند. ابن ابى عقیل روایتى از امام صادق علیه السلام بیان کرده است که :
اءَنَّه لَعَنَ قَوما زَعَمُوا اءَنَّ النَّبىَّ صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم اءَخذ الاَذان من عَبد اللَّه بن زید، فقال یَنزِلُ الوَحىُ عَلَى نَبیِّکُم فَتَزعُمُوَن اءَنَّه اءَخذ الاَذان من عبدِاللَّه بن یزید(886).
((حضرت ، کسانى را که گمان مى کنند پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم اءَذان را از عبداللَّه بن یزید آموخته اند، لعن کردند و فرمودند بر پیامبر شما وحى نازل مى شود، ولى شما گمان مى برید که اءَذان را از عبداللَّه بن یزید یاد گرفته است !)).
علت این مطلب آن است که بعضى از علماى عامه از قداست احکام شرعیه ، غفلت نموده و تصور کرده اند که بعضى از این احکام قابل اءخذ از دیگران است .
در سیره حلبى نقل شده است :
در روزهاى ابتداى ورود رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم به مدینه مسلمانان جمع شده بودند و درباره چگونگى اطلاع از اوقات نماز چاره اندیشى مى کردند که پیغمبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم براى اقامه نماز جماعت ، به مسجد تشریف مى برند. هر کسى نظرى داد بعضى گفتند که با ناقوس خبر مى دهیم ؛ بعضى گفتند که از شیپور استفاده مى کنیم ؛ بعضى دیگر گفتند که پرچمى را بر بالاى بامى مى افرازیم و حتى بعضى پیشنهاد کردند که آتش بیفروزیم که با همه این راه ها؛ مخالفت شد؛ چون هر کدام ، به صورتى تقلید از مذاهب دیگر بود؛ ناقوس و شیپور از نصارا و یهود بود و افروختن آتش از مجوس . تا این که پیغمبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم العیاذباللَّه متحیر شد که چه کند تا این مشکل حل شود. عبداللَّه بن زید تلاش مى کرد که این مشکل را حل کند، فردى را دید که ، ناقوسى در کوچه به دوش گرفته و حمل مى کند، مى خواست آن را براى پیامبر بخرد. تا این که عبداللَّه در خواب دید مسلمانان باید این کلمات جملات اءَذان را بلند بگویند تا مساله اعلام نماز حل شود(887).
بعضى از عامه این قصّه را به صورت دیگرى نیز نقل کرده و گفته اند که قبل از عبداللَّه ، یکى از خلفا چنین خوابى دیده است (888).
به هر حال ، هیچ کدام از این دو نقل نه مستند قوى تاریخى دارد و نه با قداست تشریع احکام الهى سازگار است . این که مستند تاریخى ندارد روشن است ؛ چرا که صرفا نقل یک رویا و خوابى است که به یک فرد معمولى نسبت داده شده است .
اما همان طور که اشاره شد خداوند متعال ، احکام و دستورات خود را در شب معراج به صورت یک مجموعه و در قالب آیات کریمه قرآن ، به پیامبرش الهام فرمود و بعد از آن جبرئیل علیه السلام ماءمور بود که در مواقع خاصى که مصلحت الهى اقتضا مى کرد، زمان ابلاغ آنها را به رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم اعلام کند؛ که این مرحله ، نزول تدریجى قرآن نام گرفته است ؛ از جمله این مسائل ، مساله اءَذان است که پیغمبر در شب معراج آن را از جبرئیل آموختند. او در محضرت حضرت ، اءَذان و اقامه گفت .
پیغمبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم در مکه بسیار محدود و محذور بودند و هیچ امکانى براى اعلام اءَذان به صورت کنونى نبود؛ حتى آن روزهاى اول ، نماز را هم پنهانى و همراه با خوف انجام میدادند. زمانى که جبرئیل علیه السلام ماءمور ابلاغ اءَذان بر پیامبر اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم شدند سر مبارک حضرت بر دامن امیرالمؤ منین علیه السلام بود. جبرئیل اءَذان و اقامه را بر پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم وحى کرد. پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم که به مطالب آگاه شدند خطاب به امیرالمؤ منین علیه السلام فرمودند: یا على ! شنیدى ؟ گفت : آرى ، فرمودند: حفظ کردى ؟ گفت : آرى ، گفتند: بلال را صدا کن و به او بیاموز. امیرالمؤ منین علیه السلام بلال را صدا کردند و اءَذان را به او آموختند.
از همان روز بلال به صورت رسمى مؤ ذّن شد و مواقع نماز را براى مردم اعلام مى کرد. این که کسى خواب دیده و یا یکى از خلفا، زودتر خواب دیده یا بلال دیرتر متوجه شده و غیره ، مثل بسیارى از مجعولاتى است که حتى اهل دقت از عامه هم آن را ضعیف دانسته اند و آن را نمى پذیرند.
بنابراین ، همان طور که در روایات گذشته به آن اشاره کردیم مساله اءَذان ریشه در وحى دارد و منشا تاریخى آن هم شب معراج است . اءَذان جنبه اعلامى دارد و اصلا کلمه اءذن به معناى اجازه و رخصت است ؛ یعنى اعلام این که شما مجازید این کار را انجام دهید. معناى لغوى اءذن و اجازه هم ، اعلام است ، بنابراین یک امر اعلامى است .