نولان و سینمای او

کریستوفر ادوارد نولان در روز سی‌ام از ماه ژوئیه سال 1970 میلادی در شهر لندن متولد شد. در سال‌های اخیر، مشخصاً از سال 2005 به بعد، نام او در عرصۀ فیلمسازی بسیار آورده می‌شود. فیلمساز نابغۀ انگلیسی که با بازخوانی روایت ابرقهرمانانۀ (شوالیۀ تاریکی) گام بزرگی در بازنگری سینمای بدنه، بر امر روایت‌های عامه‌پسند و افسانه‌های مردمی گذاشت. اینک این فیلمساز چهل‌و‌هفت‌ساله یکی از ده کارگردان تاریخ سینما در امر فروش فیلم محصوب می‌شود. نگاه عمیق نولان در امر زمان و امر نامرئی یا متافیزیکال در عمدۀ آثارش بهره گرفته و تأثیر‌گرفته از فیلمسازانی همچون است.

ساختار روایی او در فیلم ، نحوۀ نگاهش به امر زمان در ایجاد و فلاش‌فوروارد در بیان قصه‌ای روان‌شناختی، به‌طور رسمی او را در جمع مؤلفان تاریخ سینما جای داد و همین نگاه ژرف، در پرداخت زمانی خاص در سایر آثارش تا به امروز، او را از معدود فیلمسازان موفق در‌ گیشه و در میان منتقدان (به طور هم‌زمان) ساخته است.

اینک در واپسین روزهای سال 2017 با اثر متأخرش دانکرک در صف مدعیان اسکار ایستاده است و ما نیز به اختصار نگاهی می‌اندازیم بر مسیر بیست‌سالۀ این سینماگر اعجوبۀ انگلیسی-امریکایی از نخستین فیلم بلندش تا به امروز، و اینکه چگونه توانست مجسمه‌ای عظیم در تالار تاریخ سینمای مدرن را به خود اختصاص دهد.

1998؛ در تعقیب سینمای نوآر

گام نخست نولان در امر فیلم بلند،  سیاه‌سفید از تعقیب نویسنده‌ای برای یافتن کارکتر داستانش گذاشته می‌شود. فیلمنامه‌ای در بزرگداشت نوشتن.

تعقیب در سال 1998 در انگلستان به اکران در می‌آید. درست یکسال پس از دیده‌شدن فیلم کوتاه نبوغ‌آمیزش با بازیگر اصلی همان فیلم، جرمی تئوبالد، دست به ساخت این فیلم تجربی می‌زند. داستان از جایی شروع می‌شود که نویسنده‌ای برای نوشتن داستانش در خیابان دست به تعقیب افرادی می‌زند تا از روی رفتارها و روزمرۀ آن‌ها به الگویی برای خلق شخصیت داستانی‌اش دست یابد. تئوبالد در نقش مرد جوان هرگاه به الگوی روزمره فردی دست می‌یابد تصمیم می‌گیرد به سراغ فرد دیگری برود، تا اینکه مرد جوان با تعقیب شخصیتی قوانینش را زیر پا می‌گذارد و پایش را فراتر از دریافت الگوی روزمره این فرد می‌گذارد. این نقطۀ آغاز فروپاشی قهرمان داستان ماست.

اهمیت فیلم در کارنامۀ نولان بر این اساس است که در نخستین تجربۀ بلندش در ساختار زمانی کاملاً غیر‌خطی، موفق به بازگویی قصه‌اش برای مخاطب می‌شود. تعقیب در‌حالی‌که عملاً بدون بودجه و با دوربینی 16 میلی‌متری فیلمبرداری شده، با تأثیر از دو نوآر معروف استنلی‌ کوبریک ( و ) یکی از موفق‌ترین فیلم‌های مستقل سینمای انگلستان در امر تجربه محسوب می‌شود.

گام بلند شوالیه؛ یادگارِ مرگ

(: به یاد داشته باش که روزی خواهی مرد…)

اساساً اگر بخواهیم کارنامۀ سینمایی نولان را تاریخچه در نظر بگیریم، می‌بایست گفت آغاز این تاریخچه باید فیلم ممنتو باشد. برادر کوچک‌تر کریستوفر نولان، ، سال‌ها پیش از شروع ساخت این فیلم داستان کوتاهی با نام ممنتو موری نوشته بود. روایت کوتاهی از یک مرد که بر اثر حادثه‌ای حافظۀ کوتاه‌مدتش را از دست می‌دهد و بدین سبب با تزریق بیش‌از‌حد انسولین به همسر دیابتی‌اش او را به قتل می‌رساند. این داستان در طول فیلم به‌عنوان خاطره‌ای توسط لئونارد قهرمان فیلم روایت می‌شود.

فیلم نمونۀ بی‌بدیلی از بازی با‌ زمان در فرم و محتواست. اساس قصۀ فیلم بر مردی است که حافظۀ کوتاه‌مدتش را از دست داده و سعی دارد با خالکوبی رویداد‌های هر روزه بر بدنش، ثبت تاریخی وقایع را به انجام برساند.

با اساس قرار‌دادن مفهوم حافظه، نحوۀ چیدمان روایی در تصاویر و انتقالشان به مخاطب به نحوه‌ای است که گویی فیلم از تصویری از زمان حال مدام به تصاویری از گذشته کات می‌خورد. لئونارد به‌عنوان قهرمان این فیلم به‌دنبال قاتل همسرش می‌گردد و در این تعقیب، مسئلۀ حافظه گریبانگیر اوست.

ممنتو در ساختار متنی به شکل پازلی طراحی شده‌ است که گویی هیچ‌گاه کامل نمی‌شود. این ساختار پازل‌شکل و تکۀ مفقوده‌، بعدها تم اصلی درام علمی‌تخیلی تلقین را نیز شکل می‌دهد که به آن نیز خواهیم پرداخت. این پازل تماماً کارگردانی‌شده، برخاسته از رمان‌های پلیسی شکل‌دهندۀ سینمای نوآر است و همچنین مشخصاً از جهان سینمای نشانه‌شناختی دهۀ پنجاه و هفتاد میلادی تأثیر پذیرفته است. نگاه همیشگی نولان به سینمای مدرنیستی به‌عنوان منبع الهاماتش از مسائل قابل‌تأمل سینمای اوست.

در میان صد فیلمی که می‌بایست قبل از مرگ دید، در فهرست صد فیلمنامۀ برتر از نگاه انجمن صنفی نویسندگان آـمریکا، در فهرست پنجاه فیلم برتر مستقل مجلۀ امپایر و فهرست‌های متعدد دیگری از این قبیل، نام فیلم ممنتو هم دیده می‌شود. در هفتاد‌و‌چهارمین دوره از مراسم اسکار نیز این فیلم در دو بخش بهترین فیلمنامه اصلی و بهترین تدوین کاندید بود که هیچ‌کدام را به دست نیاورد.

به‌طور‌کلی می‌توان گفت فیلم ممنتو، دومین فیلم بلند کریستوفر نولان، توانست گام بلند او در امر قرار‌گرفتن در میان کارگردانان تاریخ‌ساز شود و اهمیت این فیلم در کارنامۀ کاری‌اش با هیچ‌یک از سایر ساخته‌هایش قابل‌قیاس نیست.

در قسمت‌های بعدی این پروندۀ سینمایی به سایر آثار این کارگردان خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.