آداب صدقه دادن

- کوچک شمردن صدقه
یکى از نکات دیگرى که با ظرافت خاصى در کلمات اهل بیت علیهم السلام مطرح شده این است که صدقه دهنده ، عمل خود را ناچیز و کوچک بشمارد و این اعتقاد خود را به گیرنده صدقه نیز ابراز کند. امام صادق علیه السلام فرمودند:
راءیتُ المعروف لا یصلُحُ الا بثَلاث خِصال تصغیرِهِ و تستیرِهِ و تعجیلِهِ فانَّکَ اذا صغَّرتَهُ عظَّمتَهُ عند من تصنعُهُ الیه و اذا سَتّرته تَمّمته و اذا عَجّلته هنّاتَه ⁽⁸⁷⁷⁾.
((کار خیر و عمل معروفى که انجام مى دهى ، تمام نیست مگر با رعایت سه خصوصیت : اول این که آن کار را بسیار کوچک بشمارى ؛ دوم این که آن را پنهانى انجام دهى و سوم این که آن کار را با سرعت و عجله انجام دهى . وقتى این کار را کوچک شمردى نزد کسى که کار براى او انجام گرفته ، بزرگ جلوه مى کند و هنگامى که آن را پنهانى به جا آوردى خوبى را کامل کرده اى و هنگامى که با عجله آن را انجام دادى شیرینش نموده اى )).
وقتى نیازمندى از دست شما هدیه مى گیرد و شما با حسن خلق به او مى گویى که من از کوچکى و از کمى هدیه ناقابل خود عذرخواهى مى کنم ، ارزش کار خیلى بیشتر مى شود. وقتى کار خیر پنهان انجام پذیرد، کمال عمل با پنهان کارى حاصل مى شود و هنگامى که آن کار را با سرعت و عجله انجام دادى ، این خدمت گواراتر و شیرین تر مى شود. چه بسا شخصى در شرایطى قرار دارد که در همان لحظه محتاج است و شما هم بنا دارى که براى او خدمتى انجام دهى ، چه بهتر که این خدمت و خیر به سرعت انجام گیرد.
غرض ما از این روایت همان قسمت اول است که کار را کوچک بشمارى و این دقیقا همان نکته اى که انسان مامور است در همه عبادات چنین تصویرى از عمل خویش داشته باشد؛ نماز، روزه ، حج ، زکات و صدقه مستحبى خود را که عبادت است در پیشگاه خداوند ناچیز و کوچک جلوه دهد؛ وگرنه تعدد عبادات موجب غرور مى شود و نتیجه آن عجب است که با اصل عبادت منافات دارد. بنابراین اصل است که امام سجاد علیه السلام در دعاى مکارم الاخلاق مى فرمایند:
و عبِّدنى لک و لا تفسد عبادتى بالعُجب ⁽⁸⁷⁸⁾.
((خدایا! مرا بنده خود قرار ده ، مرا به عبادات و اتیان فرایض عادت بده ، منتها طورى نباشد که این عبادات من با عجب و خودپسندى فاسد شود)).
در حقیقت کوچک شمردن ، هم موجب تشخص خود انسان است که خود را از یک رذیله اخلاقى ، صیانت و حفاظت کرده و هم شخصیّت گیرنده آن را پاس داشته و حرمت او را ارج نهاده است .
2 - مقدم داشتن نزدیکان و اقوام
نکته دیگر که از سخنان اهل بیت علیهم السلام و دستورات اخلاقى دین استفاده مى شود این است که انسان ، در مقام اعطا و انفاق ، ذوى الارحام و اقوام و نزدیکانش را بر دیگر نیازمندان مقدم کند که با این کار هم فضیلت صدقه دادن را درک کرده و هم صله رحم نموده است و در معارف ما آمده است که :
لا صَدَقَة و ذو رَحِم محتاج ⁽⁸⁷⁹⁾.
((اگر قوم و خویشى از انسان محتاج باشد، صدقه به دیگران اصلا صدقه نیست )).
در روایت دیگرى آمده است :
اءافضَل الصَّدَقَة على ذِى الرَّحِم الکَاشِح ⁽⁸⁸⁰⁾.
((بافضیلت ترین صدقه ، کمک کردن به ارحام و نزدیکانى است که نیازمندند)).
توصیه شده که اگر چه رحم با انسان میانه خوب و ارتباط صمیمانه اى ندارد،به او رسیدگى شود؛ چرا که براى تربیت روح انسان خیلى موثر است . وقتى انسان بر خلاف میل نفس عمل کند، آن را تربیت کرده است . نفس ‍ میل دارد به کسى پول بدهد که بیشتر متواضع و خاضع است . ولى وقتى انسان منسوبى دارد که یک نوع دشمنى یا مخالفتى هم با انسان دارد، اگر در دل شب تاریک ، بدون این که متوجه بشود چه کسى این کمک را به او کرده ، هدیه و انفاق خود را به او برساند نفس خود را تربیت کرده است .
3 - پنهان بودن صدقه
در حالات امام سجاد علیه السلام همان طور که پیش از این اشاره کردیم نوشته شده است که یکى از پسرعموهاى امام علیه السلام شکوه مى کرد که على بن الحسین با این که تمکن دارد از من دستگیرى نمى کند؛ ولى بعد از وفات امام علیه السلام متوجه شد که هدایا و انفاق هایى که در دل شب تاریک به خانه او فرستاده مى شد و او از این طریق زندگى خود را اداره مى کرد از ناحیه امام سجاد علیه السلام بوده است . تا امام علیه السلام از دنیا نرفته بود، خبر نداشت زندگى او چگونه تامین مى شود. شرح حال امام سجاد علیه السلام حتى مخالفان نوشته اند:
ما فقدنا صدقة السرّ حتى مات على بن الحسین علیه السلام ⁽⁸⁸¹⁾.
((تا زمانى که على بن الحسین علیهم السلام زنده بود صدقه پنهانى ، امرى رایج بود، وقتى از دنیا رفت صدقه پنهانى از جامعه رخت بربست )).
بنابراین در صدقه دادن پنهان بودن ، کوچک شمردن ، منت نگذاشتن و ترجیح دادن اقوام و ارحام و قربا، به خصوص اگر فقیر باشد و با انسان هم میانه خوبى نداشته باشد، از توصیه هاى مهم دینى ماست .
در روایت دیگرى نسبت به اجر این خدمات و کارها و اعانات خیر، آمده است که :
الصدقة بعشرة و القرض بثمانیة عشر و صلة الاخوان بعشرین و صلة الرحم باربعة و عشرین ⁽⁸⁸²⁾.
((صدقه ده برابر و قرض هیجده برابر و صله برادران بیست برابر و صله رحم بیست و چهار برابر نزد خدا پاداش دارد)).
روش پذیرفتن صدقه
نکته دیگر در حقوق صدقه ، این که وظیفه اى هم براى گیرنده صدقه است که اولا باید عزت نفس خود را حفظ کند و دست نیاز پیش این و آن دراز نکند به تعبیر امام صادق علیه السلام :
شیعتنا مَن لا یساءل الناس و لو مات جوعا⁽⁸⁸³⁾.
((شیعیان ما کسانى هستند که اگر از گرسنگى بمیرند، دست حاجت پیش ‍ دیگران دراز نمى کنند)).
ثانیا اگر کسى از آنها دستگیرى کرد، به حکم وجوب عقلى ، وظیفه اش شکر منعم و شکرگزارى است . امام هشتم علیه السلام فرموده اند:
مَن لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر اللّه عز و جل ⁽⁸⁸⁴⁾.
((کسى که شاکر مردم نباشد، شکر خدا را به جاى نیاورده است )).
در روایت دیگرى از امام امیرالمومنین علیه السلام وارد شده است :
مَن صَنعَ بمثل ما صُنِعَ الیه فانَّما کَافَاءَهُ و مَن اءَضعفَهُ کان شکورا و مَن شکر کان کریما⁽⁸⁸⁵⁾.
((کسى که در مقابل خدمت ، خدمتى تقدیم دارد پاداش عمل را داده ؛ و کسى که خدمت مضاعف کند شکور است ؛ و انسان شاکر از کرامت اخلاقى برخوردار است )).
شکرگزارى وظیفه اى است که موجب تشویق انسان ها براى انجام خدمات و خیرات مى شود. مبادا انسان نیازمند دچار روحیه اى بشود که برخورد او در مقابل کسانى که به او خدمت مى کنند طورى باشد که انسان ها را از انجام خدمت و عمل خیر پشیمان کند