یکی از ارکان دین مبین اسلام، اخلاق است. براساس تعالیم قرآن و روایات و گواهی تاریخ، یکی از عوامل موفقیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و رشد اسلام عزیز در سرزمین بی تمدن حجاز، اخلاق زیبای نبوی است.
عرب بیابانی بی تمدن، که دختر زنده به گور می کرد، جواب خون را با فقط با خون می داد و از گذشت و ایثار در میانشان اثری نبود، پیامبر چنان دل ها را بهم نزدیک می کند که در جنگ احد، یکی از رزمندگان یادش آمد که یکی از پسر عموهایش مجروح بر زمین افتاده و طبیعتا به آب نیاز دارد. مشکی گرفت و به سمت او حرکت کرد. مشک را به سمت دهانش آورد تا آب بنوشد؛ صدای مجروحی را شنید و اشاره کرد که آب را به ایشان بدهد. سراغ مجروح دوم، رفت؛ ایشان به مجروح سوم، اشاره کرد. به مجروح سوم که رسید؛ شهید شد. وقتی که به مجروح دوم و اولی رسید؛ دید این دو بزرگوار هم شهید شدند. با اینکه شخص مجروح خون از بدنش جاری شده و عطش، همه وجودش را گرفته و شدیدا به آب احتیاج دارد؛ ولی ایثار کرده و به فکر دیگران است. این مکتب نبوی است که افراد بی عاطفه را اینگونه با عاطفه، با محبت، مهربان و دلسوز ساخته است.
خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه 159 می فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک؛ رحمت خدا، تو را با خلق، مهربان و خوش خوی گردانید و اگر تند خو و سخت دل بودی؛ مردم از پیرامون تو متفرق میشدند». اگر نبی مکرم اسلام خشن، یا زود رنج بود؛ در ارتباط با اعراب که کمترین اطلاعی از نحوه مراوده با دیگران نداشتند؛ با مشکل روبرو می شد. هر روز تعدادی از مردم از اطرافش دور می شدند و یا این که خودش از مردم و جامعه فاصله می گرفت و گوشه نشینی را انتخاب می کرد.
رفتار افرادی که می خواستند ایمان بیاورند و یا مسئله ای بپرسند؛ گاهی اوقات به حدی بیشرمانه بود که برخی از اصحاب پیامبر اجازه می خواستند تا فرد خاطی را ادب کنند. ولی رسول خدا می فرمود: به آن ها آزاری نرسانید.
پیرزنی مسئله ای را از پیامبر پرسید. رسول خدا جواب دادند. تا ده مرتبه همان مسئله را از ایشان می پرسد و پیامبر بدون این که خشم بگیرند و ناراحت شوند؛ در کمال محبت و آرامش جواب می دهند. راوی می گوید: تن صدای پیغمبر در جواب اول و دهم یکی بود و ذره ای خشم یا بلند شدن صدا را در جواب های مختلف پیامبر ندیدم.
به رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر رسید که سعد بن معاذ، مرده است. آن حضرت با اصحاب خود آمدند و دستور داد سعد را غسل دهند و خود بر در ایستاد و چون حنوط و کفنش کردند و تابوتش برداشتند؛ رسول خدا بی کفش و رداء، او را تشییع کرد و گاهی سمت راست تابوتش را می گرفت و گاهی سمت چپ آن را، تا به گورش رسانید و خود میان گور او رفت. لحدش را درست کرد و خشت بر او چیده و می فرمود: «سنگ به من دهید و گل بدهید و میان خشتها را گل می زد و چون تمام شد و خاک بر او ریخت و قبرش را ساخت؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من می دانم کهنه میشود و کهنگی به او سرایت می کند؛ ولی خدا دوست دارد هر که کاری انجام می دهد؛ محکمش نماید.
چون از قبرش پرداختند؛ مادر سعد برخاست و گفت: ای سعد بر تو گوارا باد بهشت. رسول خدا فرمود: ای مادر سعد، آرام باش و با پروردگارت قطع مکن. زیرا سعد گرفتار فشار قبر شد. گوید: رسول خدا(ص) برگشت و مردم برگشتند و به آن حضرت گفتند: یا رسول اللَّه ما دیدیم با سعد آن کردی که با احدی نکردی. تو بیرداء و کفش دنبال جنازهاش، راه رفتی. فرمود: فرشتهها بیردا و پای برهنه دنبال او بودند و من به آن ها تأسی کردم. گفتند راست و چپ تابوتش را گرفتی. فرمود دستم به دست جبرئیل بود و هر جا را می گرفت؛ می گرفتم. گفتند تو دستور غسلش را دادی و بر او نماز خواندی و او را با دست خود در گور نهادی و باز هم، فرمودی که سعد فشار قبر دارد؟ فرمود آری! با خاندان خود بداخلاقی می کرد.»(امالی شیخ صدوق، ص 385)
سعدبن معاذ، اهل نماز و روزه بود ولی چون در منزل بد اخلاق بود؛ گرفتار فشار قبر شد. بخصوص که گناهان اخلاقی، معمولا حق الناس است و خداوند از حق الناس نمی گذرد.
در نتیجه اخلاق یکی از ارکان و پایه های اسلام است و پیامبر عظیم الشأن هم، اساس رسالتش را اخلاق معرفی می کند. «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛ برانگیخته شدم تا اخلاق نیک را به تمام و کمال رسانم»(بحار الأنوار، ج 67، ص 372)
احکام الاهی عموما بعد از عبودیت و بندگی، ناظر به اخلاق و روابط حسنه انسان ها با یکدیگر است. در حج که یکی از باشکوه ترین اعمال عبادی است؛ وحدت، همدلی، تعامل با دیگران و فریاد رسی از دیگران به نمایش گذاشته می شود.
در نماز که ستون دین اسلام است، وقتی به جماعت برپا می شود؛ نظم، صمیمیت، صفا و همدلی مشاهده می شود. در سوره حمد، نحوه ارتباط با انسان های هدایت یافته و گمراهان به نمایش گذاشته شده است.
روزه ماه رمضان که به انسان درس صبر و استقامت در برابر سختی ها، گذشت و ایثار و به فکر گرسنگان بودن را، آموزش می دهد نیز، اشاره به مسائل اخلاقی دارد.
در نتیجه یکی از برکات ماه مبارک رمضان، تقویت اخلاق است. انسان روزه دار، وقتی که می تواند جلوی شکمش را بگیرد و در برابر تشنگی و گرسنگی تحمل داشته باشد؛ قطعا می تواند غضب خود را فرو خورد. می تواند زبان خود را کنترل کند و از گناهانی همچون غیبت، تهمت، دشنام، فحاشی و .... اجتناب نماید.
می تواند در برابر خواسته های سرکش شیطان، مقاومت نماید. انسان روزه دار در طول ماه رمضان، با بهره گیری از این ماه، می تواند بر تمام اعضا و جوارح و افکارش مسلط شود.
از خطبه شعبانیه پیامبر اکرم استفاده می شود که انسان باید در همه ایام به فکر فقرا و گرسنگان باشد و در ماه مبارک رمضان بیشتر.«وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَهُ وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فَقُرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُم، با گرسنگی و تشنگی در ماه مبارک رمضان به یاد تشنگی و گرسنگی قیامت، باشید و به فقرا و مساکین صدقه دهید»(وسائلالشیعة، ج 10 ص 313)
«وَقِّرُوا کِبَارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکُم؛ به ریش سفیدان و بزرگان احترام و به کودکان و خردسالان ترحم نمایید. از ارحام و خویشان خبرگیری کنید»(وسائلالشیعة، ج 10 ص 313)
«أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازٌ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَام؛ ای مردم هرکس در این ماه اخلاقش را نیکو نماید، جواز عبور از پل صراط را، در روزی که همه قدم ها می لغزد؛ به دست آورده است.» (وسائلالشیعة، ج 10 ص 313)
بیشترین سفارش نبی مکرم، در این خطبه، بر مسائل اخلاقی است. پس یک روزه دار، باید مراقب رفتار و کردارش باشد و به بهترین نحو، اخلاق خود را به نمایش بگذارد.