گزارش / هم اندیشی سفینه تبریز در دانشگاه لَیدن هلند

در سال 1374 کتابخانه مجلس شورای اسلامی موفق به خریدن کتابی شد که مشتمل بر حدود 208 رساله است. گردآورنده و کاتب این مجموعه یکی از دانشمندان تبریز به نام ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی و تاریخ کتابت آن میان سالهای 720 تا 723 است. رساله هایی که پس از این تاریخ کتابت شده اند از نسخه افتاده اند. آخرین رساله سفینه دارای تاریخ 733 است. مدتی بعد از ورود کتاب به کتابخانه دوست دانشمند آقای عبدالحسین حائری، از نگارنده خواست تا اشعار فهلوی و تبریزی کتاب را بررسی کنم. پس از بررسی کتاب و پی بردن به اهمیّت فوق العاده آن به آقای دکتر نصراله پورجوادی مدیر وقت مرکز نشر دانشگاهی پیشنهاد کردم تا با مذاکره با اولیای کتابخانه مجلس، مرکز نشر این کتاب را به صورت عکسی منتشر کند. خوشبختانه این درخواست مورد موافقت ریاست کتابخانه قرار گرفت و کتاب در سال 1381 با نام سفینه تبریز منتشر شد.

پس از چاپ سفینه رفته رفته اهمیت آن بر اهل فن آشکار شد. من قبل از انتشار آن دو مقاله، یکی در یادنامه دکتر احمد تفضلی (1379) و دیگری در مجله زبان شناسی (سال 15، ش 2، 1379) منتشر کرده بودم. دکتر پورجوادی نیز دو مقاله، یکی در مجله معارف (سال 17، 1379) و دیگری در نامه بهارستان (سال اول، 1379) به چاپ رسانده بود. دو مقاله دیگر نیز به قلم نگارنده در سال چهارم نامه بهارستان (1382) به چاپ رسید. در اواخر 1382 خبر رسید که دانشگاه لیدن سمیناری را برای بحث در مندرجات سفینه تدارک دیده و از عده ای از محققان ایرانی و اروپائی برای شرکت دعوت به عمل آورده است. کسانی که از ایران دعوت شده بودند عبارت بودند از استاد ایرج افشار، دکتر اصغر مهدوی، دکتر نصرالله پورجوادی، دکتر حسین معصومی همدانی، سیدعلی آل داود، نادر مطلبی کاشانی و نگارنده این سطور. هم اندیشی در روزهای جمعه چهارم و شنبه پنجم ژوئن (15 و 16 خرداد) برگزار شد و به غیر از دکتر اصغر مهدوی که قبل از اخذ ویزا به سرای دیگر شتافت بقیه دوستان ایرانی در هم اندیشی حضور داشتند و مقاله ارائه کردند.

سایر شرکت کنندگان از کشورهای انگلستان، آلمان، فرانسه، ازبکستان، اسرائیل و بیشتر از خود هلند بودند. سخنرانیها به انگلیسی بود، جز یک سخنرانی به فرانسه (از ایرج افشار) و دو سخنرانی به فارسی (از سیدعلی آل داوود و نادر مطلبی کاشانی). متن انگلیسی سخنرانی آقای مطلبی کاشانی در جلسه توزیع شد و خلاصه سخنرانی آقای آل داود را دکتر معصومی فی المجلس به انگلیسی ترجمه کرد.

عناوین سخنرانیها بدین قرار بود:

1. ویم خِریتِسن Wim Gerritsen (دانشگاه لیدن). موضوع سخنرانی او در برنامه ای که برای ما فرستاده شده بود اعلام نشده بود و ارائه هم نشد.

2. ایرج افشار: ویژگیهای نسخه شناختی سفینه.

3. اریک کواکل Erik Kwakkel (دانشگاه کلمبیای بریتانیا): نسخه های پیوسته و پشت سر هم کتابت شده یا نسخه های نامرتبط؟ فواصل در جُنگها و اهمیت آنها برای تحقیقات متنی.

4. یان اشمیت (دانشگاه لیدن): نسخه های خطی منشآت دوره عثمانی در کتابخانه لیدن.

5. حسین معصومی همدانی: اهمیت رساله های علمی در سفینه.

6. ژیوا وِزِل ZÏiva Vesel (مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه): رساله های علمی در سفینه: نشان دهنده فرهنگ مؤلف و عناصری برای بحث درباره طبیعت و نوع این مجموعه.

7. نادر مطلبی کاشانی: نامه های شمس الدین محمد جوینی در سفینه. وی در سخنرانی خود به تحلیل وصیت نامه صاحب دیوان پرداخت. این وصیت نامه نویافته در جای دیگری نیامده است.

8. یوهان تِرهار Johan ter Haar (دانشگاه لیدن): متون عرفانی در سفینه.

9. خانم رایاشانی Raya Shani (دانشگاه عربی اورشلیم): جنبه شیعی در سفینه تبریز و بعضی نقاشیهایی که در متون تاریخی عهد ایلخانان آمده است.

10. خِرت وارنار Geert Warnar (دانشگاه لیدن): متون عرفانی و سنت نسخه های خطی در ادبیات هلندی در قرون وسطی.

11. چارلز مِلویل Charles Melville (دانشگاه کمبریج): نظام التواریخ قاضی بیضاوی در سفینه، نسخه ای کهن.

12. سیدعلی آل داوود: بررسی رساله ها و اسناد تاریخی سفینه. در این سخنرانی 12 رساله و کتاب تاریخی معرفی شد که آخرین آن نامه غیاث الدین محمد پسر رشیدالدین فضل الله و وزیر سلطان ابوسعید و آرپاخان آخرین پادشاه ایلخانی ایران بود. غیاث الدین که توانسته بود با تمهیداتی آرپاخان را به سلطنت بردارد در این نامه برای او شرایطی معین کرده است که تفصیل آن تاکنون در هیچ منبع دیگر نیامده است.

13. خانم خابری یله(گابریل)فان دربِرخ Gabrielle van den Berg (دانشگاه لیدن): ادبیات مربوط به خرد در سفینه. بحث وی اساسا در مورد دو رساله ای بود که با عنوان پندنامه انوشیروان و کلمات بزرگمهر در سفینه آمده، اما تحقیق خوبی درباره تاریخچه این رساله ها کرده بود.

14. فیروزه عبدالله یِوا (اصلاً از پدر تاجیک و از مادر تاتار، از دانشگاه کیمبریج): ژانر جنگ نویسی و سفینه تبریز. وی ضمن سخنرانی خود بحثی هم راجع به مهستی گنجوی و رباعیاتی که از او در سفینه آمده به میان آورد.

15. علی اشرف صادقی: لغت فرس اسدی در سفینه. در این سخنرانی ضمن بحث از نسخه لغت فرس مندرج در سفینه که مادر نسخه مبنای چاپ عباس اقبال تصور شده تفاوتهای این نسخه با نسخه عباس اقبال نشان داده شده و گفته شد نسخه اقبال مستقیما از روی سفینه نوشته نشده، بلکه نسخه یا نسخه هایی در این فاصله وجود داشته است (مشروح این مقاله در نامه بهارستان، سال 4، ش 1 و 2، 1382 به چاپ رسیده است).

16. نصراللّه پورجوادی: مناظره های مندرج در سفینه و اهمیت تاریخی آنها.

17. سونیل شارما Sunil Sharma (پژوهشگر علمی از برلن، اصلا هندی و پژوهشگر دانشگاه هاروارد): زیبائی شناسی اشعار شهر آشوب.

18. اصغر سید غُراب (دانشگاه لیدن): نظریه های عشق و سفینه تبریز.

در پایان نشست ششم آقای یان یوست ویتکام Jan-Just Witkam رئیس بخش نسخه های شرقی دانشگاه لیدن نمایشگاه کوچکی از نسخه های خطی فارسی و عربی ترتیب داده بود که شرکت کنندگان را به دیدار از آنها دعوت کرد. بعضی از نسخه ها عبارت بودند از:

1. قَبس الانوار و بهجة الاسرار که به غلط به ابن عربی نسبت داده شده و مسلما به قبل از زمان او تعلق دارد. این کتاب مجموعه ای است که بعضی از رسالات آن عبارت اند از: اختیارات الایام؛ کتاب سیاسة البدن و فضائل الشراب؛ خلاصه چهارده مقاله جالینوس به ترجمه حنین بن اسحق؛ تدبیر الاغذیة و الاشربة ؛ جداول جفر و غیره.

2. مجموعه ای شامل رساله های نجومی و ریاضی به عربی و فارسی، از جمله مسائل فی احکام علم النجوم من قول هرمس الحکیم؛ زیج طیلسان؛ مسائل الجبر و المقابله؛ المسائل الحسابیة از ابوزید حسن بن عبیدالله فارسی؛ شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس از خیام و غیره.

3. مجموعه ای شامل رسائل مختلف از جمله کتاب جوابات الروم و الافرنج؛ کتاب سیر الخلفا (آخرین خلیفه ای که در آن ذکر شده المکتفی بالله (555 530 ه . ق) است).

در پایان این هم اندیشی تصمیم گرفته شد که دو هم اندیشی دیگر نیز درباره سفینه برگزار گردد. هم اندیشی دوم در تهران و هم اندیشی سوم در پاریس خواهد بود.

*. استاد دانشگاه تهران.